ле,  со н ы н д а   өм ір  қ и ы нды қтары м ен  ш ы ны ққан  тү л ға   болы п

мүгалімдер семинариясында оқығаны белгілі.  «Қартқожада» підия 

алатын бала молданы оқысақ, ол -  өзім. Қартқожанын әке-шещесін 

көрсек,  ол  -   өз  әке-шеш ем»  дейді  ж азуш ы ...  сү р а ққа  берген 

жауабында»  (П.9.205.).

Айта  кететін  нәрсе,  еуропалық  «тәрбие»  романдарынын  да 

ө здерін е  тә н   бір  белгісі  -   өм ірбаян ды қ  сипат  болған .  Біздін 

о й ы м ы зш а ,  Қ а р т қ о ж а   б ей н есін   ө м ір д е  б о л ган   Қ а р т қ о ж а  

Ж ан ай ү л ы   Тоганбаевтын,  авторды н  өзінін,  сол  түста,  20-шы 

ғасы рды н  б ас  кезін д е  өмір  сүрген  басқа  да  көптеген  тар и х и  

ад а м д ар д ы н   бой л ар ы н д а гы   ер е кш ел іктер д і  бойы на  сінірген 

ж инақты н  бейне деп қараған  жөн.

Қ аргқож а  фольклорлық,  романтикалық  шығармалардағыдай 

батыр  немесе  ерекше  қасиет  иесі  емес.  («Романның  атын  естіген 

М ағаз аганың  «өлгі...  ертедеғі  Қ артқож ақ батыр  ма онын?  -   деген 

сү р ағы н а  Ж ү сіп б ек:  Қ ар т қ о ж а қ   емес,  М аға.  Бүгінгі  Ж ү м а н  

ақсақалдын  баласы  -   Қартқожа.  Білесіз,  өзініздін  Қартқожаныз,

-   деп ж ауап  қайырады да, соны роман етесің бе?  -  деген Мағаздын 

таңы рқаған  сүрагына  былайша  түсінік  береді.

«Я,  Маға!  Гәп,  міне,  сіздін  таңдануынызда.  Тасқа  ылғи  қына 

шыга бермей,  шынар шыгаруыңыз да керек. Кешегі вмір шиырынан 

бүгшгі  өмір  туады»  Д.  Әбілов).  Ж азуш ы   көптің  бірі,  қарапайым 

адам  -   Қ ар т қ о ж а  тагдьіры  арқы лы   күрделі,  аум алы -төкпелі 

кезеңдегі  қазақ халқының өмірін ашып,  дәуір  шындығын шынайы 

суреттеген.

Ж аң а дәуір романдарындагы қаһарман мәселесін талдай келіп

В.  В. Кожинов былай деп қорытады:  «И действительно,  «простые», 

о б ы к н о в е н н ы е   л ю д и   в  п о в с ед н ев н о й   б у д н и ч н о й   ж и з н и  

непосредственно воплощают у Толстого и Достоевского такую   ж е 

всеобщую сушносгь человека,  какую воплощали царь Одиссей или 

царь  Эдип,  сказочн ы й   король  Гаргантю а  или  принц  Гамлет, 

реально  «представлявшие»  всеобщность  своего  народа  и  века. 

Именно в этом направлении развивалось с самого начала искусство 

романа,  но  лиш ь  теперь  цель  была  достигнута  в  полной  мере» 

(11.55.139.).  Қ аһарман  мәселесіне  байыргы  эстетикалық  талгам 

прин циптерін щ   позициясынан  келетін  болсақ,  ром анның  бас 

кейіпкеріне  Қартқожадан  гөрі  Дәрмен  лайықты.

«Ер  ж е т іп ,  ес  білген  сай ы н   Қ а р т қ о ж а   ем ір д е  т а л а й  

әділетсіздіктерді  көре  береді.  Өз  басын  қүрбы-қүрдастары  талай 

кемсітіп,  мазақ  етіп  қорлағаны,  зорлық  көрсеткені  бар.

... «Әттең, менің кедейлігім-ау! Әйтпесе солардын менен ақылы 

артық па? Зейіні артық па! Артық болса, малы артық. Дүние шіркш-

19

ай!  Кегімді алатын күн болар ма екен!..» деп,  ішінен зығыры қайнап 

ж үрді.  Ол  онымен түрсын.  Ж алғы з  басы  ма?  Күштілер  әк есін е д е  

зорлық етпеді ме? Мақымет бай  үйлерінін бір қүнан өгізін  қарызға 

алып,  неш е  сүр аса да,  ол  берм ей  қойды.  Мақымет болыспен  қүда: 

оған  шамасы  қалай  келсін?  Оның  үстінен  кімге  шақсын?  ...  көрші 

ауы лда  Б ү қ а б а й   би  ш абы нды ғы н  тарты п  ш ауып  алған ы н   да, 

әк есін ің   әр к ім г е   бары п ,  сан д ал ы п ,  т ү к   ө н д ір е   а лм аған ы н   д а  

Қ артқож а  ж ақсы   біледі»  (1.2.27).

Осындай  әсер-ойларды н  ж етегім ен  ол  өзіне,  өзінің  отбасы на 

жасалған әділетсіздіктін, бір еул ер дін  ойларына келгенін істеп,  енді 

біреулердің  шарасыз  ж ағдайда,  басына  түскен  іске  мойынүсынып 

ж ү р е беруін ің  себебін түсінгісі келеді.  Ж а с Қартқожаның бойы нда 

д ін и ,  ә л е у м е т т ік ,  ө н е г е л і-э т и к а л ы қ   м ә с е л е л е р д і  ө з б е т ін ш е  

пайымдауға  үм ты луды ң  сыртында,  өз  қадірін  өзі  се зін е  білетін 

қасиеті  д е   бар.

К ей іп к ер д ің   р у х а н и   о я н у ы   м ен   із д е н іс т е р ін ің   (о л а р   со л  

д ә у ір д е г і  ү л т т ы қ   ө м ір д ің   н е г із г і  п р о б л ем а л а р ы м ен   т ік е л е й  

байланысы) тарихын суреттей отырып Аймауытов өзінің реалистік 

п р и н ц и п т ер ін ен   еш бір   а уы тқ ы м ай ды .  К ей іп кер   м ін ез і,  о ны ң  

тағдыры,  ж үріс-түры сы   т.  б.  романда  әлеуметтік,  тарихи,  сипатта 

(детерминизм)  анықталады.  Ө зінің  түңғыш   үлкен  шығармасы  -  

«Қартқожа» романында ж азуш ы  реализмнің негізгі принциптерінің 

б ір і  б о л ы п   са н а л а т ы н   х а р а к т е р л е р д ің   ә л е у м е т т ік   н е г із д е г і 

сипатталуын  (детерминированность)  ж етік  білетіндігін  көрсетті. 

Ө м ір д і  ү ғ ы н д ы р у ш ы   с е б е п т іл ік   (п р и ч и н н о ст ь )  т ү р ін д е г і 

детерминизм  сапасы  шығармашылық  әдістін  негізін  қүрайды .

Д ет ер м и н и зм   -   к ез  к ел ген   қүбы лы сты ң   занды лы ғы   м ен 

себептілігін мойындайтын ф илософ иялы қ концепцияға негізделген 

әд еб и етта н у   іліміндегі  маңызды  үғы мдарды ң  бірі.  Д етер м и н и зм  

идеясы  ең  алдымен  антика  ф илософ иясы нда  пайда  болып,  кейін 

Бэкон,  Галилей,  Декарт,  Л аплас  ж ә н е   басқа  да  ф и лософ тарды н 

еңбектерінде  одан  әрі  дамиды.

«Д етер м и н и зм ...  -   категория,  отр аж аю щ ая   закон ом ерн ы е, 

о б ы ч н о   у с т о й ч и в ы е   п р и ч и н н ы е   о т н о ш е н и я   в  о с н о в н ы х  

с о д е р ж а т е л ь н ы х   п р и н ц и п а х   с о з д а н и я   п р о и з в е д е н и я  

-  

х у д о ж е с т в е н н о й   м о д е л и   м и р а   и  са м о й   эт о й   м о д е л и ,  т.  е.  в 

творческом м етоде и в его непосредственны х выразителях  в тексте 

готового,  сотворенного  на  осн ов е  этого  метода  п роизведени я»  -  

деп  ж азады   проф ессор  С.  И.  Кормилов  (П.ЗО. 162).  Иванов  В.  Г., 

К иселева  Л.  Е.,  Кормилов  С .  И.  т.  б.  зер ттеуш і  ғалы мдарды н 

а й туы н ш а  д е т е р м и н и зм   ө н е р д е   сы нш ы л  р еа л и зм   к е з е ң ін д е

20

қалыптасты.  Тарихи  летерминизм  әлеуметтік  сипатқа  жатпайды. 

Тарихи  детерминизм  барлық  әлеум етпк  топтағы  адамдардын  іс- 

әрекеті,  психологиясы  дәуірдщ ,  тарихи  оқиғаны н  ықпалы мен 

ж асалаты ны н білдіреді. Сонымен қазақ романында қазақ әдебиеті 

мен  әлемдік реалистік әдебиет тәжірибелірінін негізінде ж асалған 

адам  мен  ортанын  көрінісінде  түнғыш  рет  адамнын  әлеуметтік 

ж ағдайға  байланысгы  екені  туралы  үғым  түжырымдалды.

К өркем   әд е б и е т те  адам ды   зе р ттеу   м әселесі  ж азу ш ы н ы н  

к ө р к е м д ік   х а р а к т е р о л о г и я с ы м е н   ты ғ ы з  б а й л а н ы с т ы .  Ж . 

А й м а у ы то в ты н   көркем   та о р чес тв о сы н д ағы   х ар а к те р о л о г и я  

приіщиптерін талдай отырып, тек әлеуметтік-сословиелік негіздеп 

сипатын ғана айтсақ, онда жазушынын характерологиясы жайында, 

он ы к  адам   түлгасы   туралы   үғымы  ж айы нда  еш тене  айтпаган 

болып шыгар едік. Ж азуш ы бүл принципп жекекүйінде, адамтану 

мен  оны  бейнелеудін  жаЛғыз  шарты  есебінде  алмайды,  оны  өзге 

п р и н ц и п т е р ге   қарсы   да  қой м ай д ы .  Ә л еу м еттік -со сл о в и ел ік 

негіздегі  сипаттамамен  бірге,  яғни  жағдайдын  адамға  жүргізетгн 

б и л ігім ен   бірге,  ж азу ш ы   адам   м ін езін ін   белгілі  д ә р е ж е д е г і 

дербестігін,  әу   баста  табиғат  берген  қайраттын  сыртқы  ортанын 

әсеріне  қарсы  түруға  мумкіндік  беретінін  көрсетеді.

А й м а у ы т о в   ш ы га р м а л а р ы н д а ғы   х а р а к т е р о л о г и я л а р ғ а  

теренірек  үкілу  үшін,  оның  екінші  романы,  шыгармашылығынын 

ш ы ны   д еп   қ а р а у ға  болаты н   «А қбілекке»  то қ тал ы п   көрейік. 

Әйелдерді  тенгеру,  азат ету,  олардын  өз  қүқықтары   үшш  күресі

-   20-шы  ғасырдын  басында  ен  өзек  жарды  тақырыптардын  бірі 

б о л д ы .  Б ү л   т а қ ы р ы п қ а   а л ғ а ш   қ а л а м   та р ты п ,  оны   өз 

шығармаларында көркемдік түрғыдан  шынайы  көрсете білген  сөз 

ш е б е р л е р і  -   М.  Д у л а то в ,  С .  Т о р а й ғы р о в.  С .  К өбеев,  Т. 

Ж о м а р т б а е в ,  Ж .  А й м ауы тов,  М.  Ә у езо в ,  Б.  М ай ли н   т.  б. 

ж а з у ш ы л а р   еді.  О лар  ә й е л д е р д ін   әл е у м е т т ік   ж ә н е   ү ж д а н  

босгандыгы үшін, отбасы мен қоғамдағы тендік үшін күресі арқылы 

патриархалдық-феодалдық негіздін күйреп, қазақ даласында ж ана 

қоғамдық  қатынастардын орнай  бастағанын терең де ж ан-ж ақты  

көрсете  білді.  Бүл  кездегі  шығармаларда  айел  бейнесі  алдынғы 

қатарға шығып қана қойған жоқ, сонымен бірге ол бейнелер бірте- 

бірте толығып, тереңдеп, көркемдік жағынан жетіле түсті. Ж амал. 

Шүга,  Камар,  Ғайша. Ақбілек бейнелері әйел санасынын оянуының, 

өз  қадір-қасиеттері  үшін  ж үргізіп  ж атқан   күресінін  көрінісіне 

айналды.  К азақ  қоғамының тарихи даму барысы  айқындаған  бүл 

тақы рып ж ана басталған қазақ прозасынын дамуына улкен ықпал 

ж а с а д ы .  Қ а з а қ   қы зд а р ы н ы н   та ғ д ы р ы н   с у р е т т е у   а р к ы л ы

21

жазуш ы лар сол кездегі қоғамлық қатынас ж үйесінін кемщіліктерін, 

оның аламгершілікке қарсы екенін әш кереледі. «Бақытсыз Ж амал», 

« Қ а м а р   с ү л у » ,  « Ш ү ға н ы н   б е л г іс і» ,  « Қ о р ғ а н с ы з д ы н   к ү н і»  

шығармаларынын  қайғылы  оқиғалармен  аяқталуы  сол  д әу ір д егі 

қ а за қ   қоғамы ны н  ш ы нды ғы мен  д е,  шындық  пен  ж а ғ д а й д ы н  

ү ст ем д іг ін   м ойы ндай ты н  ав то р д ы н   көзқ арасы м ен   д е   т ік е л ей  

байланысты.

М. Дулатовтың «Бақытсыз Ж амал», С. Көбеевтің «Қалың мал», 

С. Торайғыровтын «Қамар сүлу»,  Б.  Майлиннін «Ш үғаның белгісі», 

Ж .  А й м а у ы т о в т ы ң   «А қ білек »  ш ы ғар м алар ы н дағы   тақ ы ры п  

ү қ са сты ғы н а ,  зам ан   қойы п  о ты рған   ор тақ   п р о б л ем а л а р д ы н  

көркемдік  шешімін  қарастырып  отырғандарына  қарамастан,  адам 

тү л ға сы   туралы ,  оны ң  қ оғамн ан  ж ә н е   әл ем н ен   алаты н  орны  

туралы   үғымдардын  әр  түрлі  екені  көзге анық  көрінеді.  Д улатов, 

К ө б еев,  Т орайғы ров,  М айлин  ш ы ғармалары ны ң  к ей іп к ер л е р і 

о б р а зд ы   ж а с а у   д ең г ей ін д е  (эстетик алы қ  мүрат,  д ү н и ет а н ы м , 

өмірлік  үқсастық  т.  б.  денгейлер)  махаббат  пен  адалдық,  абырой 

м ен   аза тш ы л ы қ   и д ея л а р ы н   б іл д ір е д і,  о л а р   р о м а н т и к а л ы қ , 

б а т ы р л ы қ , 

тағы   б а с қ а  

ф о л ь к л о р л ы қ   ш ы ға р м а л а р д а ғы  

кейіпкерлермен  көп  ж ағдайда  үқсас келеді.  Бүлар  -   сыртқы  көркі 

ішкі ж а н  дүниесінін сүлулығына сай,  әдем і қыздар,  сүйген адамына 

ж а н -т ән ім ен   бер іл ген   ғаш ық  ж а н д а р ,  еш н әр се  д е   о л а р д ы   өз 

м а х а б б а т ы н а н   б ас  т а р т у ға   м ә ж б ү р   ет е  алм айды .  О сы л айш а  

сүйгендерінен  айрылған  Ш үға да,  Қамар да,  Ж амал  да  қасіретпен 

м е р т   б о л а д ы ,  т ек   Ғ ай ш ан ы н   ға н а   қ а л ы п т а с қ а н   д ә с т ү р л і 

партриархалды қ  қоғамды  өзін е  қарсы  қойып,  сүйгенімен  қашып 

к ет у г е  батылы  барады .  Ж алпы   алғанда,  С.  К өбеевтің  «Қалын 

малындағыдай»  оқиғаның  сәтті  аяқталуы   ғасырдын  басьіндағы  

әй е л   тағды рына  арналған  шы ғармаларға  тән  қаси ет  ем ес .  Бір 

қ а р а ғ а н д а   б ір   б ір ін е   ү қ с а м а й т ы н   с е к іл д і  к ө р ін е т ін   б ү л  

к е й іп к е р л е р д ің   ө з а р а   о р т а қ   б е л г іл е р і  -   б ә р ін ің   д е   п ер іш т е  

кейіпкердің  (идеальная  героиня)  сипатын  көрсететіні,  бәр ін ін   де 

м ахаббат пен адалдық идеясын ту  етіп көтеретіні. С үй ген адамына 

қосылу,  ж ек е  бастың  бақытына  қол  ж еткізу  -   олар  үш ін  өзінін 

ішіндегі  түлғаны  дәлелдеудің ,  өзінін  тәуелсіздігін  орны қтырудын 

ж алғы з  түрі  болып  табылады.  Бас  кейіпкерді  д әр іп теу м ен   бірге 

а в т о р л а р   к ө р к ем   б е й н е л е р   ж а с а у   ж о л ы н д а   б а с қ а   к ө н е  

фольклорлық принципті  -   антитеза принципін д е қолданы п  келді.

Біздің  ойымызша,  дәр іп теу  (идеализация)  секілді,  антитеза  да, 

жалпы   алғанда,  Ж .  Аймауытовтың  көркемдік  ж үй есін е  тән   емес. 

О л  ө зін ің   б а с  к ей іп к ер лерін ,  ө з ін е   үнайты н,  ж а н ы н а   ж ақ ы н

22

кейіпкерлерін  де  еш қаш ан  да  көкке  көтеріп  дәріптемейді.  Ол 

кейіпкерлерге,  оны  қоршаган  әлеуметтік өмірге,  онын  ж ары қ пен 

көленкелі жақтарын,  әр алуандығын естен  шығармай,  сын  көзбен 

қ а ш ,   талдауга  мүмкшдік  беруге  тырысады.

'  Ж үсіпбек  романындағы  көркем бейне  жасаудьш  принциптері 

мен  д е н г е й л е р і  оны н  өз  ш ы ғарм аш ы лы ғы н да  ф о л ьк л о р л ы қ  

эстетикалық дәсгүрден жогарылай,  ілгері озғандығын дэлелдейді.

''Я қ б іл е к   б ей н есі  к ү р д е л і,  ө зін ің   ай ы р ы қ ш а  т ү л ғ а л ы қ  

белгілерімен  егжей-тегжейлі  мүсінделуімен  көзге  түседі,  онымен 

бірге  өэінін  реалистік  бояуынын  сыртында  ж огары  дәреж едегі 

ж ігаақтын  сипатымен  де  ерекшеленеді.  Осынау  көркем  бейненін 

санқы рлы лы ғы   оны  әркім  өзінің  эстетикалық  талғамына  ж ән е 

үғымына  сәйкес  өзінше  түсінуіне  кен  ж ол  ашады.

А қбілектін  эволю циясы  ү за қ  уақы т  үзілістен  кейін  барып 

болады.  Романда көрсетілгендей,  онын  өмірі  айқын  шекарасы  бар 

екі  кезеңге  балініп  түр  деуте  болады.  Аймауытовтын  романына 

сю жеттік ситуациянын шиелінісі өзгеше сипат береді: бас кейіпкер, 

ата-анасынын үлде мен бүлдеге орап, аялап отырған сүйіктісі, сүлу 

қыз  -   Ақбілек  ақтардын  қолына түтқы нга  түседі.  Оны  ақтардын 

үрлап кетуіне көмектескен адам -  Мүқаш,  кезінде өзін болыстыққа 

өткізбей тастағаны  үшін,  Ақбілектін  ағасына  тісін  қайрап  жүрген 

болатын. Ақ гварлияшы офицердінтүтқынында болган көп күннен 

кейін,  о ф и ц ер д ін   оғы нан,  қам аған   қ а сқ ы р л ар д ан   қүты лы п , 

аж ал д а н   ам ан  қалған  А қбілек  ақыры   үйіне  оралады.  Қызын 

қорғайын деп  мерт болған  шешесінін өлімі,  әкесінін  өзінен  іргесін 

ау л ақ  салуы ,  өгей  шешенін  ж ауласты ғы   -   осынын  бәрі  онын 

жүрегіне  ауыр  соққы  болып  тиеді.  Бүдан  кейінгі  екінші  қиындық

-   ақ офицерден  екі қабат болып қалуы  -   онын атастырган күйеуі 

Бекболатпен  табыссам  деген  үмітін  біржола  талқандап,  онсыз  да 

ауыр ж ағдайын бүрынгыдан да қиындатып жібереді. Бүл оқига.\ар 

Ақбілектін  өмірі  мен  эволюциясынын  дамуынын  бірінші  кезенін 

қүрайды.  Романнын  2-ші  бөлімінін  басында  Ақбілек  әзге  кейіпте 

п ай д а  б о л ад ы .  Тек  сы р тқы   кейпі  ган а  емес,  ішкі  элем і  де, 

психологиясы да өзгерген.  Ортанын ж әне баяндау түрінш ауысуы 

(енді көбіне бірінші жақтан. Ақбілектін атынан баяндалады) болгак 

өзгерісгерді күшейтіп,  қоюландыра түседі, біздін алдымызда мүлде 

басқа,  ж ана адам  түрғанын  біллірелі.  Аз ақ  уақыттан  кейін  ж ана 

д ә р е ж е г е   өскен  А қбілек  өзі  өткізген  өмірдін  биігінен  өзінін 

туысқанына  оқуда  болған  кездері  туралы,  қала  туралы,  өміршін 

ен  қиын  кеэдерінде  көмегін  берген  ағасы  мен  женгесі  туралы, 

А қбала  ж ән е  Балташпен  арадагы   қарым-қатынастары  туралы

23

ә ң г ім е   а й т а д ы .  Е кінш і  к е з е н д е г і  А қ б іл е к   м ін е з і  е с т е л ік  

(ретроспекция) түр ін де ашылады,  басқа түскен қиындықтар,  іш теп 

ойлар  м ен  сезім дер,  оқиғалар  м ен  іс-әрекеттер  К әм илә  екеуінін 

әң гш есіл д е  еске  алынып,  талқыға  түседі.

'  А қбілек бей н есі романнын негізгі  идеясы мен паф осы н көтеріп 

т ү р .  Р о м а н н ы ң   п а ф о с ы   -   а д а м н ы ң   ж а ғ д а й ғ а   қ а р а м а й т ы н  

м үмкіндіктері  мен  рухан и   өсуінін  шексіздігін,  өзінің  тағдырына, 

өзінің түлғасьш  қалыптастыруға деген жауапкершілігін,  түлғаны н 

ағартусыз,  білімсіз  жасалмайтынын  д әл ел д еу   ж ән е  осы  үғымды 

бекіту.  А қбілектің  Ж амал,  Ш үға,  Қамар,  Гайшалардан  өзгеш ілігі

-   о л   ж а н т ү р ш іг е р л ік   ә л е у м е т т ік   к ү й з е л іс т е р д е н   к ей ін ,  кең 

ауқы м ды   ә л еу м е т т ік   ш ы нды қпен,  тар и х п ен   б е т п е -б е т   к ел у ге 

м ә ж б ү р  болады .  Ә леуметтік  күйзеліс,  тарихи оқиғалар  Қ артқож а 

секілді,  м үны ң да тағдырына,  түрмы с,  орта арқылы  ж ан ам а т үр де 

е м е с ,  т ік е л е й   ә с е р   е т е д і.  А з а м а т   соғы сы н ы ң  а л а с а п ы р а н ы  

Ақбілектің өмірін тас-талқан етті, тамырынан жүлы нған өсімдіктей 

ө зін ің   қалы пты   тірш ілігінен  айы ры лған  ол  ақ тар ды ң   қолы на 

түтқы нға  т ү сед і.  Тарихи  коллизияны ң  ж аңғыры ғы ндай  болган 

осы нау  ауы р  қасірет  үйін е  қайтқан  бақытсыз  қыздың  мойнына 

түседі.

Ә й ел  теңдігі  тақырыбы  Ж ү сіп б ек   шығармашылығында  оған 

д е й ін г і 

Д у л а т о в , 

Т о р а й ғ ы р о в , 

К ө б е е в , 

М а й л и н д е р д ің  

тәж іри белер ін е үқсамайтын өзіндік ж аңа көркемдік шешімін тапты. 

А талған  авторлардан  Аймауытовтьгң  айырмашылығы  -   ол  әйел 

бақыты  м ен  бостандығы  м әселесін  тек  ж ек е  бастың  бақытымен, 

сүйген  адамға  қосылуымен  ғана  шектеп  қоймайды.  Ол  үш ін  әйел 

теңдігі  м әселесін   әйелдщ   әл еум еттік   ж ә н е   рухани  азаттығынан, 

жүктеу/скачать 2,08 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: