Жансүгіров атындағы жму хабаршысы №1 / 2015

     
 
 
21 
 
І.Жансүгіров атындағы  ЖМУ  ХАБАРШЫСЫ   № 1  / 2015     
 
сотрудничеству, 
к 
налаживанию 
социальных 
связей, 
к 
непрерывному 
самообразованию,  умению  разрешать  разнообразные  проблемы,  работать  с 
информацией  и  т.д.  Таким  образом,  для  эффективной  профессиональной  и 
личностной самореализации выпускнику требуются не только профессиональные, но 
и  социальные,  экономические,  коммуникативные  компетенции,  компетенции  в 
области информационных и коммуникационных технологий, которые сопровождают 
практически все виды профессиональной деятельности. 
Новые  требования,  в  свою  очередь,  приводят  к  необходимости  смены 
подходов к разработке содержания образования и технологий обучения. В условиях 
стремительного  развития  и  расширения  доступности  открытых  информационных 
сетей  передача  «готовых»  знаний  перестает  быть  главной  задачей  учебного 
процесса,  при  этом  снижается  функциональная  значимость  и  привлекательность 
традиционной  организации  обучения.  Система  профессионального  образования 
должна  следовать  за  изменениями  в  сфере  труда,  реагировать  на  экономическую 
ситуацию  в  стране,  структуру  рынка  труда,  спрос  на  новые  компетенции.  Все  это 
требует  существенного  повышения  степени  гибкости  системы  профессионального 
образования, создания принципиально новых форм взаимодействия с рынком труда, 
работодателями. 
В  качестве  основного  механизма,  который  призван  обеспечить  студента 
необходимыми  профессиональными,  социальными,  коммуникативными  и  другими 
компетенциями,  рассматривается  компетентностный  подход  в  профессиональном 
образовании, его ориентация на формирование ключевых компетенций выпускника. 
Обучение, основанное на компетенциях, наиболее эффективно реализуется в форме 
модульных программ.   
Модульно-компетентностный  подход  в  профессиональном  образовании-  
модель  организации  учебного  процесса,  в  качестве  цели  обучения  в  которой 
выступает совокупность профессиональных компетенций обучающегося, в качестве 
средства  ее  достижения  -  модульное  построение  структуры  и  содержания 
профессионального  обучения.  Целью  модульно-компетентностного  подхода 
является подготовка высококвалифицированных специалистов, способных работать 
в  постоянно  изменяющейся  ситуации  в  сфере  труда,  с  одной  стороны,  и 
продолжение профессионального роста и образования - с другой.  
Модульный  подход  отличается  от  традиционного  подхода,  поскольку  в 
рамках отдельного модуля осуществляется комплексное освоение знаний, умений и 
навыков  в  рамках  формирования  компетенций,  обеспечивающих  выполнение 
конкретной трудовой функции, отражающей требования рынка труда. Разработка и 
реализация  модульных  программ,  основанных  на  компетенциях,  предполагает 
наличие  постоянной  обратной  связи  с  требованиями  работодателей,  что 
обеспечивает качество подготовки последних.  
Жетысуский государственный университет имени И. Жансугурова разработал 
и  реализовывает  модульные  образовательные  программы,  основанные  на 
компетенциях. Модульная образовательная программа представляет собой комплект 
документов, отражающий цели, задачи, содержание профессионального образования 
и состоящий из совокупности модулей, направленных на овладение определенными 
профессиональными компетенциями, необходимыми для присвоения квалификации. 
Первый  опыт  по  формированию  модульных  программ  связан  с 
международной  аккредитацией  образовательных  программ  5В010900-  Математика, 
5В011000-Физика,  5В011100-Информатика,  5В070300-Информационные  системы, 
6М011100-Информатика  и  6М010900-Математика.  В  2009-2010  годах  в  ходе 
прохождения специализированной аккредитации университетом на основе изучения 
опыта  германских  вузов  был  успешно  апробирован  механизм  перезачета  кредитов 

     
 
 
22 
 
І.Жансүгіров атындағы  ЖМУ  ХАБАРШЫСЫ   № 1  / 2015     
 
по  типу  ECTS  и  модуляризации  рабочих  учебных  планов  бакалавриата  и 
магистратуры. Приобретенный опыт по формированию модульных образовательных 
программ  способствовал  дальнейшему  применению  для  структурирования 
специальностей бакалавриата, магистратуры и докторантуры университета.   
В  настоящее  время  разработка  модульных  программ  проводится  на 
принципах,  изложенных  в  Правилах  организации  учебного  процесса  по  кредитной 
технологии  обучения  [2].  В  процессе  работы  по  формированию  модульных 
образовательных программ  были изучены потребности рынка труда и обучающихся, 
требования  работодателей,  определена  структура  образовательной  программы, 
сформулированы  совместно  с  работодателями  общие  и  профессиональные 
компетенции выпускников специальностей с учетом Дублинских дескрипторов.  
В  ходе  разработки  содержания  модульных  программ  определен  перечень 
учебных  модулей,  включаемых  в  модульную  образовательную  программу,  оценен 
вклад  каждой  дисциплины,  определен  объем  кредитов  по  каждому  модулю  и  по 
каждой дисциплине. Разработке содержания модулей предшествовало планирование 
ожидаемых  результатов  обучения.  Результаты  обучения  сформулированы  как  по 
всей  программе,  так  и  по  каждому  модулю  и  отдельной  дисциплине.  Также  были 
определены  методы  обучения  и  методы  оценки  достижения  результатов  обучения. 
Модули  разделены  на  три  вида:  общие  модули,  модули  специальности  и 
дополнительные модули.  
По  модульному  принципу  формируются  как  сами  образовательные 
программы,  так  и  учебные  планы  и  учебные  дисциплины.  В  качестве  примера 
приведем  модульное  построение  учебного  плана  специальности  Математика.  По 
специальности  «Математика»  реализуется  подготовка  в  рамках  одной  модульной 
образовательной программы по уровням подготовки (бакалавриат, магистратура). 
В  общие  модули  входят  3  модуля:  Обществознание,  Экологическое 
образование  и  Основы  социально-гуманитарных  знаний.  Эти  модули  включают 
дисциплины  цикла  общеобразовательных  дисциплин  и  формируют  общие 
компетенции. 
Специальные 
компетенции 
формируются 
модулями 
специальности,  
представленными  16  модулями.  Эти  модули  сформированы  из  базовых  и 
профилирующих  дисциплин.  Модули  на  основе  содержательного  единства 
дисциплин  построены  по  «горизонтальной»  или  по  «вертикальной»  схеме.  В 
«горизонтальном»  модуле  все  компоненты  вносят  приблизительно  равный  и 
относительно независимый вклад в образовательный результат. Например, в модуль 
«Дидактика 2» включены два компонента по выбору, один из которых представлен 
дисциплинами  «История  и  методология  математики»  и  «Математическое  наследие 
аль-Фараби».  Другой  компонент  предлагает  по  выбору  такие  дисциплины,  как 
«Методические  основы  решения  математических  задач»,  «Методические  основы 
обучения  решению  олимпиадных  задач»,    «Организация  обучения  математике  в 
малокомплектной  школе»  и  «Организация  обучения  математике  при  инклюзивном 
образовании».  
В 
«вертикальный»  модуль  включены  последовательно  изучаемые 
дисциплины,  нацеленные  на  достижение  определенного  образовательного 
результата.  К  примеру,  модуль  «Элементарная  математика»  состоит  из 
обязательного компонента «Элементарная математика» и компонента по выбору 2.1, 
представленного  элективными  дисциплинами,  включенными  по  рекомендации 
работодателей: «Решение логических задач по математике», «Решение олимпиадных 
задач по математике», «Решение текстовых задач». 
Освоение  компетенций  должно  происходить  постоянно  и  закрепляться  в 
период производственной практики. В зависимости от взаимосвязи и единства целей 

     
 
 
23 
 
І.Жансүгіров атындағы  ЖМУ  ХАБАРШЫСЫ   № 1  / 2015     
 
с  учебными  дисциплинами  для  формирования  практических  навыков  и  умений 
различные  виды  профессиональных  практик  включены  в  разные  модули.  Следует 
особо подчеркнуть важность при модульно-компетентностном подходе тщательного 
планирования и организации производственной практики, чтобы она на самом деле 
была связана с целями и задачами обучения. Для этого необходимы тесные рабочие 
контакты с работодателями.  Основными работодателями специальности выступают 
ведущие  организации  образования  города  и  области,  такие  как  Назарбаев 
интелектуальная  школа  г.Талдыкорган,  специализированный  лицей  «Экономика  и 
бизнес»  №  24  имени  М.Арына  для  одаренных  детей  с  обучением  на  трех  языках, 
коммунальное  государственное  учреждение  «Средняя  школа-гимназия  имени 
Ш.Уалиханова  с  дошкольным  мини  центром  акимата  Ескельдинского  района»  с. 
Карабулак Ескельдинского района Алматинской области. 
В  дополнительные  модули  включены  4  модуля,  направленные  на 
формирование  дополнительных  компетенций:  «Информационные  технологии», 
«Языковой  модуль»,  «Иностранный  язык»  и  «Физическая  культура».  Эти  модули 
формируют  ключевые  компетенции,  которыми  должны  владеть  выпускники 
образовательной  программы  в  области  государственного  языка,  в  области 
иностранных языков, в работе с современной техникой. 
Учебные  планы  магистратуры  и  докторантуры  построены  по  модульному 
принципу  с  учетом  преемственности  программ.  Причем,  для  трех  уровней 
образования  модульная  образовательная  программа  построена  по  принципу  «от 
простого к сложному» с учетом различий компетенции.  
К  примеру,  на  уровне  специальности    5В010900-Математика  изучается 
модуль  «Дидактика  1»  с  обязательной  дисциплиной  «Методика  преподавания 
математики»  и  элективной  дисциплиной  «Практикум  по  решению  математических 
задач».  В  магистратуре  по  логической  взаимосвязи  изучается  модуль  «Дидактика 
высшей  школы»,  включающий  два  компонента  по  выбору  с  элективными 
дисциплинами: компонент по выбору 2.3 с дисциплинами «Роль технологии нейро-
лингвистического  программирования  в  подготовке  будущих  учителей»  и 
«Совершенствование  подготовки  будущего  учителя  путем  технологического 
проектирования  учебного  процесса»,  компонент  по  выбору  2.4  с  дисциплинами 
«Интерактивные 
методы 
обучения 
математике»,                                                      
«Использование  уровневой дифференциации в обучении математике»  и  «Методика 
преподавания математических дисциплин в ВУЗе».  
Модульные  программы  согласовываются  с  работодателями,  для  этого  на 
факультетах  созданы  Советы  работодателей.  Модульные  образовательные 
программы,  основанные  на  компетенциях,  позволяют  обновлять  или  заменять 
отдельные  конкретные  модули  при  изменении  требований  к  специалисту.  Тем 
самым,  обеспечивая  качество  подготовки  специалистов  на  конкурентном  уровне, 
модульные  программы  дают  возможность  индивидуализировать  обучение  путем 
комбинирования модулей, строить индивидуальную траекторию обучения студентов 
в соответствии с заявками конкретного работодателя.  
Таким  образом,  учебное  заведение  обеспечивает  необходимые  условия 
подготовки  обучающихся  к  трудовой  деятельности,  способствует  росту  доверия 
социальных 
партнеров, 
формирует 
производственную 
культуру, 
создает 
стандартные,  объективные,  независимые  условия  оценки  качества,  освоения 
программ обучения через призму реальных потребностей рынка труда.  
 
 
 
 

     
 
 
24 
 
І.Жансүгіров атындағы  ЖМУ  ХАБАРШЫСЫ   № 1  / 2015     
 
ЛИТЕРАТУРА 
1.    Государственная  программа  развития  образования  Республики  Казахстан 
на 2011-2020 гг, утвержденная Указом Президента Республики Казахстан № 1118 от 
7 декабря 2010 года. 
2.  Правила  организации  учебного  процесса  по  кредитной  технологии 
обучения,  утвержденные  приказом  Министра  образования  и  науки  Республики 
Казахстан  от  20  апреля  2011  года  №  152  с  изменениями  и  дополнениями, 
внесенными приказом № 198 от 2 июня 2014 года. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

     
 
 
25 
 
І.Жансүгіров атындағы  ЖМУ  ХАБАРШЫСЫ   № 1  / 2015     
 
 
 
 
                                                     
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
                                    
ПЕДАГОГИКА 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

     
 
 
26 
 
І.Жансүгіров атындағы  ЖМУ  ХАБАРШЫСЫ   № 1  / 2015     
 
ӘОЖ 373.015.3 
 
ТҰЛҒА ДАМУЫНДАҒЫ ДЕВИАЦИЯНЫ ТҮЗЕТУ ЖОЛДАРЫ 
 
Ахмедиева К.Н. 
І. Жансүгіров атындағы Жетісу мемлекеттік университеті, Талдықорған қ., 
ahmedieva66@mail.ru 
 
Мақалада тұлға дамуындағы девиацияның дамуына әсер ететін факторлар, 
оны түзетудің жолдары және алдын-алу шаралары қарастырылған. 
В  статье  рассматриваются  проблемы  девиантного  и  деликвентного 
поведения личности, а также коррекционные и профилактические работы с ними. 
The  article  deals  with  the    problems    difficult  children    and  their  behavior,  also 
correction and prophylactic  works with them.  
Кілт сөздер: девиация, деликвентті тәртіп, индивид, психикалық денсаулық, 
әлеуметтік орта, аддиктивтік мінез-құлық, әлеуметтік ауытқу 
 
Жеке  индивид  адамның  эмоциялық  жағдайының  тұрақтылығы  оның  өмір 
сүретін  ортасына,  ғылыми  техникалық  жетістіктеріне  мен  экономикасына 
байланысты  екені  жайлы  Елбасымыз  Қазақстан  халқына  Жолдауында  халықтың 
әлеуметтік  жағдайын  жақсартуда  жас  ұрпақтың  денсаулығын  сақтау  мен  нығайту 
бойынша белсенді іс-шаралардың қажеттігі мен мемлекеттік маңызды басымдылық 
ретінде  көрсетілетіндігі  және  жасөспірімге  салауатты  өмір  салтын  үйретіп,  «әр 
оқушының  қабілеті  мен  білім  деңгейінің  тиімділігін»  арттыру  қажет  екендігі 
көрсетілген [1]. 
Қазақстанда  соңғы  10-15  жылдарда  психологиялық  көмекке  сұраныс  пайда 
болып,  күн  өткен  сайын  бұл  сұраныстың  саны  арта  түскен.  Бүгінгі  таңдағы  өмір 
жағдайлардың  стресске  толы  болуы,  уақыттың  басым  бөлігінің  жұмыспен  өтуі, 
балалар тәрбиесіне назардың аз бөлінуі, әлеуметтік, психологиялық, экономикалық, 
экологиялық  жағымсыз  факторлардың  әсері  жеке  тұлғалардың  психологиялық, 
психикалық денсаулығының бұзылуына әкеледі. 
Денсаулық  дегеніміз  –  аурулардың  жоқтығы  ғана  емес,  ол  физикалық 
шынығудың белгілі бір деңгейі, психикалық және физикалық сәттіліктің негізі. 
Болмыстың үш түріне байланысты адамның денсаулығын үш деңгейге бөлуге 
болады: 
Оның біріншісі – тән саулығы.  
Екіншісі – психикалық, ақыл-есінің саулығы.  
Үшіншісі – жан саулығы.  
Адамның  физикалық  тәнінің  денсаулығы  деп    -  онын  ағзасының  сау  болып, 
барлық жүйелердін бір-бірімен дұрыс үйлесімді түрде жұмыс атқаруын айтамыз. 
Психикалық  денсаулық  деп  -  адамның  қоршаған  ортаны  дұрыс  қабылдап, 
онымен  дұрыс  байланыс  жасап,  алға  қойылған  мақсатқа  байланысты  дұрыс  шешім 
мен  оны  дұрыс  іске  асыру  қабілеттігін  айтамыз.  Әлеуметтік  өмірде  бұган  арбір 
адамның өзіне берілген табиғи жане қоғамдық міндеттерді дұрыс орындау жатады.  
Рухани денсаулыққа адамның рухани болмысының тазалығы мен қасиеттері, 
адамның 
тәніне, 
әлеуметтік, 
жыныс, 
этникалық, 
діни, 
және 
мәдени 
айырмашылықтарынан бөлек адамның өзін-өзі рухани дұрыс тануы жатады. Осы үш 
аспект адам болмысының барлық жақтарын қамтиды. 
Өкінішке  орай,  қазіргі  таңда  болып  жатқан  қылмыс,  бұзақылық,    ұрлық, 
зорлық  -  зомбылық,  жеткіншектер  арасындағы  суицидтың  көбейуі,  үйден  кету, 
қыздардың  жеңіл  жүрістері,  оқушылар  арасындағы  бопсалау,  т.б.  болып  жатқан 

     
 
 
27 
 
І.Жансүгіров атындағы  ЖМУ  ХАБАРШЫСЫ   № 1  / 2015     
 
қылмыс  айыптыларының басым көпшілігі 11 - 18 жас аралығындағы жеткіншектер 
екенін көрсетіп отыр. Дәлірек тоқталсақ, 14 жастағылар - 11% , 15 жастағылар - 7%,  
16 - 17 жас аралығындағылар - 42%, көбіне көп 14 жасар балалар қылмыстық істерді 
топтасып  жасайды.  Ал  қыз  балалар  тарапынан  жасалған  жалпы  қылмыстың  5%  
құрайды.    Бұл  дегеніміз,    қазіргі  нарықтық  қоғамдағы  адамдар  арасында  қарым-
қатынас  пен  психологиялық  қысым,  әсіресе,  жас  буын  психологиялық 
денсаулығының  бұзылуына  алып  келуде.  Қазақстан  Республиканың  өзінде,  тіпті 
әлемдік  деңгейде    халқымыздың  психологиялық,  физиологиялық    денсаулығын 
сақтау адамзат алдында тұрған үлкен мәселе болып отыр. Дүниежүзілік Денсаулық 
Сақтау ұйымының аймақты бюросының мәліметтері бойынша дүние жүзінде 14 - 24 
жас  аралығындағы  адамдарда  өзін-өзі  өлтіру  соңғы  15  жылда  екі  есе  өскен.  ҚР 
Агенттігінің  статистикалық  есебі  бойынша  Республикасы  бойынша  өзін-өзі  өлтіру 
жағдайы  тіркелген,  оның  ішінде  10  -  18  жас  аралығындағы    жастардың  154  -  і  ер 
балалар, 57 - сі қыз балалар. Ал өзін - өзі өлтіруден дүние жүзі бойынша Қазақстан 
бірінші  орында  тұрады  екен.  Ол  әсіресе,  15-18  жас  аралығындағы  қыз  балалар 
арасында көп орын алатынын статистикалық мәліметтер дәлелдейді [2]. 
Сонымен  қатар,  әлеуметтік  ортаның  ықпалын  былай  қойғанда,  тәрбиелі 
мақсатты  түрде  ұйымдастыратын  әлеуметтік  институттардың  бірі  мектептің  өзінде 
жеткіншектердің  мінез-құлқы  мен  іс-әрекетін  қадағалау  қиынға  соғып  отыр.  Оған 
дәлел,  ең  көп  стресс  алатындар  мектеп  жасындағы  балалар  екендігі  анықталған. 
Мысалы,  мектепке  келген  1  -  сынып  оқушылар  арасында  25-30%    әртүрлі  аурулар 
келсе,  11  -  сыныпты  бітіретін  оқушылардың  80%-ы  денсаулығын  бұзып,  әртүрлі 
диагноздармен мектеп қабырғасынан шығады екен [3].  
«Девиация»  кездейсоқ  себептердiң  әсерiнен  заттың  қалыпты  жағдайынан 
ауытқуы  деген  мағынаны  бiлдiредi.  Девиантты  мiнез-құлық  деп  мiнез-құлқындағы 
нормадан  ауытқуы  бар  балаларды  айтамыз.  Девиантты  мінез-құлықтың  көрінуі 
тұлғаның  ортаға  деген  реакциясы,  яғни  агрессия,  өз  бетінше  және  жүйелі  түрде 
сабақтан  қалуы,  еңбектенуге  құлқының  болмауы;  жүйелі  түрде  үйінен  кетіп  қалып 
қаңғырып  жүруді  әдетке  айналдыруы,  балалар  мен  жеткіншектердің  ішімдікке 
әуестенуі; ерте нашақорлыққа қызығушылық танытуы, суицидтік әрекеттерге баруға 
талпынысының байқалуымен сипатталады.  
Девианттық  мінез-құлық  екі  үлкен  категорияға  бөлінеді.  Біріншісі  –  анық 
немесе  жасырын  психопотологияның  барлығын  білдіретін  психикалық  саулықтың 
қалыптарынан ауытқыған мінез-құлық.  
Екіншісі  –  әлеуметтік,  мәдени  және  әсіресе,  құқықтық  қалыптарды  бұзатын 
антисоциалды  мінез-құлық.  Мұндай  әрекеттер  аз  болса,  оларды  құқық  бұзушылық 
деп  қабылдаймыз  да,  ал  салмақты  болса  әрі  жазаланса  қылмыс  деп  атаймыз.  Бұл 
жерде  делинквенттік  (құқыққа  қарсы)  және  қылмыстық  іс-әрекеттер  мен  мінездер 
туралы  айтылып  отыр. Бұл  мiнездегi  балалар  девиантты  мiнез-құлықты  балалар 
қылығын  қайталайды.  Сонымен  бiрге  оларда  көбiнде  құқықтық  нормаларды 
бұзушылық  әрекеттер  басым  келедi,  бірақ  қылмыстық  жауапкершілікке  тартуға 
баланың жасының кішілігі мен қоғамға келтірген зиянының аса қауіпті болмауынан 
жазалауға  тартылмайтын  әрекеттер  басым  болады.  Делинквентті  мінез-құлықты 
балаларға мынадай қасиеттер тән: 
- зорлық көрсету, балағаттау, ұрып кету, адамзатқа қарсы әрекеттер жасайды;  
- материалдық пайда табуды көздейтін қоғамдық көліктердегі ұрлық, машина 
алып қашу және т.б. айналысады; 
- наркотик сату, тарату және т.б.  
Делинквенттік мінез-құлықты балалар тек сыртқы көрінісі жағынан ғана емес, 
ішкі  тұлғалық  жағынан  да  өзгерісті  болады,  яғни  жеткіншектің  құндылық 

     
 
 
28 
 
І.Жансүгіров атындағы  ЖМУ  ХАБАРШЫСЫ   № 1  / 2015     
 
бағдарында  деформация  болғанда  ішкі  өзін  басқару  жүйесінде  де,  өзін-өзі 
бақылауында еріктік-әлсіздік болады.  
Заңды  бұзатын,  мiнез-құлқында  ауытқуы  бар  балаларға  тән  сипат  мыналар:  
- қылмыс түрлерi мен адамзатқа жат қылықтар жасау;  
-  iшкi  құрылымдық  ауытқу  (яғни  ауытқу  белгiлi  бiр  әлеуметтiк  топқа 
байланысты болса);  
- ауытқудың сыртқы ортаға бағытталуы (отбасындағы ұрыс-керiс нәтижесiнде 
қылмысқа барса) немесе өзiне зиян келтiрсе (алкоголизм және т.б.)  
Жеткіншектегі  ауытқыған  жүріс-тұрыс  өз-өзін  дәлелдеп  көрсету  үшін  пайда 
болады.  Ғалым  П.М.  Якобсон  мінез  ауытқуларын  оның  ішкі  түрткілеріне  қарай 
негізгі үш түрге бөліп қарастырған:  
1.  Дүниеқорлыққа  бағдарланған  ауытқу.  Дүниеқорлыққа  бағытталған 
әлеуметтік  ауытқулар  материалдық,  ақшалай,  мүліктік  қажеттілікке  қол  жетуімен 
тығыз  байланысты  болып,  оған  құқық  бұзушылық  және  зиян  қылықтар  жатады. 
Жеткіншектер  арасындағы  мұндай  ауытқулар  қылмыстық  жазаланатын  әрекеттер 
және қылықтар мен аморалды жүріс-тұрыстар ретінде көрініс береді.  
2. Агрессивтілікке бағдарланған ауытқу. Агрессивті бағдарланған әлеуметтік 
ауытқуларға  тұлғаның  жеке  басына  қарсы  бағытталған  әрекеттерді  (тіл  тигізу, 
бұзақылық жасау, ұрып-соғушылық, зорлау және адам өлтіру) жатқызады.  
3.  Әлеуметтік-пассивтік  ауытқу.  Бұл  түрі  қоғам  өмірінің  белсенділігінен 
азаматтық  міндеттерінен бас тартуында көрініс береді. Мұндай көріністерді  жұмыс 
пен  оқудан,  тұлғалық  және  әлеуметтік  мәселелерді  шешуге  ықпалын  тигізбеуінен, 
қиял мен психиканы бұзу әлемінен байқауға болады. Ең соңғы позициясы  – бұл өз-
өзіне қол салу немесе суицид [4].  
Психологиялық  ашығудың  девианттылыққа  жетелейтіндігі  ғылымда 
дәлелденген. Э.Берннің пікірі бойынша адамда психологиялық ашығудың алты түрі 
бар:  
- сенсорлық стимуляцияға ашығу; 
- өзгелерге өзін мойындату бойынша ашығу;  
- қарым-қатынас жасауға ашығу;  
- физикалық жақындасуға және сексуалдық қатынасқа ашығу;  
- психологиялық құрылымдық ашығу;  
- тіл табысуға келіспеушілік жағдайында ашығу.  
Девиациялық  мінез-құлықтың  шегінде  көрсетілген  ашығу  түрлерінің  әрбірі 
өрши түседі. Адам ашығу сезіміне қанағат таппайды және осы ақиқат жағдайда сол 
ыңғайсыздықты  шешуге  ұмтылады.  Ол  сенсорлық  стимуляцияның  (күш  берудің) 
жоғары деңгейіне жетуге ұмтылады (қарқынды әсерлерге, қатты дауысқа, өткір иіске 
көңіл  бөледі).  Сонымен  қатар,  күнделікті  өмірдің  қиыншылықтарын  игере  алмауы, 
жақындарынан ұдайы ескертулер естуі, кемшілігін бетіне басуы мұндай аддиктивті 
адамдарда  «жабық  толыққандылық  емес»  кешенін  қалыптастырады.  Олар 
басқалардан  ерекше  болғаны  үшін  жапа  шегеді,  адамдар  сияқты  өмір  сүре 
алмайтынына азаптанады.  
Алайда  мұндай  «толыққанды  емес  кешені»  гиперкомпенсаторлық  реакцияға 
айналады.  Мұндай  адамдарға  социум  жағынан  басымдық  жасау  қарқынды  жүреді, 
аддиктивті  адамдарға  қоғамға,  оның  нормаларына  қарай  бейімделуіне  тура  келеді, 
«бөтендер арасындағы өз рөлін» ойнауға тура келеді. Осының нәтижесінде, ол қоғам 
міндеттейтін  әлеуметтік  рөлдерді  орындауға  үйренеді.  Мысалы,  үлгілі  бала  - 
инабатты. Ішкі  әлеуметтік қатынастарды оңай түзеу  манипулятивті мінез-құлықпен 
және эмоциялық байланыстармен сүйемелденеді. Мұндай адам тұрақты эмоциялық 
қатынастармен  және  ұзақ  қатынаспен  үйлесе  алмай,  бойын  қорқыныш  билейді, 
нәтижесінде  сол  бір  адамға  деген  қызығушылығы  жоғалып,  ол  қандай  да  бір 

     
 
 
29 
 
І.Жансүгіров атындағы  ЖМУ  ХАБАРШЫСЫ   № 1  / 2015     
 
жауапкершіліктен  қорқа  бастайды.  «Сұр  бойдақтың»  мінез-құлқының  мотиві,  егер 
онда  аддиктивті  мінез-құлық  пайда  болса,  онда  ол  отбасы  құрудан,  әйелі  мен 
балаларының алдындағы жауапкершіліктен қорқады.  
Девиациялық  мінез-құлық  психологиялық  ауытқумен  байланысты  болғанда 
ол  көптеген  дезадаптациялық  құбылыстармен  байланыста  көрініс  табады:  өтірік 
айтуға  ұмтылу,  қоршаған  ортаны,  айналасындағы  адамдарды  алдау,  сонымен  бірге 
өз қажеттігі үшін басқаларды айыптау, күнделікті міндеттерге толы өмірден қорқу, 
қандай  да  бір  жағдай  үшін  жауапкершіліктен  қорқу  аддиктивті  адамның 
құрылымынан  шығады,  ол  қоршаған  ортасынан,  айналадағылардан  өзінің 
«толыққанды  емес»  кешенін  жасыруға  әрекет  жасайды.  Аддиктивтік  мінез-құлық 
кезінде  ақиқаттан  қашу  жүзеге  асады,  яғни  адамның  белсенділігі  бір  бағытта  ғана 
жүреді. Бұл мәселені  өзіне ыңғайлау үшін адам қызметтің азды-кемді  бір саласына 
икемделеді  және  барлық  өмірін  сол  қызметке  бағыштайды.  Д.Миллер 
концепциясының тұжырымына сәйкес «ақиқаттан қашудың» төрт түрі бар:  
1.
 
Денеге қарай қашу. 
2.
 
Жұмысқа қашу.  
3.
 
Қатынасқа (контактіге), жалғыздыққа қашу.  
4.
 
Қиялға берілу.  
«Денеге  қарай  қашу»  түрін  таңдау  негізінде  отбасына  дәстүрлі  өмірден 
қызметтік  дәрежесінің  өсуіне,  күнделікті  өмірді  өзгертуге,  яғни  өзіндік  физикалық 
және психикалық жетілуіне ғана бағытталған әрекеттің қайта бағытталуында өтеді. 
Бұл кезде өзін сауықтыру шаралары сексуалдық өзара әсерлермен, жеке келбетімен, 
демалыс сапасы мен демалыс тәсілдерімен айналысу әрекеттері басым болады.  
«Жұмысқа  қашу»  -  адам  жұмысқа  шектен  тыс  уақыт  бөліп,  қызметтік 
жұмыстарында  дисгармониялық  тіркеумен  сипатталады,  еңбекқор  атанады. 
Коммуникативтік  құндылықтарын  өзгерту  «қатынастан  қашу  немесе  жалғыздық» 
түріндегі  мінез-құлықта  қалыптасады.  Бұл  жағдайдағы  қарым-қатынас  адамның 
қажеттілігін  қанағаттандыратын  жалғыз  тәсіл  болып,  қарым-қатынас  минимумға 
дейін баратын жағдайлар да болады. Олар ой-қиялға берілуге бейім, өмірге қандай 
да бір үлесін қосуға белсенділік төмен, қандай да бір нақты белсенділікті көрсетуге 
пассив болады. Мұндай түрдегі қашудан философиялық ізденістерге, сонымен бірге 
діни фанатизмге, иллюзиялар әлеміндегі өмірге деген қызығушылық туады [5].  
Девианттық  мінез-құлықтың  патосипаттық  түрлері  тәрбие  процесінде 
қалыптасқан  мінездің  патологиялық  (ауытқу)  өзгертулерімен  шектелген.  Оларға 
жеке  адамның  көңіл  күйінің  бұзылуы  (психопатия)  және  мінездің  анық 
акцентуациялары  жатады.  Мінездің  дисгармониялық  түрі  адамның  психикалық 
қызметінің барлық құрылымының өзгеруіне әкеліп соғады. Ол өз қимылында нақты 
және 
теңбе-тең 
шартталған 
мотивтерді 
емес, 
«психопатиялық 
өзін-өзі 
актуализациялауды» басшылыққа алады.  
Тұлғаның мінез-құлықының бұзылуы немесе девиантты мінезі бірнеше түрде 
көрініс береді:  
- гиперкинетикалық мінез-құлықтың бұзылуы; 
- мүмкіндігі шектеулі отбасындағы мінездің бұзылуы; 
- әлеуметтендірілмеген мінездің бұзылуы; 
- әлеуметтенген мінез-құлықтың бұзылуы; 
- делинквентті мінез-құлық; 
- ерте кезден ішімдік қолдану, наркомания; 
- девициді сексуалды мінез-құлық; 
- тұлғаның психогенді патологиялық құрылымы. 
Гиперкинетикалық  мінез-құлық.  Мұндай  мінез-құлыққа  өз  дегеніне  жете 
алмау,  оқуда  табандылық  көрсетпегендікпен,  бір  тапсырманы  аяқтамай  жатып 

     
 
 
30 
 
І.Жансүгіров атындағы  ЖМУ  ХАБАРШЫСЫ   № 1  / 2015     
 
екінші  тапсырмаға тез өту тән болады. Мұндай балалар санасыздық, импульсивтік, 
үнемі  келеңсіз  жағдайға  түсіп  қалу,  қоғам  нормасына  қарсы  келетін  көзқарастарды 
айтатындығымен  ерекшеленеді.  Олар  ересектермен  қарым-қатынаста  аралықты 
сезінбейді.  Балалар  оны  ұнатпайды,  олармен  ойнаудан  бас  тартады.  Кейде  өзін-өзі 
бағалауы төмен болуы да мүмкін.  
Мүмкіндігі  шектеулі  отбасындағы  мінез-құлықтың  бұзылуы.  Бұл  әлеуметтік 
нормаға  қарсы  немесе  агрессивті  мінез-құлық  (қарсы  шығу,  дөрекілік)  көрсетуімен 
байланысты ерекшеленеді. Мұны тек үйде ата-анасымен қарым-қатынаста, туысқан 
бауырларына  көрсетеді.  Соған  қарамастан  кей  жағдайда  үйдегі  заттарды  ұрлау, 
заттарды қирату, бұзу, яғни қатыгездік істеу, кейде үй өртеу әрекеттері де кездеседі 
[6]. 
Әлеуметтендірілмеген  мінездің  бұзылуы  -  әлеуметтік  қоғамда  қалыптасқан 
нормаларды  бұзу,  балаларға  қатыгездік  істеумен  көзге  түсетіндер.  Олар  өз  құрбы-
құрдастарымен  жақсы  қарым-қатынаста  болмауымен,  олардан  шеттеліп  қалуымен, 
құрдастарының онымен дос болудан бас тартуымен, беделінің болмауымен, сонымен 
қатар  достарының  болмауы  немесе  олармен  тығыз  қарым-қатынаста  болмауымен 
сипатталады.  Әдетте  үлкендермен  қарым-қатынаста  оларға  қарсы  шығады,  қатігез, 
жақсы қарым-қатынаста өте сирек болғанымен, оларға сенбейді. Кейде көңіл күйінің 
бұзылуы  қатар  жүреді,  әдетте  бала  мен  жеткіншек  жалғыз  болады.  Бұл  мінез-
құлыққа  бұзықтық,  төбелесқұмарлық,  өзгенің  затын,  ақшасын  тартып  алу, 
қатыгездік зорлық-зомбылық көрсету, тыңдамау, дөрекілік тән.  
Әлеуметтенген 
мінез-құлықтың 
бұзылуы. 
Мұндай 
мінез-құлық 
антиәлеуметтік  тұрақтылық  (ұрлау,  өтірік  айту,  сабақ  кезінде  қыдыру,  үйден  кетіп 
қалу,  дөрекілік)  немесе  агрессивті  мінез-құлық  қарым-қатынасқа  тез  түсетін 
балаларда  көрінеді.  Олар  жиі  әлеуметтік  нормаға  қарсы  топтар  құрамында  болады, 
бірақ  кейде  делинквентті  емес  топтар  құрамында  болады.  Беделді  ересектермен 
қарым-қатынасы  нашар.  Аралас  мінез-құлық  көрсеткенімен,  олардың  басым 
көпшілігі  ашу-ызақорлыққа  түсуге  бейім  және  депрессия  белгілері  жиі  көрінеді. 
Кейде  үнемі  депрессияда  болады,  қатты  уайымда  болу,  қызығушылығының 
жоғалуы,  ойыннан,  тапсырмалардан  ләззат  алмауы  жиі  байқалады.  Сонымен  қатар, 
қорқақтық, өзін-өзі үнемі кіналау сезімі де байқалады.  
Анықталған  тәрбиесі  “қиын”  оқушылардың  тәртібі  мен  адамгершілік 
қасиеттерін  дамытудағы  ауытқушылықтардың  себебін  зерттеу  және  жеке  басының 
психологиялық  ерекшіліктерін  зерделеу  мәселесі  бойынша,  “қиын”  балалардың    “ 
қиындығы  ”    неде  екенін  білу  үшін  оның  себебін  табу  керек.  Біріншіден,  оның 
жүйкесі  мен  психикасында  ауытқушылық  бар  жоғын  анықтап  алу  қажет. 
Мамандардың  пікірінше,  ондай  ауытқушылығы  бар  оқушылардың    10%  –  15%  
жүйке  немесе  психикалық  ауру  жағдайына  байланысты.  Мұндай  оқушыларды 
тәрбиелеуден бұрын емдеу керек. Сау балалардың адамгершілік қасиеттеріне қандай 
факторлар жағымды, ал  қандай факторлар жағымсыз әсер ететінін анықтап алу үшін 
ақпарат  жинау.  Ол  үшін  әңгімелелер,  бақылау,  сауалнама  жүргізу,  құжаттарды 
зерттеу  әдістері  қолданылады.  Олардың  бәріне  дұрыс  талдау  жасау  дегеніміз  – 
“қиын” балаларды анықтауда қателікке бой ұрмау жағын қарастыру болып табылады 
[7]. 
“Қиын”  оқушылардың  отбасылық  жағдайын  өзгерту.  Отбасының  қиын 
жағдайы бала тәрбиесіне кері әсер ететіні бұрын да бірнеше рет дәлелденген ақиқат. 
Қалыптағы отбасыдан  “қиын”  бала шыға қоймайтыны белгілі. Алайда,  Л.Толстой  
жазғандай    “барлық  бақытты  отбасылар  бір  -  біріне  ұқсамайтындай  әрқилы 
бақытсыз”,  -  қазіргі  кезеңдегі  әрбір  отбасының  мәдениет,  моральдық,  материалдық 
деңгейіне байланысты балалар тәрбиесіне де әсері дәл осындай. 

     
 
 
31 
 
І.Жансүгіров атындағы  ЖМУ  ХАБАРШЫСЫ   № 1  / 2015     
 
Жас  ұрпақты  тәрбиелеуде  отбасы  мен  қоғамдық  тәрбие  орындарының 
мақсаты-  жан-жақты  үйлесімді  дамыған  азамат  тәрбиелеу,  сондықтан  бірлесе 
отырып тәрбие жұмысын жүргізу бүгінгі күннің қажеттілігі. Бұл тәрбие ісінің негізгі 
принциптерінің бірі ретінде халыққа білім беру заңдылықтарының жобасынан басты 
орын  алған.  Биологиялық  құрылым  иесі-  адам  өткен  әлеуметтердің  білім,  салт, 
заттай  және  рухани  мәдениеті  күйінде  топтанған  өмір  тәжірибесін  игерумен  ғана  
жеке  тұлға  дәрежесіне  көтеріледі.  Ал  тұлғалық    дамудың  жоғары  деңгейіне  қол 
жеткізген  адам  өзінің  рухы  мәртебелілігімен,  қоғамдық  мәнді  құндылықтарымен 
ерекшеленеді. 
Әрбір  дара  тұлға  өзінің  қоғамдағы  өмірлік  әдептерін  реттеумен  күнделікті 
тіршілік проблемаларын шешіп отырады. Бірдей қиыншылық кедергілердің шешімін 
әр адам өз әдіс тәсілдерімен табуы мүмкін. Осыдан жеке тұлғаны танып, білу үшін 
сол  адамның  алдында  тұрған  өмірлік  міндеттерін,  оларды  іске  асыру  жолдары  мен 
өмір барысында ұстанған принциптерін жете білу аса маңызды болып табылады. 
 
ӘДЕБИЕТТЕР 
1.
 
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына 
Жолдауы. Нұрлы жол – болашаққа бастар жол. 2014 жылғы 11 қараша. 
2.
 
Личко А.Е. Психопатии и акцентуация характера у подростков. М., 2012 
3.Беличева  С.  Дети  и  семьи  группы  риска  как  объекты  социальной  профилактики. 
М., 2013.- С. 22. 
4.
 
Конфликтология. Под. ред. проф. В.П. Ратникова . М , 2012 . 
5.
 
Б.Жолмаханов. “Қиын”оқушыны тәрбиелеу // Бала тәрбиесі № 5, 2010, 40-бет. 
6.
 
Керимов Л.К. Трифонов В.В.  Трудный подросток. Алма-ата. 2009. -43с 
7.
 
Қойжігітов  А.  Девиантты  іс-әрекетті  балалар  мәселесі.  //  Ұстаздар  пайымы. 
2007 № 3 , 2-9 бет  
 
 

жүктеу/скачать 3,66 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: