Айтматов Ш. “Дүрыс  ойлау -

байланыстарына негізделеді. Екінші сигналдық жүйкелік 
байланыстар сөздің көмегімен заттардың арасындағы 
қатынастар мен байланыстарды бейнелейді. Себебі сөздер 
“сигналдардын. сигналы” ретінце жалпылама тітіркендіргіштер 
болып табылады. Бірінші жөне екінші сигналдар жүйесінің 
өзара өрекетінде жетекші рөлді екінші сигнал жүйесі 
атқарады.
Адам ойлауы сөйлеумен бөлінбейтін байланыста. Ой 
тілден тыс, сөйлеуден тыс пайда болуы, өмір сүруі мүмкін 
емес. Біз сөзбен ойлаймыз, оларды дауыстап немесе іштей 
сейлейміз, демек, ойлау сөйлеу түрінде іске асады.
Тіл — бүл сөздік белгілердің жүйесі, адамдардың бір- 
бірімен қатынас қүралы. Сейлеу - адамдардың қатынас жасау 
мақсатында тілді пайдалану үрдісі.
§2. Ойлау туралы негізгі теориялар
Ойлау үрдісін түсіндіретін белгілі теорияларға тоқталатын 
болсақ, ең алдымен бүл түжырымдамаларды екі үлкен топқа 
белуге болады: бірінші топқа жататын түжырымдаманың 
өкілдері адамдарда өмір тәжірибесінің әсерімен езгермейтін 
табиги, интеллектуалдық қабілеттіктердің болатындығы 
туралы қағи д ад ан туындайды , екінш і топтагы 
түжырымдаманың негізіне ақыл-ой қабілеттіліктері өмірге 
келгеннен кейін, өмір бойы қалыптасады жене дамиды деген 
түсінікті жатқызады.
1. Бірінші түжырымдар бойынша интеллектуалдық 
қабілеттіктер және интеллектінің өзі жаңа білімді алу 
мақсатында қабыддау мен ақпаратты оңдауда қамтамасыз 
ететін ішкі қүрылымның жиынтығы ретінде анықталады. 
Сәйкес келетін интеллектуалдык қүрылымдар даяр күйінде 
адамда туғаннан беріледі, бірте-бірте организмнің ес үрдісінде 
дамиды деп есептеледі. Бүл интелектуалдық қабілетгіліктер 
(нышандар) идеясы неміс психологтарының мектебінде 
орындалған ойлау саласыңдағы көптеген еңбектерге тән. 
Ол ерекше айқын ойлаудың гештальт теориясыңда берілген. 
Бүл теория бойынша қүрылымды қалыгггастыру жоне каігга 
өзгерту, оларды реалдік шындықты кору интелектінің негізі 
болып табылады.
2. Бүл теорияга қарама-карсы интелекпнщ генетикалық 
түжырымдамалары бойынша ақыл-ой қабілеттіліктері 
туғаннан беріляенді, омірге келгеннен кейін қалыптасады 
және даміщы деген кагиданы пайымдайды.
223

Генетикалық түжырымдамалар ойлаудьі сыртқы ортаның 
ықпалынан дей келіп, субъектінің өзіндік ішкі дамуы 
идеясынан немесе екеуінің өзара ерекетінен деп түсіндірді.
Ойлаудың өзіндік түжырымдамалары психологиялық 
зертгеулердің төмендегідей бағыттарында қарастырьшады: 
эмпирикалық субъективтік психологияда, ассоциативтік 
сипаты жағынанжөнеинтроспекгавтікнегізііөдісі бойынша, 
гештальтпсихологияда алдынгыдан айырмашылығы тек қана 
психикалық үрдістердің элементгілігін жоққа шыгаруыжәне 
олардың түтастыгының жеке элементтер қүрамына 
қарағанда үстемдік етуі, артықшылығын мойындады, оның 
ішінде ойлауда, бихевиоризмде, оның жақтаушылары ойлау 
үрдісін субъективтік феномен ретінде мінез-қүлықпен (ашык 
немесе жасырын ақыл-ой) ауыстыруға өрекет етеді: 
психоталдауда ондай ойлауға барлық басқа үрдістер сияқты 
талпынуға бағындырды. Ойлаудың белсенді психологиялық 
зерттеулері XVII гасырдан жүргізіле бастады. Сол кезде, содан 
кейін біршама үзақ кезең психология тарихында ойлауды 
логика гылымыньщ қүрамьщда, оның бірден-бір түрі ретінде 
үғымдық теориялық ойлау қарастырылды. Ойлауға 
қабілеттіліктің өзі туғаннан берілген, туа біткен қасиет, ал 
ойлау дамудан тыс қарастырылды. Интеллектуалдық 
қабілеттіліктердің қатарына ол кезде байымдау, логикалық 
ой қорытындысын жасау жөне рефлексия (өзін-өзі тану) 
жатқызылды.
/ Ойлау тәсілдеріне (операцияларьша) жалпылау, талдау, 
жинақтау, салыстыру жөне жіктеу кірді. к
Ойлаудың өзі ассоциативтік эмпирикалық психологияда, 
оның барлық өртүрлі көріністерінде қазіргі тежірибеден 
алынган ассоциаларга, өткеннің және көңіл-күйлер іздерінің 
байланыстарын жатқызады.
Ойлаудьщ белсенділігі, оның шығармашылық сипаты да 
осы теория шеше алмаган негізгі проблема болды. Соңцықтан 
да оньщ жақтаушыларына ақыл-ой шығармашылық 
қабілетгіктер ассоциацияга бағьшбайтын туа біткен ақылдың 
қабілетгіліктері деп хабарлаудан басқа ештеңе қалмады.
Бихевиоризм бағытында ойлау стимулдар мен 
реакциялардың арасындагы күрделі байланыстарды 
қалыптастыру үрдісі ретінде жеке міндеттерді шешуге 
қатысты практикалық икемділіктер мен дағдыларды 
қалыптастыруды қарастырады.
Гештальтпсихология багытында интуитивтік түрғыдан 
түсіндірілді. Психологиядагы соңгы екі багыт (бихевиоризм 
мен гештальтпсихология) ойлауды түсіну үшін ештеңе 
бермеді деп айтуга болмайды.
224

:; Бихевиоризмнің арқасында психологшиіық зерттеулердің 
саласына 
п р ак ти кал ы қ
ойлау 
енгізіледі, 
ал 
гештальтпсихологияның арқасында психологтар ойлаудағы 
интуиция жене шығармашылыққа ерекше көңіл бөлді. 
Ойлау психологиясы проблемасын шешуде психология 
бағытындағы психологтардың сіңірген еңбектері баршылық. 
Олар негізінен зейінді ойлаудың санасыздық түрлеріне 
қатыстырумен, сонымен қатар ойлаудың адамдардың 
талпынулары мен кажеттіліктеріне бағыныштылығын 
зертгеуге байланысты. Қазіргі іс-әрекет іліміне негізделген 
психология ғылымында ойлау жаңаша көзқарасқа ие болды. 
Ойлауды таным іс-өрекетінің ерекше түрі ретінде 
қарастырды. Ойлауды психологияға енгізу арқылы іс-әрекет 
категориясында теориялық және практикалық интелектіні 
танымның объектісі мен субъектісін қарама-қарсы қоюды 
жеңу іске асты. Алғаш рет ойлаудың генозисі туралы 
мәселелерді қою жөне шешу мүмкіншіліктері пайда болды.
А.Н. Леонтьев адамзат ойлауының жоғары түрінің 
сипатын, әлеуметтік төжірибенің, оның дамуының 
мүмкіншілігін атай келіп, былай деп жазды: “Адамның 
ойлауы қоғамнан тыс, тілден тыс, жинақталган адамзат 
білімінен тыс және олардың қалыптасқан ойлау іс-әрекетінің 
тәсілдерінен тыс омір сүруі мүмкін емес... Жекелеген адам 
тілді, үғымдарды логиканы ғана меңгере отырып, ойлау 
субъектісі болып табылады”. Ал ойлаудың түжырымдамасын 
үсынғанда, ол бойынша арасында үқсастык катынастар 
болатындығын дәлелдеді. Ішкі ойлау іс-әрекеті тек сыртқы, 
практикалық іс-өрекетінің туындысы болып қоймай, сондай 
Қүрылымға ие болады.
Ойлаудың іс-өрекеттік теориясы балаларды оқыту және 
ақыл-ой дамуымен байланысты коптеген практикалық 
міндеттерді шешуге комекгесті. Оның негізінде оқытудың 
әртүрлі 
теориялары қалы птасты , атап айтқанда 
П.Я. Гальпериннің, Л.В. Заковтың, В.В. Давыдовтьщ 
теориялары. Олардың бәрін ойлауды дамыту теориялары деп 
қарастыруға болады. 
. .
Б і з д і ң

жүктеу/скачать 11,67 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: