Жалпы психология

өңеште, қарында, ішекте, қан тамырларында, өкпеде және 
т.б.
Интерорецепторлардың тітіркендіргіш тері іш кі 
органдардағы іске асатын үрдістер болып табылады. Бірақ 
дені сау және іттікі органдардың дүрыс жұмысы жағдайывда 
біз органикалық түйсінулерді байқамаймыз немесе бүл 
түйсінулерді денсаулық, сергектік түйсінулер ретінде 
байқаймыз. Мәселен, шөлдеу, аштық, тою түйсіктері, ішкі 
органдардағы ауыру түйсіктері, жүрек айну түйсіктері.
Органикалық түйсінулер кеп жағдайда эмоционалдық 
толығуымен ерекшеленеді.
Мөселен, ауруды түйсіну немесе аштықты түйсіну ерекше 
қолайсыз жағдайдағы көңіл-күйде болады, ал денсаулық 
түйсінуін немесе тою түйсінуін өте жағымды жағдай ретіңдегі 
кеңіл-күйді бастан кешіреміз.
§3. Түйсіктердің жалпы заңдылықтары
Түйсіктер тітіркендіргіштердің қандайы болмасын сезім 
органдарына әрекет ету нөтижесінде пайда болады. Бірак 
рецепторға тітіркендіргіштердің әрекетінің басталуы және 
түйсіктердің пайда болуы уақытпен абсолютті түрде сәйкес 
келмейді, тітіркендіргіштің ерекеті басталғаннан кейін тек 
қана біршама уақыт өткеннен соң түйсіну пайда болады. 
Бүл уақыт ертүрлі түйсінулерде 0,2-ден 0,1 секундка дейін 
өзгеріп отырады. Осындай қысқа мерзімді біз кеп жағдайда 
ескермейміз.
Пайда болған түйсінудің белгілі бір үзақтығы болады. 
Үзақтығы жағынан түйсіктер қысқа жене үзақ мерзімді 
саналады. Мәселен, бір ғана жалт еткен үшқыннан жарықты 
түйсіну немесе еденге қүлаған қарындаштың дыбысын 
түйсіну қысқа болады. Күндізгі жарықты түйсіну, зауыттын 
айқайлаған дыбысы үзақ мерзімді түйсінулер болып 
табылады. Түйсіктердің үзақтығы сыртқы нысандардың 
сәйкесті сезім органдарына әрекетінің үзақтығына тәуелді. 
Тітіркендіргіштердің әрекеті аяқталғанмен, ал түйсіну белгілі 
уақытқа дейін әлі де жалғасады. Осындай кешіккен 
түйсінулерді қалдықтар немесе бірізді бейнелер деп атайды. 
Қалдық бейнелердің үзақтығы 0,05-тен 1 (ал кейде одан 
артық) секундтай болады.
Түйсіктердің пайда болу жылдамдығы мен үзақтығы 
осындай зандылықтармен түсіндіріледі.
174

Түйсіну табалдырыгы жоие ссзгіштігі
Түйсінулердің ортүрлі дорежедегі күші болуы мүмкін, 
олар өлсіз жоне күшті болады. Мосслен, болмсдегі бір гана 
жанған сіреңкеден жарықты түйсіну олсіз, ал жарық күні 
күн сөулесін түйсіиу күшті болады.
Түйсінудің күші ең алдымен тітіркелдіргіштің күшіне 
байланысты: тітіркендіргіш негүрлым күчггі болса, согүрлым 
оған сөйкес түйсіну күшті болады.
Күнделікті бақылаулар мен арнаулы зерттеулер 
көрсеткендей, кез-келген тітіркендіргіште түйсіну бола 
бермейді. Тітіркендіргіш олсіз осер етуі мүмкін, онда 
ешқандай түйсіну болмайды. Моселен, стакан суда ерітілген 
1 г. қант тоттілік түйсінуін білдірмсйді. 0,1 кв.см қолға 
салынган қағаздың болшегі қысым түйсінуін шақырмайды. 
Оньщ себебі: өлсіз тітіркендіргіштерден пайда болган жүйке- 
қозуьі бас ми қыртысына жетпейді. Біріншіден сол ғана 
түйсінуді шақыру үшін тітірксндіргіш белгілі бір күшке жетуі 
керек. Күші жагынан оте әлсіз тітіркендіргіш сәл ғана белгілі 
түйсіну шақырады немесе түйсінудіц томенгі немесе абсолюттік 
табалдырыгы деп аталады.
Егер бүл тітіркендіргіштің күшін сол ғана азайтса, түйсіну 
жоқ болып кетеді. Өте олсіз тітіркендіргіштер (түйсіну 
шақырмайтын) түйсіктердің табалдырыгынан томен жатқан 
тітіркендіргіштер деп аталады.
Түйсікті шақыратын тітіркендіргіш озгеріп отыруы 
мүмкін: ол кобейеді немесе азаяды.
Тітіркендіргіштің озгеруіне байланысты (осуі немесе 
азаюы) түйсінудің күші де озгерді.
Егер де болмеде бір шам жанып түрса, онда біз жарықтыц 
белгілі күшін түйсінеміз. Егер де тағы да осындай шам 
жағатын болсақ, онда жарықты түйсіну күшейеді. Егер 
қолдага бір килограмм салмаққа тағы да килограмм қосатын 
болсақ, онда қысымды түйсіну күшейе түседі.
Түйсінудің күші тек тітіркендіргіш белгілі оскенде немесе 
кемігенде озгеруі мүмкін. Мысалы, егер стакан суға 6 г. 
қантты ерітетін болсақ, біз белгілі молшерде төттілікті 
түйсінеміз. Егер осы стаканды еріген 6 г. қантқа тагы да 1 
г. қосатын болсак, онда төттілік түйсігі озгермейді. Төтгілікті 
түйсіну белгілі дөрежеде кебею үшін 6 г. қантқа тагы да 2 
г, яғни, канггың барлық санының үштен бірін қосу керек.

жүктеу/скачать 11,67 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: