оның  намысын,  абыройын  қорғаудан  бөліп  алып  қарау  -   ақылға

көп  ретте  сыртқы  ортаны н,  ж ағдай ды н   қысымынан  туы ндап 

ж атады .  Картқожанын өзінін қалауынан  тыс,  әмеңгерлік жолмен 

ж есір  женгесіне  үйленуін  немесе  Ақбілектің  өзінін  ж ан а  туған 

баласынан  бас тартуын  еске  алсақ,  жетіп  жатыр.

г К ей іпкердін  тек  ж үріс-түры сы   мен  іс-эрекеті  ған а  емес, 

о л ар д ы ң   көзқарастары ,  үғымдары,  о й л ау   үлгілері  де  сы ртқы  

ортаны ң әсерімен бола  алады.  Бірақ  Аймауытов  романдарындағы 

авторлы қ  түлга  концепциясын  көтеріп  түрған  негізгі  кейіпкерлер

-   алеум еттік  сценарийден  щықпайтын  сыртқы  ортанын  «өкілі» 

ғана  емес;  олар  сыртқы  ортанын,  жағдайдын  үкіміне,  қысымына 

қарсылы қ  білдіреді.  Өзінің  әлеуметтік  жағдайына  қарамастан,  өз 

бақытына үмтылу  -   кез келген адамға тән қасиет. Бақытты ансау, 

б ақ ы т қ а  үм ты лу  -   бостанды қ  ж ән е  тү л ғ а  проблем аларым ен 

т ік е л е й   бай лан ы сты .  Ж ү сіп б е к   к е й іп к ер л ер ін ің   әл е у м е ттік  

тәуелділігі адам бойындагы ортанын әсерінсіз бола беретін шабыт, 

қүш тарлы қ  секілді  т.  б.  табиғи  қасиеттермен  үйлесіп  отырады.  _, 

Түлға  концепциясы  мен  оның  ж азуш ы   романындағы  көркемдік 

кейпінің  ерекшеліктерін  кейіпкер  проблемасымен  араластырмай 

оты ры п  (үйткенц  түлга  концепциясы  кейіпкер  проблемасынан 

әлдеқайда кең)|(автор  Қартқожа,  Ақбілек бейнелері арқылы  адам 

бойы нда әлеуметтік сипаттан асып түсе алатын күшті көрсеткенін 

атап  айтқанымы з  жөн.  Ақылды  да  мейірімді  Қ артқож а  болып 

ж атқан әділетсіздіктерді  көзі көрген  кезде қалыптасқан  қогамдық 

қаты н астарға  қарсылық  білдіреді.  К артқож а  мен  А қбілек  тек 

әлеуметтік сипаттың  закдарымен ғана  өмір сүретін  адамдар емес, 

олар  өз  бойларынан  жағдайдың,  ортаның  ықпалына  қарсы  түра 

а л а т ы н   қ а й р а т   та п қ а н ,  сол  а р қ ы л ы   ад ам   м үм кін ш іл ігін ін  

шексіздігіне сенім үялата алатын түлғалар.  Аймауытов  гуманизмі 

адамға  деген  сенімді  білдіріп  қана  қоймайды,  адамның  абырой. 

намыс.  ж ан   ашу,  жауапкершілік  т.  б.  адамгершілік  қасиеттерді 

сақтай отырып,  кез-келген  ж ағдайда қарсы түра алатынына деген 

сенімді  білдіредА

ЖазушынтЗң  кейіпкер  тандаү  принциптерінен  де  гуманизм 

б ел гіл ер ін   б ай қ ау   қиы н  е м е с /Р о м а н н ы н   о қи ғасы   б ас тал а р  

басталмастан-ақ былғанышты қорлық пен зорлық қүрбаны болган 

Ақбілектен қандай кейіпкер ж асауға болатынына көз жеткізу онай 

емес.  Өйткеш,  қарапайым оқырман көңілінде бүл мәселе өрі қарай 

талқы лауды   қажет  етпейтін  нәрсе  секілді  көрінуі  мүмкін.  Бірақ 

ж азуш ы   Ақбілекті  тамүқ  отынан  алып  шығып,  «жүрегін  алтын 

легенге  салып  жугандай  (Мухаммед  пайғамбардың  да  жүрегін 

періш телер  өсгіп  тазартпауш ы  ма  еді),  анадан  ж аңа  туғандай»

2 5

тазартып алып келгенде, оқушы да А қбідек тагдырына м у л д е басқа 

к өзбен  қарағандай  боладьь^Түрі  де,  ақылы  да  артық  кейіпкерге 

қүрылған шығармалар орнына,  ж агдай қүрбаны болған қарапайым 

адам  тағдырына  арналған  шығармалардын әлем дік  әд еб и е т т е  кең 

орын  алуы  гуманизм  идеяларынын  күрделеніп,  өр к ен дей   түсуін е 

байланысты  деп   білеміз.  Атақты  «Тынық  Дон»  эпопеясы нда  ары 

аяққа  тапталған  Аксиньядан  ж а н   толқытатын  кейіпкер  жасаған 

Ш о л о х о в т ы ң   ш еб ер л ігі  б ел гіл і,  б ір а қ   Ш о л о х о в т ы ң   алды н да 

баилығына қисап ж о қ  үлы орыс прозасы болды. Ал,  Ж .  Аймауытов 

м ү н д а й   б и ік к е  тек   ө з ін ің   т а б и ғ а т   сы йлаған  т ү й с іг ім е н ,  мол 

дары нм ен  ған а  ж ет к ен   сек ілді.  Ортаның,  ж а гда й   үстем дігін ін  

бірінші  екенін  мойындай  отырып,  Аймауытов  көркем  с ө з  арқылы 

м әселенің  екінші  жағын  -   адамның  өз  тағдырын  ө згер те  алатын 

мүмкіндігін  дәлелдей ді.

« Қ а р т қ о ж а » ,  «А қ білек »  р о м а н да р ы н д а   о р т а   ең   алды м ен  

әлеум еттік  ерекш елік  сипатымен  көрінеді.  Аймауытов  -   ортаны 

әлеуметтік бір деңгейден, өзгермейтін қалыпты,  ж о қ  әл д е  бір оқшау 

жағдай деп қабылдайтын үғымдарға қарсы шыққан алғашқы қазақ 

жазуш ылары ны ң бірі.  Ж азуш ы  романдарында әр түрлі әлеуметтік- 

психологи ялы қ  типтердің,  бір  әл еум еттік-сослов иел ік   ортаның 

өкілдерінің  түтас  галереясы  ж асалған.  Әр  кей іпкердің  бойынан 

б ір -б ір м е н   ү й л е ск ен ,  ү н д е с к е н   т ү р д е г і  м ін е з д е г і  н е ш е   түр л і 

ерекш еліктерді к ездестіруге болады.  Сол себепті де,  олар бір-біріне 

м үлде  үқсамайды .  Аймауы^гов  ешқашан  да  байды   ө з  ортасының 

өкілі  р ет ін д е  ғана  н ем есе  к ед е й д і  тек  әл еу м ет т ік -со сл о в и ел ік  

ж ағдайды ң  тауқы метін  тартуш ы   есебін де  ғана  су р ет т еп   көрген 

ем ес.  Ол  су р ет т еген   әр   к ей іп к ердің   өзін ін   ж е к е   өм ірі,  тәндік. 

психологиялық  ерекш еліктері  бар  (тагы  да  өзін е  ғана  тән),  тіпті 

ө з ін ің   о р т а қ   м ін е з -қ ү л ы қ т ы   «>леуметтік  т о п т а с т а р ы н а   да 

үқсамайты н  адамдар.  М әселен.^романдағы  суреттел ген   бай  жай 

ғана  бай  емес:  ол  -   сегіз  болы с  елді,  бір дуанды   аузы н а  қаратқан, 

П етрам борға барған,  өзінен  ж оғары ға  шәкірт,  өз т ен д ес ін е  кекірт, 

өзін ен   төм енге  үстаз  бола  білген,  берем   д есе  де,  қылам  д е с е   де 

қольшан келетін,  үлықты қүтсе есін тандыратьш,  бірақ еш уақытта, 

«Мынаны былай  қылып берініз!»  -   деп  айтпаған,  тек сый-қүрметті 

басынан асыра берген,  уақ-түйекті айтса, нөкерлеріне айтқызатын, 

оларда  байды н  сөзі  қылып  «Елдің  қамы  үшін...  п әл ен -түген »  деп 

майдалатып  келтіретін,  өзі  үстасқ ан  ала  аяқ  Ж ы лты рдан  онып 

түрғаны   шамалы  Ә бен   бай,  А қбілектің  ауылына  келіп  түскенін 

естіген де  ж оғалған   бір-екі  би есін   қайтарудың,  А қ білектің   әкесі 

Мамырбайды  шығындатудың  амалын  іздеп,  ж ам ан   ойға  түскен,

26

ж анадан  байыған,  малжанды  қалты рауық  Мүсабай  (Бозінгеннін. 

кү й еу і).  Немесе  су р е тте л ген   кедей  ж ай   кедей  емес:  «кісіден 

тіленбейтін,  жагынбайтын,  бес  уақы т  намазын  оқып  «А  қүдай 

бергеніне шүкір!» -  деп, барга қанагат,  ж оққа сабыр ететін бейуаз 

тірі  пендеге  зәбірі  жоқ»,  «қүдай»  деген  қоныр  адам  -   Ж үм ан 

(Қартқожанын әкесі), тарысы піскеннін тауыгыболган, а.\аяқ арсьп

-   М ү қ а ш .  Р о м а н д ар д а   те к   м ал  т а б у д ы   о й л ағ ан   қ о ж а   -  

молдалармен  қатар  «ел  қыдырып,  зекет  садақа  да  жимаган,  ет 

қымыз  іздеп,  түтін  андымаған»,  «қандай  елден шыққан,  қүдайдан 

б езген ,  содырлы»  М үқаш   та  сы йлайты н,  именетін  Тезекбай 

молданы н  образын  табамыз.  Кейіпкер  ерекшеліктерінін  алуан- 

т ү р л іл іг і  та р и х и ,  ә л е у м е т т ік   с е б е п т ер ге,  п си х о л о г и я л ы қ  

қүрылымнын  қасиеттеріне  тағы  басқаларга  да  байланысты. ^

Біз  романдарда  образ  ж асауда  біркелкіліктін,  қалыптасқан 

штамптын,  кейіпкерлерге  деген  көзқарастағы  схематизмнін  ж ок 

екенін  айтып  кеттік.  М үнын  себебі,  Аймауыгов  өз  идеяларына 

керкем  образдар.мея  иллюстрация  ж асауға  тырысқан  емес.  Оныц 

ш ы гарм алары н да  оқи ғаға.  іс-әрекетке  күні  бүрын  мүры ндық 

болып  отыратын  авторлық  идеянын  «үстемдігі»  жоқ.  Аймауытов 

х ар а к т е р о л о г и я с ы н ы н   н ег ізг і  м әні  кей іп керді  м ін е зд еу д ін  

әлеуметтік-сословиелік  анықтамасы  мен  мінез-қүлық,  этикалық 

к р и тер и й л ер ін ін   (өлш емдерінін)  син тезінде  (қосындысыңда) 

ж атыр.

Кейшкердін іс-әрекеті, көзқарасы, бағалау қабілеті, сезімі көбіне 

әлеум еттік  жағдайға  байланысты,  бірақ  адам  басындагы  ауыр 

ж а ғ д а й л а р д ы ,  д ау -д ам ай ,  ке л ісп е у ш іл ік тер д і  су р е т т е у   тек 

ә л е у м е т т ік   н ег ізг е  ған а  қ ү р ы л м ай д ы . 

К ей іп к е р л ер д ін  

қарсыластығы  қанаушы-қаналушы  немесе бай мен кедей тағы сол 

сияқты схемалардын ұлпсшлегідей әлеуметтік-сословиелік сипатта 

қалы п  қоймаиды.  М үндай  түрп айы   социологизм  ж азуш ы ны н 

көркем дік  таны.мына  ж ат,  онын  кейіпкерлерінін  арасы ндагы  

түсініспеушілік.  қақтыгыс  ізгілік  пен  өшпенділік.  адалды қ  пен 

арамды қ,  мейрімділік  пен  рақы м сы зды қ  секілді  адамгершілік 

қасиеттердін  арасындагы  қарсыластықтан  туындайды.  «Ақбілек» 

романындағы  Мамырбай  аксақалдын  тоқалы  Өрік  пен  Ақбілек, 

Үрқия  арасындағы  қақтығысты  еске  алып  көрейік.  Бүл  арадагы 

қақтыгыстын, дау-дамайдын негізі әлеуметтік-сословиелік белгілер 

емес,  ж еке бастын адамгершілік қасиепнен туындайтын  белгілер. 

Б ү д ан   ту а ты н   қо р ы ты н д ы   -   бір  о р тан ы н   ад а м д а р ы   да 

п си хологи ялы қ  ж ағы нан  бір  біріне  қарам а-қарсы .  әр   түрлі 

а д а м гер ш іл ік -э ти к ал ы қ   б аг ы ттағ ы   ж ан д а р   б олуы   м үм кін.

2 7

амалдарға да тоқталамыз.  Ж азуш ы ны ң баяндау ж үйесіндегі өзінін 

дербесгігім ен ерекшеленетін кенейтілген м інездеулеріне,  әр дайым 

сақтала  бер м есе  де,  жалпы  түрақты   қүрылым  тән .  М ін ездеуге 

өм ірбаянды қ  элем ен ттер,  өмір  қалпы,  түрмы сты қ  орта,  ж үріс- 

түрыс,  психология  тағы  да  басқаларды ң  сур еттел уі  жатады.

Г Ж .  А й м а у ы т о в   ө з ін ің   м ін е з д е м е л е р ін д е   к е й іп к е р д ің  

психологиясы на  терен   де  жан-ж ақты   бойлайды .  С өзім із  дәлелді 

б о л у   үш ін  Төлегеннің  м інездемесіне  тоқталайық.  «Анығында  да 

Т ө л еген   қүнақты   ж ігіт  еді.  Ж ақ сы   тү р ға н д ы   кім  ж ек   көреді? 

С ондада Төлеген  «ел пайдасы» деген сө зд і ауызы айтқаны болмаса, 

ар  ж ағы   ө з  пайдасын  көбірек  қарастырушы  еді.  Ол  қазаққа  обал 

бол а р   д ем еу ш і  еді.  Елден  ылау,  азы қ-түлік,  салық  жнналатын 

бол са,  ком иссарды ң  айтқанын  екі  қы лм ауға  ж аны н  салар  еді. 

Ж и н а л ы с т а   еш уақ ы та  айты сы п,  т а р т ы сп а у ш ы   еді,  ө з   ойын 

ж ар ы қ қ а  са л у да н   өлгенш е  сақтанар  ед і.  Ө зін ен   үлк ен   әкімге 

ж а ғ ы н у д ы ң   іл ім ін   ә б д е н   б іл ген   е д і.  Б ір а қ   ө т е   ақ  ж ар қ ы н , 

ж айраңдаған  жігіт  еді.  Анамен  де,  мынамен  де:  «Ә,  товарищ!»  -  

деп,  өтірік  күлгенсіп,  иыққа  қағып  сөйл есер   еді.

Ө зін д ей   ж а ст а р   партияға  ж азы лы п   ж а т са   да,  Төлеген  әлі 

ж азы лған  ж оқ.  Ж азылмауы  да  есеп  еді:  қызылдар  қүлап  қалса, 

кім  б іл ед і...  Одан  да  байқай  түрайы н  деп  ойлауш ы   еді.  Алайда 

партияға кірген жолдасгарымен пікірі,  қызметі,  ымы-жымы бір еді. 

Пікір  дерлік  Т өлегенде  пәлендей  пікір  д е   ж оқ .  Көптін  ауқымы  -  

оған  пікір,  коммунистер  айтса  -   қүп,  алайда  Төлеген  пікірсіз  де 

ж ігіт  емес.  Онысы  рушылдық  пікір  еді.  Қызметке  адам  сайланса, 

елге  кісі  ж іберілсе,  елден  шығын  жиы лса,  өз  еліне,  өз  түқымына 

бүйрегі  бүрып  отырар  еді.  Бірақ  ол  бүрғандығын  өмірі  сездірмей, 

еппен  іс  қылар  еді.

Төлеген  қолы  ашық,  мырза жігіт еді.  Ә сір есе оның  мырзалығы 

ж о л д а с  арасында  көрінер  еді.  Ж олдастары   Төлегенді  «продком» 

д еу ш і  еді.  П родкомнан  табылмайтын  н әр се  жоқ:  киім,  тамақ  -  

б әр і  д е   сонда  ғой.  Төлегеннің  «продком»  болуы   өзін е  де,  кейбір 

ж ол д а ста р ы н а   д а   теріс  ем ес  еді.  Оны  екі  ж ағы   д а   сезуш і  еді» 

(

1

.

2

.

2 2 0

. ).

А вт о р д ы ң   Т өл еген   пси хологи ясы н ы ң   ә л е м ін д е   ем ін-ерк ін 

ш арлауы  -   жазуш ыны н  психологиялық  талдау  жасаудағы   улкен 

ш еберлігінің  айғағы. Тургенев  шыгармаларындагы  мінездемелерді 

пси хологи ял ы қ   талдауды ң   шүғыл  к ең ею   «зонасы »  деп   атаған 

ғалымдардың  пікірі  Ж үсіпбектің  д е   көркем  ж ү й есін е  тура  келеді.

<   Ж ек ел еге н   кейіпкерлердің  м ін ездем ел ер ім ен   бірге,  кескін-

30

келбет,  адамгершілік,  псшсологиялық қасиеттерддң салыстырмалы 

анализіне  құры лған  кейіпкерлердін  қосарлас  мінездемелері  де 

к е зд ес ед і.  М ы с ал га  екі  дос  -   Б е к б о л а т   пен  А қ б ер ге н н ің  

салыстырмалы  мінездемелерін алайық.  Бұл  арада  айта кететін  бір 

ж ай ,  м ін е з д е у л е р д ін   э л е м ен т те р і  б ір ж о л а   ем ес,  ж е к е  

б ө л ш е к т е р м е н   ш ы ға р м а н ы ң   өн  б о й ы н д а  б е р іл у і  м ү м кін . 

Б е к б о л а т т ы н  

м ін е зд ем е л е р ін ін  

ж е к е л е г е н  

э л е м е н т т е р і 

салы сты рм алы   ан а л и зге  дейін  «Бекболат»  бөлім інде  беріліп 

қойылған.  Кейіпкердін өз аузымен өз өмірбаяны,  өмір сүру қалпы 

т,  б.  айтылған.  С алыстыру  принципі  Бекболат  пен  Ақбергеннін 

қосарлас мінездемелерін  құрылымы  мен психологиялық мазмұны 

жағынан  күрделендіріп  жібереді.  Досгардын мүдде  мен  үстанған 

өмірлік бағыттарынын ортақтығымен тағы басқа үқсас қасиеттерін 

айта  келіп,  а в то р   кей іп кердің   сы ртқы   ж ә н е   п си х о л о ги ял ы қ 

кейіптерін дегі  ж екел еген   өзгеш еліктерді  баса  көрсетеді.  Ол 

өзгешелік кейде кейіпкерлерді бір-біріне қарсы қоюға дейін барады:

«Ақберген  -   Бекболаттьш  ж ан  жолдасы.  Бала  жасынан  бірге 

өскен. Қашаннан бергі қоңсысы, жанынан екі елі калмайтын серігі... 

Ж асты қтын талай кезеңінен асқанда үнсізде тіл болған,  жолсызда 

жол тапқан,  қасқыр  боп  торыган,  мысық  боп  жорғалаған,  ит  боп 

ірге тырналаған,  қазық боп ат үстаған. Мүнан артық еңбекті, туған 

анасы  болмаса,  кім  сінірер?

О н ы сы н а  қ а р а й   А қб ер ғе н н ің   аты   д а,  асы   д а,  кіи м і  д е 

Бекболаттан  болатын.  Қатын  әперуге де  Бекболат  себеп  болған. 

Бекб олат  уйлен іп  бөлек  отау  тіксе,  өз  алды на  саба  орнатса, 

Ақберген  қара  лашығын  жанына  қондырса,  Бекболдттыц  отауын 

емін  еркін  билесе  -   міне,  Ақбергеннін  ендігі  арманы.

Д ү н и ед е  дос  деген  болса,  сондай  шын  дос  Б еқб о ла т  пен 

Ақберген еді.  Бұларды дос қылған екеуінің де қумарлығы,  әуесі  -  

аяш ылы қ  еді;  екеуінін  сүйегінде  де  ж алқаулық,  серілік  бар  еді; 

екеуі де шаруага қырбай еді; әкесі Бекболат екеуін «екі әуейі» деуші 

еді.  Алайда  екеуінін  жаратылысы  екі  басқа  еді.

А қб ер ге н   Б екб о ла ттан   гері  қ а ж ы р л ы р ақ ,  ш ы дам ды рақ, 

ай л а кер ір ек,  қи ы сы рақ,  кекш ілірек  еді.  Б екб о лат  од ан   гврі 

ә й л е н к е с ір е к ,  қ и я л ш ы л ы р ақ ,  ж а с ы ғы р а қ ,  м а қ т а н ш а қ т а у , 

әуесқойлау  еді,

Бекболат  қысылган,  сасқан,  кейіген  ж ерде  Ақберген  ақыл 

тауып, тоқтау айтьпі, демесія болушы еді. Ж азаласа Бекболат онын 

тілін көбірек алуш ы  еді.  Катты қайырым бейнеттің бәрін Ақберген 

көрген  сон,  Б екб олат  өзім  істетіп  ж үрм ін  деп  ж ұбан уш ы   еді. 

Ақберген ондай ауы р бейнеті -  қажырым, ерлігім артық болғаннан

31

істеп  ж ү р м ін ,  м ен ен   б а с қ ан ы н   қ о л ы н а н   келм ей д і  деп  о й л а у ш ы  

еді.  А қ б е р г е н н ің   енбегі  болм аса,  Б ек б о л а тт ы ң   тірш ілігі  д е   қ ы зы қ  

б о л м ас еді.  Б ек б о л а тт ы н  аты,  асы,  киім і болм аса,  А қб ер ген н ің  кү н і 

д е  к ү н   б о л м а с   еді.  Б ірінде  ж о ғ ы   бірін ен   таб ы л ы п ,  екі  ж а р т ы   бір 

б үтін   б о л ы п ,  т а ту -т ә тт і  өм ір  сү р у ш і  еді»  (1.2.242.).

А в т о р   Б е к б о л а т   п е н   А қ б е р г е н н і н   қ а р ы м - қ а т ы н а с ы н  

к ө р с е ту д е н  ж а л п ы  до сты қ ты н  т а б и ғат ы  т у р а л ы  ой то л ғ ау та кө ш ед і 

(«М ін д етсіз,  сілетсіз,  м а қ са тс ы з,  қ а я у с ы з,  ай н ы м а с   дос  б о л а д ы  

д е г е н г е   н а н б а ң ы з д а р ,   ө й т к е н і  ө з ін   ү м ы т ы п   к е т е т ін   а д а м  

т а б ы л м ай д ы ...» ).  Б ү л  а р а д а п си х и к а н ы  са лы сты р у ,  ж ік т е у  ар қ ы л ы  

екі  ад а м н ы ң   до сты ғы   мен  к ө н іл д естігін ің   қ ү п и я   себ еп тер ін   (б ү л  

қ ү п и я   с е б е п т і  к е й іп к е р л е р д ің   ө зд е р і  д е   т о л ы қ   с ө зб еу і  м ү м кін ) 

а ш а д ы .  « Б ә р ін   б ілетін »  б а я н д а у ш ы н ы ң   т ү р ғ ы с ы н а н ,  я ғ н и   3-ш і 

ж а қ т а н   б а я н д а у   ж а з у ш ы ғ а   к е й д е   к е й іп к е р л е р д ің   ө зд е р і  ж е т е  

ал м а й ты н   т е р е ң д ік к е   ж е т у ге,  о н ы   о қ ы р м а н ғ а   ай қ ы н   д а   ж ү й е л і 

өтіп  тү с ін д ір іп   ш ы ғу ға  м ү м кіндік  береді._/

Д о с т а р д ы ң   м ін е зд е м е л ер ін д е  б а с а   с у р е тте л г е н   к е л б е т   ж ә н е  

п с и х о л о г и я л ы қ   қ а с и е т т е р і  б ір   с ә ттік ,  ө т п е л і  ем ес,  т ү р а қ т ы   д а 

ө м ір л ік   қ а с и е т т е р .  К е й іп к е р д ің   п с и х о л о г и я с ы н а   т е р е ң   ү ң іл у , 

м ін е зд ег і  қ а й ш ы л ы қ т ы   қ а с и е т т е р д і  д и а л е к т и к а л ы қ   б а й л а н ы с т а  

с у р е т т е у   м ін е з д е м е д е г і  с х е м а т и з м   м е н   б ір   қ а л ы п т ы л ы қ қ а  

(стати чн ость)  ү р ы н б а у ға   м үм кін дік  береді.

Ж ү с іп б е к т ің   кө п теге н   м ін е з д е м е л е р ін д е   к е й іп к е р д ің   б ү ғ а н  

дейінгі ө м ір і м е  қы зм еті ж ай л ы  ө м ір б а я н д ы қ  э кску р с көп кезд ес ед і. 

Ә р   к е й іп к е р г е   д е р л ік   ж а с а л а т ы н   м ү н д а й   « а л д ы ң ғ ы   т а р и х »  

(б и о г р а ф и я -п р е д ы с т о р и я )  м ін е зд ің   п с и х о л о г и я л ы қ ,  и м а н д ы л ы қ  

тегін т ү с ін д ір е тін  түй ін д і сәті, негізгі дән і б о л ы п  таб ы л ад ы . М ү н д ай  

« а л д ы ң ғ ы   ө м ір б а я н д а »   м ін е з д ің   қ а л ы п т а с у ы н а   ә с е р   е т у ш і 

о б ъ е к т и в т і  ф а к т о р л а р   с у р е т т е л е д і.  М ін е з д е у д ің   ө м ір б а я н д ы қ  

эле м ен т те р і ар қ ы л ы  авто р  кей іп кер м інезінін қ а л а й  қа л ы п т асқ ан ы н  

қ ы сқ а  д а   ж и н а қ т ы   етіп  түсіндіреді.

К е й іп к е р д ің   б о л м ы с ы   ә р т ү р л і  ж а ғ д а й л а р д ы ң   ы қ п а л ы м е н  

қ а л ы п т аса д ы ,  әр и н е,  ен  ал д ы м ен   әл е у м е ттік   ж агд а й д ы   а й т а   к е ту  

керек,  а л а й д а   р у х ан и   ж а ғ д а й д ы ң   д а   м аң ы зы   аз  ем ес  ек ен ін   а тап  

ө тк ен   ж ө н .  « А лды нғы   ө м ірб аян н ы ң »  қ ү р а м ы   м ен  о н ы ң   ә р   а л у а н  

ф а к т о р л а р ы н ы ң   ү й л ес у ін д е  қ а л ы п т а с қ а н   б елгілі  бір  с х е м а   ж о қ . 

Ә р т ү р л і  к е й іп к е р л е р д і  с у р е т т е г е н   к е з д е ,  а в т о р   а н ы қ т а у ш ы  

ф а к т о р л а р д ы  ай қ ы н ы р а қ  к ө р с ету те ты р ы сад ы .  М әселен,  Ы қ ан н ы ң  

«алды ң ғы  та р и х ы н д а »  -   өм ір д щ  әл е у м е ттік -т а р и х и  ж а г д а й л а р ы н а  

ай р ы қ ш а   к ө н іл   бөлін се  (кей іп кердің   ө м ірінің  кеш егі  ж ә н е   б ү гін п  

ж а ғ д а й л а р ы н   с а л ы с т ы р у   а р қ ы л ы ) ,  а л   А қ б а л а д а   -   о н ы ң

32

қалыптасуына  үлкен  ықпал  ж асаган  элеуметтік-философиялық 

идеяларға  баса  назар  ауларылады.  Мінездеменік  аналитикалы қ 

б ағ ы т ы   а д а м н ы н   ж ан   д у н и е с ін ін   д ам у ы   м ен  ә л е у м е т т ік  

ш ы нды қты н  арасы н дағы   бай ланы сты   те р ен   де  ш ебер  аш уга 

мүмкіндік  береді.  Ж азуш ы   «алдынғы  тарих»  әдісін  пай далана 

отырып,  кейіпкердін  ж еке  тағдыры  арқылы  қоғамның  түтас  бір 

әлеуметтік  жігінің  тағдырын  суреттейді  (Ықан,  Тыпая,  Ақбала, 

Балташ ,  Ж о р ға б е к ,  М үқаш   т.  б.),  сол  ар қы л ы   р ом ан ға  көп 

салалылық  ж ән е  кен  ауқымдылық  сипат  береді.

М інездін  нақты  көрінісі  (мәселен,  іс-әрекет)  сю ж еттің  даму 

барасы н да  кейде  м інездемеде  берілген  тү р ақты ,  қоры ты нды  

аны қтамалардан  ж алтарып  ө зін т е   кетеді.  Мәселен,  Төлегеннін 

екінші  бвлімдегі  әрекеттері,  Ақбілектін білім алуына,  ж аң а  өмірге 

бет бүруы на себепші  болуы,  ауыр  халге тап болған қырындасына 

қо л   ү ш ы н   б е р у і  о ған   б ірінш і  б ө л ім д е  бер іл ген   қ а т қ ы л д а у  

мінездемені  біршама  жүмсартқандай  болады.  |

С ю ж еттін  дамуы,  әртүрлі  қарым-қатынастар  адам  мінезінін 

ж ан а  қы рлары н  ашып,  қорытынды  мінездеуді  кенейтіп,  оның 

статикалық түрқына  «жан біпруі» мүмкін.  Бірақ тутасгай алғанда 

іс-әрекет,  сөз  т.  б.  кейіпкер  мінезінің  нақты  көріністері  үнемі 

мінездеме  арқылы  өлшенеді  ж әне  соған  сәйкес  келеді.

Кейбір  ж агд ай лард а  мінездеме  авторлы қ  баяндауда  емес, 

кейіпкердің 

ө з ш і ң  

сөзімен  беріледі.  Бекболаттын,  М үқаш тын, 

офицердін мінездемері осыган айғақ. Кейіпкердін монологы түрінде 

б ер іл ген   « Б екб о лат»   ж ә н е   «М үқаш »  б ө л ім д ер і  п о р т р е т т ік  

мінездеуден  басталады.  Ж үсіпбек  романдарында  алғаш  көрінген 

к е й іп к е р д іи   сы р тқ ы   к е л б еті  көп  р ет те  он ы ң   м о р ал ь д ы қ - 

психологиялық қасиеттерін сипаттаумен тікелей жалғасып жатады. 

Мүндай  үзінділер  бірде,  жоғары да  айтылғандай,  кейіпкердің  өз 

сө зім ен  

(Б е к б о л а тт ы н .  М ү қ аш ты н   п о р т р е т т е р і),  б ір д е 

ш ы ғармадағы   басқа  бір  кейіпкердін  түсінігш де  (Бекболаттын 

түсінігі  арқы лы   берілген  А қбілектін  портреті),  бірақ  көбінесе 

авторлық  баяндауда  берілген.

'  Мысал  ретінде  губерниядан  келген  Губревкомның  мүшесі 

Ақбала жолдасгын сыртқы келбетінін суреттелуі мен мінездемесін 

ал ай ы қ .  Б алташ ,  Д оға,  Ж о р ғаб ек ,  А қбалаға  б ерілген  ө зара 

салыстыра  суреттеуге  негізделген  топтама  портретте  Ақбаланын 

сыртқы тш іні, кескін-кейпі қысқа да әсерлі метафоралық теңеумен 

берілген.'  «қошқар  туған  қозыдай,  келбетті,  бітімді».  Бүл  ж ерде 

портреттік  т т р и х   қүрамы  жағынан  күрделі,  мазмүны  жағынан 

те р ен ,  ж а н -ж а қ т ы   ту р а   м ін е зд еу г е  дай ы н д ы қ,  ал д ы н д ағ ы

3 3

жүктеу/скачать 2,08 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: