ФАКТОРЫ  КАЧЕСТВА   И КОНКУРЕНТОСПОСОБНОСТИ   ПРОДУКЦИИ

     
 
 
150 
 
І.Жансүгіров  атындағы  ЖМУ  ХАБАРШЫСЫ    № 4 /2012     
 
Помимо требований к товару, выдвигаемых  каждым отдельным потребителем, 
существуют требования, общие для всех товаров, обязательные  к выполнению. Это 
нормативные 
параметры, 
которые 
устанавливаются: 
действующими 
международными (ИСО, МЭК и др.) и региональными стандартами; национальными 
зарубежными  и  отечественными  стандартами;  действующими  законодательствами, 
нормативными  актами,  техническими  регламентами  страны-экспортера  и  страны-
импортера,  устанавливающими  требования  к  ввозимой  в  страну  продукции; 
стандартами  фирм-изготовителей  данной  продукции;  патентной  документацией. 
Если  хотя  бы  одно  из  требований  не  будет  выполнено,  то  товар  не  может  быть 
выведен на рынок и, соответственно,  быть конкурентоспособным  3 . 
Мы  считаем,  что  качество  продукции  является  одним  из  основных  факторов 
конкурентоспособности. 
Конкуренция 
выступает 
важнейшим 
механизмом 
обеспечения качества и необходимости его повышения, а  качество служит главным 
механизмом  обеспечения  эффективности  рыночной  экономики,  повышая 
конкурентоспособность  продукции. 
При  осуществлении  товарной политики  предприятия,  планируя  определенное 
качество  товара,  одновременно  планируют  его  конкурентоспособность,  так  как 
качество  в  большей  степени,  чем  цена,  определяет,  необходимо  ли  производить 
данный  товар,  или  потребитель предпочтет  другие  товары  предложенному,  так  как 
они  окажутся  качественнее.  Таким  образом,  только  то  предприятие,  которое 
предлагает товар наивысшего  качества, обладает высокой конкурентоспособностью. 
Однако  полноценная  борьба  за  качество  ведется  только  на  развитых  и  полноценно 
конкурентных  рынках.  Чем  менее  развит  рынок  в  том  или  ином  государстве,  тем 
больше  само  государство  должно  уделять  внимания  вопросам  определения  и 
регулирования качества.   
Для  оценки  качества  продукции  существуют  показатели  качества,  которые  в 
совокупности  создают  базу  для  сравнения  с  другой  аналогичной  продукцией. 
Показатель  качества  продукции  мы  понимаем  как  количественную  характеристику 
одного  или нескольких  свойств  продукции,  составляющих  ее  качество.  При  оценке 
конкурентоспособности  отдельных  продуктов  фирм-конкурентов  в  качестве 
оценочных  критериев  можно  использовать  следующие  показатели  (атрибуты) 
качества: 
 
назначение  продукта  (функциональные  возможности,  соответствие 
последним достижениям науки и техники, запросам потребителей, моде и т.п.); 
 надежность; 
  экономное  использование  материальных,  энергетических  и  людских 
ресурсов; 
 эстетические; 
 экологические; 
 безопасность; 
 патентно-правовые (патентные чистота и защита); 
 стандартизация и унификация; 
 технологичность ремонта; 
 транспортабельность; 
 вторичное использование или утилизация (уничтожение); 
 послепродажное обслуживание. 
Сейчас  одной из  важных  проблем  в  стране  является  качество  продовольствия 
как  отечественного,  так  и  импортного.  Без  решения  проблем  повышения  качества 
потребительские  товары  не  могут  стать  конкурентоспособными  не  только  на 
мировом,  но  и  на  внутреннем  рынке.  Конкурентоспособность,  всегда  лежащая  в 

     
 
 
151 
 
І.Жансүгіров  атындағы  ЖМУ  ХАБАРШЫСЫ    № 4 /2012     
 
коридоре  «качество    цена    сервис»,  сместилась  в  область  «цена    качество   
сервис». 
Поэтому 
решение 
проблем 
повышения 
качества, 
особенно 
продовольственных  товаров  в нашей  стране,  должно  стать  одним  из  приоритетных 
направлений в экономической деятельности государства  4 .    
«Качество»  и  «конкурентоспособность» 
 
безусловно,  термины  не 
тождественные,  хотя  качество,  как  указывалось  выше,  это  основной  фактор 
конкурентоспособности 
продукции. 
Конкурентоспособность 
товара 
– 
многоаспектное  понятие,  означающее  соответствие  товара  условиям  рынка, 
конкретным  требованиям  потребителей  не  только  по  своим  качественным, 
техническим, экономическим, эстетическим характеристикам, но и по коммерческим 
и  иным  условиям  его  реализации  (цена,  сроки  поставки,  каналы  сбыта, 
послепродажный  сервис,  реклама).  Более  того,  важной  составной  частью 
конкурентоспособности  товара  является  уровень  затрат  потребителя  за  период  его 
эксплуатации. 
Для  более  глубокого  изучения  сущности  конкурентоспособности  продукции 
целесообразным  является  рассмотрение  ее  критериев  и  факторов,  причем  под 
критерием  понимается  качественная  и  количественная  характеристика  продукции, 
служащая  основанием  для  оценки  ее  конкурентоспособности,  а  под  фактором  – 
непосредственная  причина,  наличие  которой  необходимо  и  достаточно  для 
изменения одного или нескольких  критериев конкурентоспособности  5 . 
Уровень  качествакак  критерий  конкурентоспособности  представляет  собой 
относительную  характеристику,  основанную  на  сравнении  показателей  качества 
оцениваемой продукции и аналога (базового образца). Уровень  качества продукции 
определяет  жесткость  требований,  устанавливаемых  в  стандартах,  контрактах, 
технических заданиях на разработку продукции, на соответствие которым она будет 
проверяться.  
С  точки  зрения  маркетинга,  конкурентоспособность  –  это  более  высокое  по 
сравнению  с  товарами-заменителями  (субститутами)  соотношение  совокупности 
качественных характеристик товара и затрат на его приобретение и потребление при 
их  соответствии  требованиям  рынка  или  его  определенного  сегмента. 
Потребительская новизна, определяемая с позиций потребителя как степень новизны 
товара,  играет  немаловажную  роль  в  обеспечении  конкурентоспособности  товара. 
Зарубежная практика показывает, что предприятие, выпускающее в течение пяти лет 
одну  и  ту  же  продукцию  и  не  подготовившееся  к  переходу  на  производство 
продукции «потребительской новизны», теряет конкурентоспособность.   
Главное  условие  эффективного  обновления  ассортимента  –  инвестиции  в 
разрабатываемые  (страной,  отраслью,  предприятием)  новинки,  результатом 
внедрения новшества должен быть  эффект  – инновация.     
Информативность  товара  как  критерий  конкурентоспособности  характеризует 
качество  информации  о  конкурентных  преимуществах  товара.  Как  известно, 
товарная  информация  должна  отвечать  общим  требованиям  достоверности, 
доступности, достаточности, обозначаемым как  «три Д». 
В  соответствии  с  обязательными  требованиями  к  потребительской  товарной 
информации  в  средствах  информации  необходимо  наличие  следующих  сведений: 
наименование товара; наименование предприятия-изготовителя; адрес изготовителя; 
правила  и  условия  безопасного  хранения,  транспортирования  и  использования; 
информация  об  обязательной  сертификации;  основные  потребительские  свойства 
или характеристики.   

     
 
 
152 
 
І.Жансүгіров  атындағы  ЖМУ  ХАБАРШЫСЫ    № 4 /2012     
 
Помимо 
микроэкономических 
факторов, 
рассмотренных 
выше, 
на 
конкурентоспособность 
продукции 
и 
предприятия 
влияют 
также 
макроэкономические  факторы,  среди которых необходимо отметить следующие: 
-  экономическая  политика  страны  (государственная  поддержка  деятельности 
отечественных  предприятий,  субсидии  и  финансовые  льготы  национальным 
производителям, соотношение форм собственности); 
-  состояние  и  устойчивость  финансовой  системы  (курс  и  стабильность 
национальной валюты); 
- внешнеэкономическая  стратегия страны (в том числе вхождение в ВТО); 
- стоимость и качество ресурсов (сырья, материалов, рабочей силы и т.д.); 
- экономическое, политическое и географическое  положение страны; 
- инвестиционный и инновационный климат в стране; 
-  состояние  нормативно-технической  базы  (гармонизация  отечественных 
стандартов и правил с международными); 
- инновационное развитие и уровень информационных технологий.   
Таким  образом,  на  конкурентоспособность  продукции  и  предприятия  влияют 
различные  макроэкономические  факторы,  которые  в  той  или  иной  мере  повышают 
или понижают конечную конкурентоспособность  продукции и услуг. 
 Имидж  –  это  известность  и  репутация  предприятия  как  надежного  партнера, 
способного  обеспечить  качество  товаров,  а  также  в  срок  выполнять  свои 
обязательства. Имидж предприятия переносится также и на его товар. 
 
При одинаковом значении отношения качество цена у конкурирующих товаров 
покупатель отдает предпочтение товару с более высоким имиджем. При одинаковом 
качестве  товары  с  более  высоким  имиджем  продаются  по  более  высокой  цене, 
поэтому, чтобы завоевать рынок, необходимо: 
1)
 
превзойти по качеству  товар конкурирующего  предприятия; 
2)
 
всеми методами создавать имидж своего предприятия. 
Высокий  положительный  имидж  создается  предприятиями  медленно,  а 
разрушается  быстро.  Поэтому  для  поддержания  высокого  имиджа  предприятиями 
требуются  эффективная  реклама,  постоянный  контакт  со  СМИ  и  самое  главное  – 
обеспечение стабильного уровня качества товара  6 . 
Большую  роль  в  повышении  качества  и  конкурентоспособности  играет 
упаковка.  Назначение  упаковки  в  условиях  развитого  рынка  возрастает  и  теперь 
упаковка  выполняет ряд функций,  а именно: 
-  предохраняет товары от порчи и повреждений; 
-  обеспечивает  создание  рациональных  единиц  груза  для  транспортировки, 
погрузки  и выгрузки  товаров; 
-  предоставляет  возможность  формирования  рациональных  единиц  для 
складирования товаров; 
-  обеспечивает  создание  оптимальных  –  по  весу  и  объему  –  единиц  для 
продажи товара; 
-  является носителем рекламы; 
-  создает для потребителей дополнительные удобства; 
-  создает для изготовителей дополнительные средства стимулирования сбыта. 
Покупатели 
воспринимают 
упаковку 
как 
визитную 
карточку 
товаропроизводителя. Упаковочная оболочка способствует созданию представления 
о  содержимом  и  качестве  товара  и  предохраняет  товары  от  порчи  и  повреждений. 
Роль  упаковки первоначально заключалась в  защите продукции от различного рода 
повреждений.  Упаковка  должна  заметно  отличать  данный  товар  от  товаров 
конкурентов и придавать товару определенный «имидж».  

     
 
 
153 
 
І.Жансүгіров  атындағы  ЖМУ  ХАБАРШЫСЫ    № 4 /2012     
 
Для  повышения  конкурентоспособности  выпускаемых  предприятием  товаров 
целесообразно  в  потребительской  товарной  информации  отразить  информацию  о 
конкурентных  преимуществах,  используя  сведения  о  повышенном  качестве  товара, 
подтвержденные компетентными органами  7 . 
Наиболее важным критерием конкурентоспособности товаров, который служит 
также  и  ценовым  фактором  конкурентоспособности,  является  цена  потребления 
товаров.  Она  отражает  полные  расходы  потребителя  по  приобретению  и 
эксплуатации  продукции  в  течение  срока  эксплуатации,  включающие  в  себя 
единовременные и текущие  затраты. 
Одним из главных элементов эффективной системы управления предприятием, 
функционирующим  на  рынке  с  высоким  уровнем  конкуренции,  является  выработка 
четкой  рыночно  ориентированной  стратегии. Конкурентная  стратегия  представляет 
собой  план  действий  предприятия,  направленный  на  достижение  успеха  в 
конкурентной борьбе на данном рынке.  
По  нашему  мнению,  в  работу  по  оценке  конкурентоспособности  продукции 
должны быть включены следующие  этапы: 
1.
 
Постановка целей анализа конкурентоспособности. 
2.
 
Выбор объекта оценки конкурентоспособности. 
3.
 
Анализ  и  прогноз  спроса,  цен,  издержек  производства,  требований 
внешнего рынка. 
4.
 
Оценка емкости рынка, интенсивности конкуренции и каналов сбыта. 
5.
 
Выбор показателей для оценки уровня конкурентоспособности объекта. 
6.
 
Выбор базы (аналогов) для сопоставления с объектом. 
7.
 
Оценка  уровня  конкурентоспособности  объекта  по  определенным 
показателям производственно-хозяйственной деятельности. 
8.
 
Общая  оценка конкурентоспособности объекта, разработка  рекомендаций.  
9.
 
Определение  направлений  и  мер  по  повышению    конкурентоспособности 
исследуемого  товара.  
На  наш  взгляд,  конкурентоспособность  и  качество  –  это  концентрированное 
выражение  всей  совокупности  возможностей  любого  производителя,  любой  страны 
создавать,  выпускать  и  сбывать  товары  и  услуги.  Фактор  конкурентоспособности 
носит  принудительный  характер,  заставляющий  производителей,  если  они не  хотят 
быть  вытеснены  с  рынка,  заниматься  проблемами  качества.  При  осуществлении 
своей  продуктовой  политики  предприятия,  планируя  определенное  качество 
продуктов, одновременно планируют их  конкурентоспособность, так  как  качество в 
большей  степени,  чем  цена,  определяет,  необходимо  ли  производить  данный  вид 
продукта.  Предприятие,  которое  предлагает  продукцию  наивысшего  качества, 
обладает высокой конкурентоспособностью.   
 
СПИСОК  ЛИТЕРАТУРЫ 
1.  Ахметжанова  С.Б.  Параметры  конкурентоспособности  пищевой  продукции 
//Маркетинг.  – 2001. – №2(57). 
2.  Ельцова  О.П.  Факторы  конкурентоспособности  //Пищевая  и  перерабаты-вающая 
промышленность Казахстана.  – 2000. – №1.  
3.  Гельманова  З.  Система  оценки  конкурентной  позиции  фирмы  на  рынке 
металлопродукции //АльПари.  – 2000. – №6. 
4.  Магомедов  М.Д.,  Алексейчева  Е.Ю.  Ускорение  процесса  мотивации  –  фактор 
повышения  конкурентоспособности  предприятия  //Пищевая  промышленность.  – 
2000. – №11. 5. 

     
 
 
154 
 
І.Жансүгіров  атындағы  ЖМУ  ХАБАРШЫСЫ    № 4 /2012     
 
5. Ахмадалиев Т.М. Управление конкурентоспособностью продукции – СПб.: Изд-во 
СПб УЭЭФ, 2004. 
6.  Азоев Г.Л. Конкурентные преимущества фирмы.  – М.:  Новости, 2004. – 256 с. 
7.  Щербак  М.В.  Достижение  конкурентоспособности:  теоретические  аспекты  и 
возможность  их  практического  использования  //Пищевая  технология  и  сервис.   
2001.   №4.  
 
 
      ӘОЖ 336.2 
 
САЛЫҚТЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ МЕН ҚЫЗМЕТІ ЖӘНЕ ТҮРЛЕРІ 
 
А.А. Султанов  
І. Жансүгіров атындағы Жетісу мемлекеттік университеті, Талдыкорган қ. 
 
 
 
 
AIDAXAR89@mail.ru 
 
Бұл мақалада салықтың экономикалық мәні, мазмұны, олардың түрлері қарастырылған. 
Мемлекетте  салық  салудың  пайда  болуының  теориялық  негізі  көрсетілген.  ҚР  жаңа  Салық 
кодексіне сәйкес салық салудың ерекшеліктері анықталған. 
 
В данной статье рассматривается экономическая сущность, содержание и виды налогов. 
Рассмотрены  теоретические  основы  возникновения  налогов  в  государстве.  Определены 
особенности налогообложения  в соответствии с новым Налоговым кодексом РК.  
 
This article reviews the economic essence, content and types of taxes. The theoretical basis of 
in taxorigin  in the state were studied. The pecularities of taxes according to the new Tax code of the 
RK were determinied. 
 
Тірек сөздер: салық, салық төлеу, салық  қызметі, салық түрлері,  салық  саясаты, 
салық принциптері, салық кезеңдері 
 
Салық  -  мемлекеттің  кіріс  көзінің  басты  қаржылық  құралы,  еліміздің  кірістері 
мен  бюджеттің  экономикалық  мазмұнында  нақты  түрде  көрінеді,  ал  салықтардың 
әлеуметтік  –  экономикалық  мәні  олардың  түрлері  мен  рөлі  қоғамның  экономикалық 
құрылысымен, мемлекеттің  табиғатымен және функцияларымен  айқындалады.  
Нарықтық  экономика  дамыған  елдерде  салықтар,  төлемдер  мемлекеттік  және 
муниципалдық  табыстарды  қалыптастыруда  басты  рөл  атқарады  да,  экономиканы 
басқарудың  күшті  ынталандыру  құралы  болып  келеді,  әсіресе,  олар  ғылыми-
техникалық  прогресті  жеделдетуге,  антиинфляциялық  және  құрылымдық  саясатты 
жүзеге асыруда белсенді орын алады. Сондықтан да салықтарды төлеу өте  қажетті де, 
маңызды іс болып табылады. 
Қазіргі  нарықтық  экономика  жүйесінде  салықтардың  алатын  орны  өте  зор. 
Салықтар  -  мемлекеттік  бюджеттің  негізгі  бөлігі.  Бүгінгі  күнде  салықтар    әлеуметтік 
сферада  және  экономикалық  реттеуде  негізгі  инструмент  ретінде  көрініс  табады, 
өйткені мемлекет салық жүйесінің көмегімен ұлттық табысты қайта бөлу кезінде өзінің 
әсерін тигізе  алады. 
Ұйымдық-құқықтық  жағынан  салықтар  –  мемлекет  біржақты  тәртіппен  заң 
жүзінде  белгілеген,  белгілі  бір  мөлшерде  және  мерзімде  бюджетке  төленетін 
қайтарусыз  және өтеусіз  сипаттағы міндетті  ақшалай  төлемдер болып табылады.  
Соңғы  жылдары  салық  салуды  жетілдіру  мақсатында  «Салық  кодексіне»  әртүрлі 
өзгерістер  мен  толықтырулар  енгізілді.  ТМД  елдерінің  арасында  біздің  еліміз  салық 

     
 
 
155 
 
І.Жансүгіров  атындағы  ЖМУ  ХАБАРШЫСЫ    № 4 /2012     
 
жүйесін  және  салық  ставкасын  төмендетуге  бағытталған  реформалар  жүргізуде 
алдыңғы  орынға  ие  және  халықаралық  тәжірибеге  жақын  болып  келеді.  Салықты 
жетілдіру  жолдары,  қабылданған  реформалардың  маңыздылығы,  2009  жылдың  1 
қаңтарынан жаңа «Салық  Кодексінің»  енгізілуі  осыны көрсетеді. 
Салық  мәселесі  мен  салық    салудың  тамыры  ғасырларға  тереңдеп  кеткен.  Ал, 
оларға  ғылыми  көзқарас  ХҮІІ-ХІХ  ғасырларда  пайда  болды.  Оған  дәлелді  теориялық 
экономия  -классикалық  мектебі  өкілдері  ағылшын  ғалымдарының  еңбегінен  табамыз: 
В.Петти (1623-1687ж.ж.) „Салық пен жиынтық трактаты” – (1662ж), Д.Рикардо  „Салық 
салу  және  саяси  экономияның  басталуы”  –  (1817ж.),  А.Смит    „Халықтар  байлығының 
себептері  ме  табиғатын  зерттеу”  –  (1776ж.)  А.Смит  салық  салудың  төрт  принципін 
айқындаған. Оның осы принциптері дамыған елдерде салық салудың негізін  құрайды.  
1.
 
Өзіне  бекем  мемлекет  мүмкіндігіне  қарай,  қабілеті  мен  күшіне  сай  үкіметті 
ұстауға  қатысады.  Мемлекеттің  қорғауы  мен  қамқорлығын  пйдалана  отырып, 
қаржыландыру үкіметтің  табысына сай жүзеге асады.  
Бұл  ережені  сақтау  немесе  сақтамау  салық  салудың  тереңдігіне  немесе  тепе-
теңдігіне  әкеледі.   
2.
 
Жеке  тұлға  төлейтін  салық  міндетті  түрде  айқын  болуы  керек.  Салықтың 
төлеу  мерзімі,  төлем  тәсілі,  сомасы  -  барлығы  дерлік  төлем  төлеуші  үшін  анық  әрі 
ашық  болуы қажет және кез келген адамға да солай. 
3.
 
Әрбір алынатын салық белгілі  уақытта немесе белгілі тәсілмен төлеуші  үшін 
ыңғайлы болған кезде төлейді.  
4.
 
Әрбір салық ой елегінен өткізіліп, толғағына толық жеткізілгені дұрыс. Оның 
мемлекет  қазынасына  құйылуы,  халық  қалтасынан  алғаны  және  ұстағаны 
мүмкіндігінше  аздау  болғаны  жөн.  Қазынаға  құйылғаннан  гөрі,  салықты  халық 
қатынасынан  алу  мен    ұстаудың  көп  болуы  да  әбден  мүмкін.  Себебі  оны  жинау 
шенеудіктердің  көп  болуын  талап  етсе,  оларға  төленетін  айлық  сомасы  салықтың  мол 
мөлшері  арқылы жүзеге  асады.  
А.Смит  тікелей,  жанбасы,  жанама  салықтар  жүйесін  және  оларды  қолданудың 
әлеуметтік  – экономикалық  салдарын барынша талдады. 
Салық дегеніміз не? Экономикалық  мазмұны тұрғысынан салық деп тұрғындар, 
кәсіпорын (фирма) мен ұйымдардан заңға негізделіп  алынатын міндетті төлем жүйесін 
айтамыз.  Салық  салудың  мақсаты  кәсіпорын,  тұрғындар  қаржыларын  қоғамдық 
қажеттілікке  (өндірістік  және әлеуметтік)  тарту болмақ. 
Салық салудың мынандай принциптері бар: 
- салық бар игіліктерге  пропорционалды түрде қоғам  мүддесіне сай алынады;  
- салық табыс мөлшері  мен әл ауқаттылық  деңгейіне  тәуелді  болады [1, 77]. 
Сонымен,  салықтар  дегеніміз  -  мемлекеттік  бюджетке  заңды  және  жеке 
тұлғалардан  белгілі  бір  мөлшерде  және  мерзімде  түсетін  міндетті  төлемдер  болып 
табылады.  
Салықтар  –  шаруашылық  жүргізуші  субъектілердің,  жеке  тұлғалардың 
мемлекетпен  екі  арадағы  мемлекеттік  орталықтандырылған  қаржы  көздерін  құруға 
байланысты  туындайтын  қаржылық  қатынастарды  сипаттайтын  экономикалық 
категория.  
Салықтардың экономикалық мәні мынада:   
-
 
біріншіден,  салықтар    шаруашылық  жүргізуші  субъектілер  мен  халық 
табысының  қалыптасуындағы қаржылық  қатынастардың бір  бөлігін  көрсетеді.   
-
 
екіншіден,  шаруашылық  жүргізуші  субъектілер  мен  халық  табысының 
белгілі  бір    мөлшерін    мемлекет    үлесіне    жинақтап,  жиынтықтаудың  қаржылық 
қатынастарын көрсетеді.   
Нарықтық  экономиканың  қалыптасу  кезеңінде  салық  салу  саясатының  негізгі 
бағыты  –  салық  жүйесін  құру  және  оның  тиімді  қызмет  етуіне  мүмкіншілік  беретін  

     
 
 
156 
 
І.Жансүгіров  атындағы  ЖМУ  ХАБАРШЫСЫ    № 4 /2012     
 
салық  механизмін  іске  асыру.  Салық  салудың  әдістері  мен  жолдары,  салық  салудың 
негізгі  қағидалары, салық салуды ұйымдастыру салық механизміне жатады. Қандай да 
бір  механизмнің  құрамында  бірнеше  тетіктер  мен  элементтер  болады.  Сол  сияқты 
салық  механизмі  де  белгілі  бір  салық  элементтерінен  тұрады.  Салық  салу  элементтері 
мыналар:  субъект,  объект  ,  салық  көзі,  салық  ставкасы,  салық  өлшем  бірлігі,  салық 
оклады,  салық  жеңілдіктері,  салық  төлеу  мерзімі  мен  тәртібі,  салық  төлеушінің  және 
салық  қызметі  органдарының  құқықтары  мен  міндеттері,  салық  төлеуін  бақылау, 
салықтық жазалау  шаралары. 
Салық салу  қағидалары:   
Салық  механизмінің  қызметі  белгілі  қағидаларға  сүйеніп  іске  асырылады. 
Қазақстан  Республикасының  «Салық  Кодексі»  салық  ісін  мынадай  қағидаларға 
негізделіп  жүргізілуін  талап етеді:   
-
 
міндеттілік  қағидасы  бойынша  салық  төлеуші  салықтық  міндетін    толық 
және белгіленген  мерзімде  орындауы тиіс.  
-
 
нақтылық  қағидасы  бойынша  Қазақстан  Республикасындағы  бюджетке 
төленетін төлемдер мен салықтар нақты болуы тиіс.  
-
 
әділеттілік  қағидасы  бойынша  Қазақстан  Республиикасында  салық  салу 
жалпыға бірдей  және міндетті  болады, жеке түрдегі  жеңілдік  жасауға  рұқсат етілмейді.   
-
 
біртұтастылық  қағидасы  бойынша  Қазақстан  Республикасы  аумағында 
жалпыға бірдей  салық жүйесі  қолданылады.  
-
 
жариялылық  қағидасы  бойынша  салықты  реттеуші  нормативтік  құқықтық 
кесімдер  ресми басылымдарда жарық көреді  [2, 67 – 69]. 
Қазақстан  Республикасында  салық  жүйесінің  алатын  орны  зор.  Салық  жүйесін 
мемлекет  пен  заңды  және  жеке  тұлғалар  арасындағы  қаржы  қатынастары    және  осы 
қатынасты  анықтайтын  салықтар,  салық  механизмі,  яғни  салық  салу  әдістері  мен 
тәсілдері,  жолдары,  салық  заңдары  мен  салыққа  қатысты  кесімдердің,  салық  қызметі 
органдарының жиынтығы құрайды.  
Салық  жүйесі  мемлекеттік  қаржы  көздерін  жасаудың  ең  негізгі  құралы 
болуымен  қатар,  ел  экономикасын  қайта  құруға,  өндірістің  ұлғайып,  дамуына  және 
саяси  әлеуметтік  шаралардың  толығымен  іске  асуына  мүмкіндік  туғызады.  Еліміздің 
салық жүйесінің  дамуын бірнеше  кезеңге  бөліп қарастыруға  болады:   
-
 
1  -  кезең  (1992-1995  жж)  –  жаңа  салық  жүйесі    базисінің,  салық  кезеңінің 
өңделуі  және іске  қосылуы;  
-
 
2 - кезең (1996–1998 жж.) – нарықтық экономика талаптарына сай 
келетін  салық жүйесін құруды аяқтау;   
-
 
3  -  кезең  (1998-2000жж.)  –  барлық  қағидалардың  ескерілуі  арқылы  салық 
жүйесіне өзгерістер  мен  толықтыруларды  енгізу,  салық жүйесін одан әрі  жетілдіру;   
-
 
4  -  кезең  (2001-2002  жж.)  –  жаңа  «Салық    Кодексі»  қабылданып,  іске 
қосылды;  
-
 
5- кезең (2009ж.) -жаңа «Салық Кодексі»  қабылданып, іске  қосылды. 
Алғашқы  салық  жүйесінің  көптеген  кемшіліктері  болды.  Атап  айтқанда,  басқа 
елдерге  қарағанда    біздің  салық  жүйеміздің  жинақталған  ғылыми  және  практикалық 
тәжірибелерінің  жеткіліксіздігі,  салық  түрлерінің  көптігі,  халықаралық  салық  салу 
қағидаларының  назардан  тыс  қалуы,  айналымды  анықтаудың  қиындығы,  дәлелсіз 
берілген жеңілдіктердің  көптігі және тағы да  басқалары. Осыдан келіп еліміздің  салық 
жүйесін реформалаудың  қажеттігі  туындады.  
Салық  мөлшерін  көбейту  мақсатында  салық    ставкаларын  шектен  тыс  жоғары 
деңгейде  белгілеу    өндірістің  тоқтауына,  өндірушінің  өз  ісіне  деген  ынтасын 
жоғалтуына  әкеліп  соғатыны  көптеген  ғалымдар  еңбектерінде  тұжырымдалып, 
дәлелденген.  Мысалы,  табыс  салығын  салғанда,  салық    ставкасының  деңгейі  35-40 
пайыздан аспауы қажет.  

     
 
 
157 
 
І.Жансүгіров  атындағы  ЖМУ  ХАБАРШЫСЫ    № 4 /2012     
 
Салық  механизмін,  оның  ішінде  салық  ставкаларының  деңгейін  зерттеген 
ғалымдардың тұжырымдары мынаны дәлелдейді.   
-
 
егер  төленетін  салық  мөлшері  салық  төлеуші  табысының  50%  -нан  асып 
кетсе, онда ол өндірістің  тоқтап қалуына әкеліп  соқтырады;  
-
 
егер салық мөлшері салық төлеуші табысының 45-50%-ы аралығында болса, 
онда жай ұдайы өндіріске  әкеледі.   
-
 
егер  салық  мөлшері,  салық  төлеуші  табысының  35-40%-ы  мөлшері 
аралығында болса, онда ұлғаймалы ұдайы өндіріске  әкеледі.   
Шаруашылық  субъектілер  мен  халықтар  табысының  бір  бөлігін  мемлекеттің 
орталықтандырылған  қаржы  көздеріне  айналдыру  салықтардың  ұдайы  өндірістегі 
қызметін  көрсетеді.   
Қазақстан  Республикасында  «Бюджетке  төленетін  салықтар  мен  басқа  да 
міндетті төлемдер» туралы заңына сәйкес 2009жылдың 1 қаңтарынан бастап бюджетке 
төленуге  тиісті  13  салық,  5  алым,  10  төлемақы  түрі  бар,  сонымен  қатар  арнайы  заң 
құжаттары қарастырған мемлекеттік  баж алымдары да бар [3, 56]. 
Салық кодексіне  сәйкес салық түрлеріне мыналарды жатқызуға  болады: 
1. Корпоративті табыс салығы. 
2. Жеке табыс салығы. 
3. Қосымша құн салығы. 
4. Акциздер. 
5. Экспортталатын шикі  мұнайға, газ конденсатына рента салығы. 
6. Жер қойнауын пайдаланушылардың салықтары мен арнайы төлемдер. 
7. Әлеуметтік  салық. 
8. Жер салығы. 
9. Көлік  салығы. 
10. Мүлік  салығы. 
11. Ойын бизнес салығы. 
12. Тіркелген  салық. 
13. Бірыңғай жер салығы. 
Алымдар: 
1. Тіркеу  алымдары 
2. Автокөлік  құралдарының ҚР аумағымен  жүргені  үшін  алым. 
3. Аукционнан алынатын алым. 
4. Жекелеген  қызмет түрлерімен айналысу құқығы  үшін  лицензиялық алым. 
5. Телевизия және радио тарату ұйымдарына радиожиілік спектрін пайдалануға 
рұқсат беру үшін  алым. 
Төлемақы: 
1. Жер учаскелерін  пайдаланғаны үшін  төлемақы. 
2. Жер бетіндегі  көздердің  су ресурстарын пайдаланғаны үшін  төлемақы. 
3. Қоршаған ортаға эмиссия үшін  төлемақы. 
4. Жануарлар дүниесін пайдаланғаны үшін  төлемақы. 
5. Орманды пайдаланғаны үшін  төлемақы. 
6. Ерекше  қорғалатын табиғи аумақтарды  пайдаланғаны үшін  төлемақы. 
7. Радиожиілік  спектрін  пайдаланғаны үшін  төлемақы. 
8. Қалааралық және халықаралық  телефон байланысын, сондай – ақ ұялы 
байланысты бергені  үшін  төлемақы. 
9. Кеме жүзетін  су жолдарын пайдаланғаны үшін  төлемақы. 
10.Сыртқы жарнаманы орналастырғаны үшін  төлемақы. 
Мемлекеттік  баж алымдары: 
-  заңды  және  жеке  тұлғалар  мүддесі  үшін  жасалатын  әрекеттерді  іздену 
арыздарын қамтиды, сонымен қатар, сотпен берілген  құжаттардың көшірмесі  үшін; 

     
 
 
158 
 
І.Жансүгіров  атындағы  ЖМУ  ХАБАРШЫСЫ    № 4 /2012     
 
-  заңдық  мәні  бар  іс-қимылдар  жасағаны  үшін  және  нотариалды  куәландырған 
құжаттарды бергені  үшін; 
-  азаматтардың  жағдай  актісін  тіркегені  үшін,  сондай-ақ  азаматтарға 
азаматтардың жағдайлары туралы актісін тіркегені туралы  куәлікті қайта бергені үшін 
және өзгерістер, толықтырулар енгізілген азаматтардың жағдайы туралы актісін бергені 
үшін; 
-  басқа  мемлекет  азаматтары  тарапынан  шетелге  бару  құқығын  растайтын 
құжаттар  және  ҚР  шақыру  құжаттарын  рәсімдегені  үшін,  сондай-ақ  бұл  құжаттарға 
өзгеріс  енгізгені  үшін; 
-  шет  ел  азаматтарының  төлқұжатына  ҚР  кіру  және  шығу  құқығын  беретін 
визаларын немесе оны ауыстыратын басқа құжаттарды бергені  үшін; 
- ҚР азаматтығын немесе ҚР азаматтығын тоқтату  туралы құжаттарды 
рәсімдегені  үшін; 
- мекен-жайын тіркегені  үшін; 
- аңшылықпен айналысу құқығын бергені  үшін; 
- ҚР азаматының жеке куәлігін,  паспортын бергені  үшін; 
-  ҚР  қару  және  оның  оқтарын  енгізу,  сақтау,  тасымалдау  үшін  және  ҚР  –нан 
шығару  үшін  рұқсат бергені  үшін; 
-  азаматтық  қаруды  тіркегені  үшін  және  қайта  тіркегені  үшін(аңшылыққа 
арналған  және  пневматикалық  суық  қарудан  басқа,  сондай-ақ  газды,  аэрозольді 
құралдардан басқа). 
Салықтардың мәнін толық түсіну үшін  олардың экономикалық маңызын түсіну 
қажет.  Ал  салықтардың    экономикалық  маңызы  олардың  атқаратын  қызметіне  тікелей 
қатысты.  
Салықтардың мынадай негізгі  қызметтері  бар:   
-
 
фискалдық 
-
 
реттеушілік   
-
 
бақылаушылық   
Салықтардың  бірінші  қызметі  –  фискалдық  немесе  бюджеттік  қызмет.  Бұл 
қызмет  арқылы  мемлекеттік  бюджеттің  кіріс  бөлімі  құрылып,  салықтардың  қоғамдық 
міндеті  артады.  Себебі,  салықтар    мемлекеттік  бюджеттің  кірісін  топтастыра  отырып, 
әлеуметтік,  әскери,  қорғаныс,  тағы  басқа  да  шаралардың  іске  асуын  қамтамасыз  етеді 
[4, 135].  
Мемлекеттік  бюджеттің  кіріс  көзін  құрайтын  негізгі  қаржылық  көздер  – 
салықтар.  
 
      Зерттеу  барысындағы  мәліметтерді  қарастыра  келе,  қазіргі  кезде  еліміздің 
бюджетінің кіріс  көзінің 90 пайызы салықтардан тұратынын көруге болады. Яғни 2006 
жылмен  2011-ші  жылды  салыстырғанда,  республикалық  бюджетке  түскен  жалпы 
салықтық  түсімдер  2006  ж.  13,6  млрд.  болса,  ал  2011  жылы  22,1  млрд.  өскенін  көріп 
отырмыз.  Яғни  осы  жылдар  аралығындағы  салықтық  түсімдер  2011  жылы  8,5  млрд. 
жоғарылағанын  байқаймыз.  Бұл  көрсеткіш  те  мемлекеттің  тұрақты  экономикасын 
құруда  маңызды  рөл  атқарады.  Ел  экономикасы  дамып,  мемлекеттік  бюджеттің    кіріс 
көзі  ұлғайған  сайын,  салықтық  түсімдердің  де  өсіп  отырғаны  байқалады.  Себебі 
салықтың  экономикалық  мәні,  табиғаты  өндіріске  байланысты.  Өндіріс  бар  жерде 
табыс  бар,  одан  алынатын  салықтар  да  бар,  сондықтан  салық  өндірістің  дамуына 
барынша өз ықпалын тигізіп,  өндірушілердің  ынтасын арттыруға жағдай жасауы қажет.   
Салықтардың екінші  маңызды қызметі  - реттеушілік  қызмет.  
Реттеушілік  қызметі  салық  механизмі  арқылы  іске  асырылады.  Оның  ішіндегі 
негізгі тетіктер салық ставкалары мен салық жеңілдіктері. Салықты реттеудің тетіктері 
тек  қана  өндірістің  дамуын    реттеп  қана  қоймай,  сонымен  қатар  ақша  және  баға 
саясаты, шетелдік инвесторларды ынталандыру, шағын және кіші  кәсіпкерлікті дамыту 

     
 
 
159 
 
І.Жансүгіров  атындағы  ЖМУ  ХАБАРШЫСЫ    № 4 /2012     
 
жұмыстарын  жүзеге  асыруы  қажет.  Әрине,  салықтық  реттеу    тетіктері  тиімді  қызмет 
атқару  үшін  олардың    басқа  да  экономикалық  тетіктерімен  тығыз    байланыста  болуы 
керек.   
Салықтардың  келесі  негізгі  қызметі  -  бақылаушылық  қызметі,  яғни  салықтық 
бақылау.  Салықтың  бақылаушылық  қызметі  арқылы    салық  механизмінің  қызмет 
етуінің тиімділігі бағаланады, қаржы ресурстарының қимылына бақылау ісі жүргізіледі, 
салық  жүйесі  мен  бюджет    саясатын  жетілдіру  жолдары  қарастырылады.  Салықтық  
бақылауды тиімді жүргізу арқылы салықтық тәртіпті қатаң сақтау, салық төлеушілердің 
заңға  сәйкес  төлейтін  салықтары  мен  алымдарын  толық  және  уақытылы  бюджетке 
төлеп отыруы қамтамасыз  етіледі  [5, 125].  
 
ӘДЕБИЕТТЕР 
1. Шеденов Ө.Қ., Байжомартов Ө.С., Колягин Б.И. Жалпы экономикалық теория. 
Оқулық.  – Алматы:  Экономика, 2006. – 570 б. 
2. Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы Қазақстан 
Республикасының Салық Кодексі.  – Алматы:  Юрист, 2010. – 455 б.  
3.  Ермекбаева  Б.Ж.  Салықтар  және  салық  салу.  –  Алматы:  Қазақ  университеті, 
2007. – 189 б. 
4.  Ілиясов Н.Қ.,  Нұрлыбаев С.  Қаржы. Оқулық. – Алматы: Экономика, 2007. – 
320 б. 
5.  Әубәкіров  Я.,  Нәрібаев  К.  Экономикалық  теория  негіздері.  –  Алматы:  Қазақ 
университеті, 2005. – 580 б.  
 

жүктеу/скачать 3,3 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: