Қазақстан жер қорлары, оның егіншілікке пайдалануы, млн га

160 
9-кесте 
Қазақстан Республикасының 2001 жылғы жер қорларының 
құрылымы 
(Чигаркин А.В., 2003) 
Пайдаланылатын саласы 
Көлемі 
мың гектар 
млн 
% 
Жердің жалпы көлемі 
272490,2 
100 
Ауылшаруашылығында 
пайдаланылатын жерлер 
222485,9 
81,6 
Жыртылған жерлер 
21399 
7,8 
Көпжылдық 
отырғызылған 
дақылдар 
135,8 
0,1 
Тыңайған жерлер 
8759,4 
3,2 
Шабындық жерлер 
5015,5 
1,8 
Жайылым жерлер 
187081,8 
68,7 
Қызмет бабымен бөлінген 
жерлер 
93,6 
Ормандар 
мен 
бұталар 
отырғызылған жерлер 
14326,0 
5,2 
Батпақты жерлер 
1105,5 
0,4 
Су астындағы жерлер 
7716,3 
2,8 
Канал 
мен 
коллекторлар 
астындағы жерлер 
136,2 
0,05 
Алаңдар, 
жолдар 
мен 
көшелер басқан жерлер 
145,2 
0,5 
Парктер 
мен 
скверлар, 
бульварларға 
бөлінген 
жерлер 
20,4 
Құрылыстар 
астындағы 
жерлер 
603,4 
0,2 
Бұзылған жерлер 
178,0 
0,06 
Басқа жерлер 
24453,4 
90 
Ескеретін жайт, ауыл шаруашылық жерлерінің басым бөлігі 
соңғы жылдары өз мақсатында пайдаланылмай запастық 
қорларда саналады 

161 
Бидаймен қатар Қазақстан соңғы жылдары күріш 
өсіретін ірі аймаққа айналды. Бұрыннан күріш егетін 
Қызылорда облысымен қатар соңғы жылдары республиканың 
Оңтүстік Қазақстан және Алматы облыстарында да күріш 
өсіруші аймақтар ашылып, едәуір өнім алынып келеді. 
Қазақстан 
ірі 
астықты 
аймаққа 
айналғанымен, 
республикамыздың көпшілік жері әлі де өнімі аз мал 
жайылымы ретінде пайдалануда. Қазақстанның жартылай шөл, 
шөл және биік таулы жайлаулары көлемі 180 млн гектар жерді 
алып 
жатыр, 
бұл 
бүкіл 
ТМД 
елдеріндегі 
барлық 
жайылымдардың жартысынан астамы. Сондықтан қазақ жерінде 
мал шаруашылығы ежелден дамыған. Қазақстанда кезінде 
бұрынғы КСРО-дағы ұсақ малдың - қой мен ешкінің төрттен 
біріне жуығы, түйе мен жылқының біраз бөлігі өсірілді. Шөлді 
аймақта өсетін күн ысыған сайын сапасы арта түсетін қаракөл 
қой елтірісінің үштен бірі біздің елде өндірілді.
Дегенмен Қазақстанның осынша көп жайылымдары бола 
тұрып, мал шаруашылығы қазіргі деңгейі мүмкіндіктен көп 
төмен жатыр. Мал шаруашылығын дамыту, оның ішінде қой 
шаруашылығын өрістету - абыройлы міндет. Бұл бағытта қазір 
республикамызда көптеген ұйымдастыру жұмыстары жүргізіліп 
жатыр. Шөл және шөлейт жерлердегі жайылымдардың өнімін 
арттыруда арнайы ғылыми-зерттеу жүргізіліп, ол жерлерді 
суландыру, топырақты эрозиядан қорғау, сырғыма құмдарды 
тосқауылдау сияқты жұмыстар жүзеге асырылуы тиіс.
Жалпы қазақ жері - ежелден мал шаруашылығына 
жайлы алқап, сондықтан жергілікті халықтардың негізгі кәсібі 
қазан төңкерісіне шейін мал шаруашылығы болған. 1920 
жылдардың ортасында Ф.Голощекин Қазақстанда болып «кіші 
қазанды» өткізгенге дейін мында мал басы 40 млн (негізінен 
қой) болған. Оның 2-3 жылда тездетіп, күштеп, ұжымдастыру 
жұмысының салдарынан жекеменшік қазақтардың негізгі күн 
көріп отырған малдары тартып алынып, колхоз, со вхоздарға 
бөліп берілді. Жергілікті халықты зорлап отаршылдыққа 
айнрлдыру жылдарының соңында 1933 жылы Қазақстанда 
небары 4 млн мал қалған. Бұл қасіреттті жылдары қазақтың 
малы түгілі өздерінің жартысына жуығы аштықтан қырылып, 
біраз халықтар шет жаққа ауып кеткен. Содан кейінгі 40 жыл 
астам уақытта 1974 жылдары Қазақстандағы қой саны бұрынғы 
40 млн-ға жетпеді. 1974 жыл тегін көрсетілмеген, дәп сол 
жылы еліміздегі тың игерудің 20 жылдығына арналған 

162 
жиылыста, таяу жылдары «екінші тыңды» игеріп республикад а 
қой санын 50 млн-ға жеткізу туралы айтылды Сол жылдары 33 -
34 млн-ға жеткен қой саны 1990 жылдардың бастарында не 
болғаны 35-36 млн болды. Тәуелсіз алған соңғы жылдары 
республикадағы 
мал 
саны 
көп 
төмендеп 
кетті. 
Осы 
жағдайлардың себебі неде. Бір сөзбен айтсақ бұл жер 
пайдаланудағы иесіздік. Жасыратыны жоқ біздер соңғы кезге 
дейін өз жерімізге ие бола алмай келдік. Бұрынғы патшалық 
Ресейдің талай жылғы отаршылдық саясатын былай қойғанда, 
кейінгі 70 жыл бойы Кеңестік империяның саясаты орындалды.
Сол кездрдее қаншама тың игерушілер қазақ жеріне 
қоныстанбады. Сол келген халықтардың басым көпшілігі 
өздерін уақытша сезінген. «Жаным ашымастың қасында - басым 
ауырмастыңң кері келіп, олардың қазақ жеріне қаншалықты 
қамқор жасағаны түсінікті. Бұл аз болғандай Қаза қстандағы 
негізгі өндірістер орталыққа бағынып, негізінен шикізат 
өндіруге арналған еді, олардың бәрі лас өндірістер. Қазақ 
жерінің экологиясынық күрт өзгеруіне осындай өндірістер 
себеп болған. Оған қазақ жерінде көптеген әскери -өндірістік 
кешендерді қосу керек. Мұндай «қорғаныс» мақсатындағы 
кешендерге бөлінген жер көлемі 20 млн га. Бұл жерлердің де 
экологиясы, әсіресе радиациялық фоны өзгерді. Ал кейбір, 
партия, үкімет басшылары өздерінің бұл саладан маман емес 
екендігіне қарамастан, елдің барлық ауылшаруашылықтарына 
тікелей араласып дұрыс нұскаулар бермеді. Мұндай өктемдік
кезінде кең өріс алды. Сол жылдары көп жерлерде «дала аруы» 
- жүгеріні жаппай егуі, академик Вильямстің көп жылдық 
енгізілген шөптанаптық жүйесін жоққа шығарды. Барлық 
жерлерде пар жырту азайтылды. Қазақстанда ежелде өсірілетін 
жылқы малының құрт азайып кетуі де осы кез. Терістік 
облыстарда көптен өсіріле бастаған шошқа жылқы етімен 
қосылып «достықң шұжығы жасалып, көп жылқы орынсыз 
шығын болып, саны азайды. 
Қазір жердің тағдырын республика өзіз шешетін кезең, 
өз жерімізге өз халқымыз ие болды. 
«Иелі жер - киелің деген сөз бар. Ендігі мәселе мекен 
етіп отырған жеріміздің тазалығы, одан дұрыс өнім алу өзімізге 
байланысты екені даусыз. Қай жеріміз егіншілікке жарамды, 
қай жеріміз мал шаруашылығына қажет шаруашылыққа 
пайдаланбай, табиғи күйінде сақталатын жерлер қайсы, осыны 
білу, оны адам баласының игілігі үшін дұрыс пайдалана білу, 

163 
оны ұрпағымызға дұрыс жеткізу үлкен біздің парызымыз. 
Сонда бұл игілікті істі неден бастау керек деген заң ды сұрақ 
туады. Біздің ойымызша, ең алдымен республикамыздың 
экологиясы бұзылған жерлерді қалпына келтіру, құрғақ, шөлді 
жерді суару, сортаң жерлерді мелиорациялау тағы басқа 
шаралардан бастау керек. Осыған байланысты жоғарғы 
келтірілген 
республикамыздың 
топырақ-климаттық 
сипаттамаларына қоса, Қазақстандағы экологиялық дағдарысқа 
ұшыраған негізгі аймақтарды қараған жөн.

жүктеу/скачать 1,53 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: