Жалпы редакциясын басқарған: А. Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтының директоры, ҚР ҰҒА корр мүшесі, филол.ғ. д., проф. Е. Қажыбек
жүктеу/скачать 6,86 Mb. Pdf көрінісі
|
| Тіл-ғұмыр
Рəбиға Ғалиқызы – 300-ден астам ғылы ми еңбектің авторы. Про- фессор Р.Сыздықованың жан-жақты да ауқымы мол ғылыми зерт- теу еңбектерінің негізгі арқауы қазақ тілінің, қала берді, түркітану ғылымының өзекті мəселелері болып табы лады. Солардың ішінен ғалымның айрықша еңбек етіп, тер төккен саласы – қазақ əдеби тілінің тарихы. Əрине, əдеби тіл тарихын зерттеуде бұл нысананы түрлі қырынан қарастыруға болады. Қазақ тіл білімінде əдеби тілдің тари хы жекелеген əдеби үлгілерді зерттеуден, олардың лексика- грамматикалық ерек шеліктерін ашудан басталған. Бұл, бір жағынан, сол үлгіні жасаушы қаламгердің тілін зерттеу болып табылса, екінші жағынан, қалам гер өмір сүрген кезеңдегі əдеби тілдің өзін зерттеу болып табылады. Міне, сондықтан да проф. Р.Сыздықованың «Абай шығармаларының тілі» атты (1968) көлемді монографиясы ұлы ақынның тілін лингвистикалық тұрғыдан салғастырған еңбек қана емес, сондай-ақ Абай өмір сүрген кезеңдегі əдеби тілдің ерекшелік- терін де сипаттаған іргелі да алғашқы зерттеу болды. Қазақ жазба əдеби тілін қалыптастыру мен дамытудағы ұлы ақын- ның қосқан үлесі мен орнын айқындай отырып, шығармаларының лексика-морфологиялық ерекшелігін жан-жақты терең ізерлей келе зерттеуші ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы қазақ əдеби тілінің жай-күйін ашады. «Абай – қазақтың қазіргі жазба əдеби тілінің негі - зін қалаушы» деген тұжырымды оның шығармаларының тілін тұтас, жан-жақты зерттеу арқылы дəлелдеп береді. Поэзия синтаксисіне Абай енгізген өзгешеліктер мен жаңалық - тарды ашқан, оған нақты талдаулар жасаған ғалымның «Абай өлең- дерінің синтаксисі» (1970) деп аталатын монографиясы қазақ тіл білімінде өлең син таксисін ең алғаш зерттеген, оның құрылым- құрылыстарына тəн негізгі белгілерді көрсеткен бірден-бір жəне бірегей еңбек болды. Жоғарыдағы Абай тіліне арналған екі моно- графиядан кейін ұлы ақынның поэтикалық тілі, көркемдік сипаты, көріктеу құралдарының тілдік механизміне арналған 3-монография - сы «Абайдың сөз өрнегі» деген атпен «Санат» бас пасынан Абайдың 150 жылдық мерейтойына орай жарық көрді. Қазақ əдеби тілінің тарихын жүйелі түрде зерттеуді Рəкең со- нау 60-жылдар дан бастаған болатын. Р.Сыздықова 1968 жы лы шық- қан жоғары мектепке арналған алғашқы «Қазақ əдеби тілі тарихы» оқулығының авторларының бірі ретінде, сондағы «ХVІІІ–ХІХ ға- сырлардағы қазақ əдеби тілі» аталған екі тарауды проф. Р.Сыздықова жазған еді. Кейін бұл тараулар «ХVІІІ–ХІХ ғасырлардағы қазақ əдеби тілі» деген монографияға айналды. Ғалым 1993 жылы бұл мо- нографиясын уақыт жағынан да, көлемі, тілдік деректері жағынан да 118 Рəбиға Сыздық тереңдетіп, ХV–ХІХ ғасырларды қамтитын «Қазақ əдеби тілінің та- рихы» деп аталатын жаңа оқулық жариялады. Профессор Р.Сыздықованың түркітану саласындағы зерттеулері қазақ əдеби тілінің тарихымен ұштасып жатады. Рекең көне жə не ортағасырлық түркі жəдігерліктерінің (жаз ба ескерткіштерінің) тілін зерттеуде де біраз іс тындырды. Ол XVI ғасырдың аяғында атақты жерлесіміз Жалайыр руынан шыққан Қадырғали би жазған «Жамиғ- ат тауарих» (жылнамалар жинағы) атты еңбегін алғаш рет қазіргі графикамызға түсіріп (бұл шығарманың мəтінін бірінші рет 1854 жы - лы белгілі шығыс танушы ғалым И.Н. Березин араб графикасында жариялаған болатын), оның ерекшеліктері жайында орыс тілінде «Язык Жамиат-тауарих» атты монография жариялаған еді. 1992 жы- лы бұл кітапты тарихи, тілдік деректермен то лықтырып, студент- тер мен аспиранттардың пайдалануына лайықтап, тарихшы ғалым М.Қойгелдиевпен бірігіп, қазақ тілінде жария лады. Рекең бұл сала- дағы ізденістерін əрі қарай жалғастырып, ғұлама ақын бабамыз – Қожа Ахмет Ясауидің «Диуани Хикмет» атты шығармасының тілін зерттеу нысанына айнал дырып, «Ясауи «Хикметтерінің тілі» атты көлемді ғылыми моногра фия ұсынды. Р.Сыздықова əдеби тіл тарихын, ортағасырлық жазба ескерткіш- тер тілін зерттеу мен қатар тарихи лексика мəселелерін де ар найы қарастырып келеді. Ғалымның «Сөздер сөйлейді» (1980) деген ең - бегі – осы саладағы ізденістерінің нəтижесі. Тарихи лексикология бойынша бірден-бір оқу құралы болған бұл еңбек бірнеше рет толық- тырылып, өңделіп, басылым көрді. Кітапта лиро-эпостық жырларда, ақын-жыраулар шығармаларын да, мақал-мəтел, тұрақты тіркестерде кезде сетін көне сөздердің байырғы мағыналары, түп-төркіні ашылып, мағыналық өзгерістеріне талдау жасалады. Профессор Р.Сыздықованың ұзақ жыл дар бойы өнімді еңбек етіп, жемісті зерттеулер беріп келе жатқан тағы бір саласы – тіл мəдениеті мен лексикография деуге болады. Бұл ретте ғалымның шешендік сөз туралы, сөз қолданыс пен əдеби норма т.б. мəселелерге ар налған бірқатар теориялық зерттеулері ғылы ми жинақтарда жəне ғылыми журналдарда жарияланған. Жұртшылықтың тіл, сөйлеу мəдениетін көтеретін, қоғамдық-мəдени өмірде орны ерекше саналатын практи- калық құралдар жа зуға қатысып, емле ережелерін жүйелеген, орфо- эпиялық нормаларды тиянақтаған бірсыпы ра еңбектер жариялады. Бұған 1959, 1974 жəне 1994, 2000 жылдары қайталанып жарық көрген «Қазақ орфографиясы мен пунктуациясы жайындағы анықтағыш», 1960, 1973 жəне 2002 жылдары шыққан «Қазақ тілінің орфографиялық сөздігі» жəне «Сөз сазы» аталатын кітаптарды жатқызуға болады. |