KYPS i , психологтар А.Г.Ковалев, В ^ с и щ е в

Қазіргі батыс психологтарында мінезге анықтама беруде 
ертүрлі кезқарас байқалады. Ерекше кең тараған түсінік -
мінезді жеке түлғаның этикалы қыры немесе түрі ретіндегі 
көзқарас.
Грек философы нехізін салған “мінездеме” тек адамның 
адамгершілік бейнесін суреттеуден түрады. Осындай 
магынада “мінез” терминін XVII ғасырда Лабрюйер қолданды. 
Сонымен, “мінез” сөзі о бастан адамның әлеуметтік- 
адамгерш ілік келбетін бейнелейді, бүл мағы нада 
темпераментке қарама-қарсы мәнге ие болады.
XIX ғ. мінезді таза психологиялық бағытта интеллектінің, 
сезімнің және еріктің (А.Бек), сезім мен еріктің (Рибо), тек 
қана еріктің (П.Ф.Лесгафт) дара ерекшеліктері ретінде 
қарастырды.
XX ғасырда мінезді психиканың жекелеген салаларының 
ерекшеліктері емес, ал түтас түлғаның қасиеті деп түсінді. 
Материализм мен идеализмнің күресінде мінездің түқым 
қуалау немесе өмір барысында пайда болғандығы туралы 
мәселе ерекше маңызға ие болды. И.Кант XVIII ғасырда 
“мінездің темпераменгген айырмашылығы өмір барысында 
қалыптасады” деді.
Бірақ дара ерекшеліктерді түсіндіргенде ол туа біткен және 
өмір барысында қалыптасқан қасиетгердің айырмашылығын 
түсіндірен жоқ, Рибо мінез түқым арқылы берілетін касиет 
екендігін атап өтті. Осы екі бір-біріне қарама-қарсы көзқарас 
күні бүгінге дейін жалғасып келеді.
Белгілі АҚШ психологі Боннер өзінің жеке түлға туралы 
монографиясында “Мінез және адамгершілік мінез-күлык” 
атты арнайы тарау берді. Ол жеке түлғаның этикалық 
мәселелерін ерекше атай отырып, сонымен қатар, мінездің 
түтастық қасиетіне ерекше мән берді.
Мінез туа біткен қасиет арқылы берілмегенмен, адам 
табиғи қүрылымының ерекшеліктері, ең алдымен жүйке 
қызметі мінездің көрінуінде, сондай-ақ оның жеке белгілері 
үрдісін қалыптастыруда байқалады.
Жүйке үрдістерінің үстамдьшығы немесе үстамсыздығы, 
күші немесе өлсіздігі, қозғалғыштығы немесе енжарлығы — 
осьшьщ барлығы белгілі дәрежеде адамньщ мінез-қүлқы мен 
іс-өрекетіне эсер етеді. Жүйке жүйесінен басқа адам мінезіне 
ағзаның басқа да белгілерінің әсері ерекше: жүрек- 
қантамырлар, ас қорыту жене эндокриндікжүйелер.
Демек, ғьшыми-жаратылыстану негіздері түрғысынан 
мінез жүйке жүйесі қызметінің типтері белгілерінің және 
бас ми қыртысының уақытша байланыстар түрінде бекіген 
өмірлік көңіл-күйдің корінісі болып табылады.

Мінездің көрнісі тек қана әрекетте жөне қылығында 
аңғарылып қоймайды, сонымен қатар тілінде, бет-пішінінде 
және дене бітімінде байқалады. Барлық тілдік ерекшеліктері 
мінездің және темпераменттің белгілі қасиеттерін білдіреді. 
Мінез жеке түлғаның сырт келбетіне із қалдырады. Адамның 
бет-шшіні әртүрлі мінез бітістері жағдайында өгеріп отырады. 
и
Адам мінезінің үлы білгірі Л.Н.Толстой былай деп жазды: 
‘Тек қана көзі күлетін адамдар болады — бүл адамдар өте 
арам және эгоистер. Көзсіз аузы күлетін адамдар болады — 
бүл адамдар әлсіз, түрақсыз және күлкінің бүл екі түрі де 
жағымсыз”. Толстой езіне-өзі мәз болатын, тәтті, бақытгы, 
мөлдір салқын, әзіл аралас, ақымақ және т.б. күлкінің 
болатындығын атап өтті. Адамньщ коз жанары — бүл жанның 
айнасы. Оның мінез-қүлқын коз жанарынан байқауға 
болады. Адамның мінез-қүлқы жағымды және жағымсыз 
болып болінеді.
Өзінің коптеген шығармаларында қазақ халқының 
гуманист ақыны, корнекті ағартушысы Абай оз халқының 
ауыр түрмысын жөне надандығын мінеп-шенейді. Тек өзінің 
қарын қамын, яғни, тән қажетгілігін етеуді ғана ойлап, рухани 
қажеттілігін ойламайтыңдарга, еңбексіз мал табудьщжолына 
түсушілерге, біреуді арбап, күн көрушілерге, озінің 
жағымпаздығымен үлық алдында козге түсіп қалуға 
тырысушыларға Абай мейлінше қарсы болды.
Үлы гуманист-ақын Абай өз кезіндегі жастардың 
жағымсыз мінездерін қатаң сынға алды.
Ынсап, үят, ар, намыс, сабыр талап,
Бүларды керек қылмас ешкім қалап,
Терең ой, терең ғылым іздемейді,
Өтірік пен өсекті жүндей сабап, - дейді Абай.
Осындай жексүрындық мінездер мен әрекеттерді 
әшкерелей отырып, Абай жастарға:
Пайда ойлама, ар ойла,
Талап қыл артық білуге, - дейді.
Табиғатты айтсын мейлі, махаббатты айтсын, адамньщ 
ары мен арманын айтсын, жан түршігер міні мен арамза 
мінез-қылығын айтсын, казақтың ақиық ақыны Мүқағали 
ағынан жарылып айтады, әрбір олең жолынан ақынның 
жүрек лүпілін естіп, жан айнасын кореміз, ондағы адамға 
деген жарық пен жылылықты сезінеміз, адам басындағы әлі 
арылып болмаған сүмдық пен сорақылықтан жериміз де 
безінеміз, жексүрын мен жамандықтан түршіге түңілеміз. 
Сондықтан да ол:
319

Мансапқорлардьщ қасынан 
Шықпайтыңдарға ашынам!
Жалданып өскен жасынан 
Жағымпаздарга ашынам!
Өзіңе ғана бас үрам,
Сенесің бе, Отан осыған!?
Ала аяқтарға ашынам!
Ашьшам-дағы тасынам.
Қүныңды несін жасырам1, —
деп адам басындағы жағымсыз мінез-қүлықты ашына сынға 
алады.

жүктеу/скачать 11,67 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: