Жаhандық ықпалдастықтың Еуразиялық үлгісі халықаралық ТҮркі академиясы
жүктеу/скачать 2,18 Mb. Pdf көрінісі
|
| I ТАРАУ
Тарихтан туындаған болашақ ков өзін қамауға алуға дайындалып жатқанын білген Ахмед бек Ағаұғлы ен- дігі жерде көп аялдамастан бірден Түркия асып кетуге мәжбүр болады. Ше- кара аттаған ол, осындағы Әли бек Гусейнзаде, Юсуф Ақшора, Зия Гекалп және де басқа серіктес эммигранттар тобына келіп қосылады. Содан ол 1915 жылы Лозаннада өткен конференцияға Ресейде тұратын түркі тілдес халықтар атынан қатысады. Ал, 1919 жылы Париждің Бейбітшілік конференциясына қатысайын деп тұрған жерінен оны ойдан шығарылған айыппен қамауға алған Ыстамбұлдағы оккупациялық әскери командованиесі, тұтқынды Мальтаға жет- кізеді. Айдауда жүрген екі жыл ішінде көрген барлық ауыртпашылықтарын На- риман Наримановқа жазған хатында шынайы суреттейді. Кейіннен, Түркиядағы серіктестерімен бірге күреске белсене араласқан Ахмед бек Ағаұғлы сол кездегі Түркі баспасөзінің Аға өкілі, Мұстафа Кемел Ататүріктің көзқарасы мен идея- сын қолдайтын, «Ұлттық үкімет» газетінің бас редакторы қызметтерін атқарды, Юсуф Ақшорамен бірге Ұлы Ұлттық Жиналысқа (парламент) депутат болып сай- ланды. «Ахмед бек Ағаұғлы көзі тірісінде Мұстафа Кемел Ататүріктің ең жақын үзеңгілес серіктерінің бірі және шынайы досы болып қана қоймай, Ататүрік жүргізген күрестің аса белсенді қорғаушысына да айналды. Осы жағдайлар оның Республикада алғашқы жылдарда жетекші қызметтер атқаруына себеп болғаны сөзсіз» (75, 10 бет). Жалпы, Ахмед бек Ағаұғлы өз уақытындағы таны- мал тұлғалармен тығыз араласып, үнемі шығармашылық-парасаттық байланыс- та болды. Ең бастысы, оның өмірге деген бірегей көзқарасының қалыптасуы өзгелердің назарын үнемі өзіне қарай аударып, тартып тұрушы еді. Әзербайжан ойшылдарының ғылыми-публицистикалық қызметінің ерек- шелігі сонда, олар жалпытүркілік мәдениетті Шығыс пен Батыс мәдениетінің мәнмәтінінде талдап, оның мәдениетаралық түр-түсінің қатынасы мен бәсекелестігінің арақатынасын Еуропа мен Американың авторларынан көп уақыт бұрын анықтай білді (4). Ағаұғлы шығармашылығының бұдан да өзге қызықты жағы бар: ол өз уақытының әлеуметтік психологиясын бұрмаламай, оны сол шынайы көрінісінде, адамдардың ішкі әлемін олардың ұлттық болмы- сы мен ар-намысын бұзылмаған күйінде көрсетуге тырысты (3). Сондықтан да, Ахмед бек Ағаұғлының пайымында түркизм деген ұғым – тек қана жалғыз идео- логия емес, сонымен қатар ішкі мәдениеттің ерекше толғанысынан туындаған түркі халықтарының тарихи тағдыршешті кілтінің ең жарқын бейнесі болды деп толық сеніммен айта аламыз. Шығыста ең алғашқы демократиялық республи- каны құрушы Мамед Эмин Расулзаде, өзінің публицистикалық мақалаларында түркі әлемінің (ұлы империядан бастап демократиялық республикаға дейінгі аралықта) тарихи тағдырын шынайы бейнелеп көрсеткен, барлық ғұмырын Әзербайжанның болашағына арнап, осы қуатты бірлікпен байланыстырған ол, ең кем дегенде түркист болды. Мамед Эмин Расулзаде 1906 жылы Саттархан- мен кездесті, ол кезінде Оңтүстік Әзербайжандағы, Тебриздегі революцияларға жетекшілік еткен, сонан кейін 1918-1920 жылдары Әзербайжан Демократиялық 73 Түркі бірлігі идеясының эволюциясы Республикасының (бұдан әрі-ӘДР) уақытында да Осман империясымен бел- сенді дипломатиялық келіссөздер жүргізген, өз ісінің жетік білгірі ғана емес, түркизмнің ұлы ту ұстаушысы атанған адам. Қырым татарлары үшін жаңа уақыттың ұлттық идеологиясын қалыптастыра білген Исмаил бек Гаспыралы (Гаспринский) (1881-1914) алдына мынадай мақсаттар қойды: онысы, Ресей империясында тұратын барша түркі ұлттарынан ұйымдастырылған бірлікті жалпы түркі әлемі бірлігімін қосу еді. Осы мақсатына жету үшін ол алдымен жалпытүркілік құндылықтарды құтқаруға, тіл мен ой- жүктеу/скачать 2,18 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|