«жансугуровские чтения»
жүктеу/скачать 2,06 Mb. Pdf көрінісі
|
|
Екі өлеңнің бірі Көкбай атынан, бірі авторсыз жарияланғанымен жұртшылық оны Абай өлеңі деп таныған. Оған Мәшһүр Жүсіп Көпеевтің осы газеттің 1889 жылы 1 желтоқсандағы санында жарияланған мақаласы анық көз жеткізеді. [3] Абай өлеңдерінің таралуы тарихында Садуақас Мұсаұлы Шормановтың қолжазба жинағы ерекше назар аудартады. Бұл қозжазба жинақты алғаш тапқан академик Ә.Марғұлан 1963 жылы 16 тамызда “Қазақ әдебиеті газетінде” Абай қолжазбасы деген мақала жариялап, онда: “Садуақас осы дәптерін 1897 жыл Петербургқа барған сапарында Петербург университетінің профессоры, қазақ тілін, әдебиетін зерттеуші ғалым П.М.Мелиоранскийге сыйға тартқан. Қазір бұл дәптер Салтыков Щедрин атындағы көпшілік кітапханасында, академик А.Н.Самойлович архивінде сақтаулы тұр”, - деп жазды. [4 ] Садуақас (1846-1927) Абайдың замандасы және Абаймен жақсы таныс, достас болған. Ол Абай өлеңдерін ақынның көзі тірі кезінде, 1890 жылдары көшіріп жазған. Көшірмедегі өлең саны 17, жалпы көлемі 576 жол. 1897 жылы Қазанда Бектұрған Сиқынбайұлы бастырған, Жаңұзақ ақын құрастырған. “Кнез бен Зағифа”атты хиссада Абайдың “Сынағандағы аттың сыны”, “Бүркітші” өлеңдерін құрастырушы авторын айтпай айтыс текстіне кіргізіп пайдаланған. Бұл тексте бүгінгі нұсқалардан көп ауытку бар. “Атымызды бұл кітапқа жазбадық біз” дегеніне қарағанда төмендегі жайдың төркіні аңғарылады. 1898 жылы Қазан баспасынан шыққан “Біржан сал мен Сара қыздың айтысқаны” деп аталған кітапты бастырушы Жүсіпбек қожа Шайхислам Абайдың “Жігіттер ойын арзан, күлкі қымбат” деген өлеңінің 6 шумағын өз атынан өрескел түрде өзгертіп бастырады. Зейнелғабиден ибн Әміре әл Омскауи 1909 жылы Уфадағы “Шарх баспасынан” шыққан “Насихат-Қазақия” жинағына “Тобықты Ыбырай марқұмның сөздерінен” деген атпен Абайдың үш өлеңін жариялаған. Ол өлеңдер: Жаһут қазақ әдебиеті (Өлең сөздің патшасы. (18 жол) Тобықты, Ыбырай марқұмның сөздерінен. 1) Қартайдық қайғы ойладық ұйқы сергек, (25 жол), 2) Қартайдық қайрат қайтты, ұлғайды арман (24 жол) деген өлеңдер. Үшінші өлеңде Абайдың “Өлең сөздің патшасы” өлеңінің соңғы шумақтарына сәйкес келеді. Бірақ өлең айтушылар тарапынан өзгерістерге түсіп, артық шумақ, артық сөз көп қосылған. Тағы бір екі шумақ өлең Абайдың “Адасқанның алды жөн, арты соқпақ” өлеңінің сарынымен жазылғанымен мүлде басқа бөтен өлең. Осы жылы Қазанда басылған Мұхамедсәлім Кәшімовтың “Сұлу қыз” жинағында басылған 20 жол өлең Абайдың “Қақтаған ақ күмістей кең маңдайлы”, “Білектей арқасында өрген бұрым”, “Жігіттер ойын арзан, күлкі қымбат” деген үш өлеңінен құрастырылып жарияланған. М.Әуезов “Абайдың өмірбаяны” атты зерттеу еңбегінде: Абай өзі бір жазып тастаған өлеңін қайтадан жинап отырмаған. Әр қашан кейде кітап оқып отырғанда, кейде жай бір оймен қозғалып отырғанда, қолына қағаз, қарындаш алып, айтпақ өлеңін жазып тастайды екен. Соны қасында отырған балалары, інілері ия жай адамдар болса да, қалтасына салып алып жүріп кетеді. Содан біреуден біреу болса да, қалтасына салып алып жүріп кетеді. Содан біреуден біреу жазып алып, кейбірін әнге қосып домбырамен айтып жүреді [5, 55 ] Абай мұрасының алғаш қадау-қадау жариялануы туралы мағлұмат бере отырып, бұл еңбектердің де ақын мұрасын танытуға себі тигенін, ақын шығармашылығының ел ішіне ауызша кең таралғанын “Абайдың ақындық даңқының ертеден-ақ шырқау алысқа жайылып, шығармалары ауызша әрі қолжазба, көшіррме түрінде таралғанын танытумен бірге, көзі тірісінде-ақ бұрмаланып, әр кімдердің атымен жарияланғандығын, яғни революцияға дейінгі ақын шығармаларының танылу, жариялану дәрежесі қаншалықты аянышты халде болғандығын айқындайды” деген абайтанушы ғалым М.Мырзахметовтың пікірімен түйіндейміз. [6,19] Абай мұрасының басылымдары: Абайдың тұңғыш жинағы “Қазақ ақыны Ибраһим Құнанбайұлының өлеңі” деген атпен 1909 жылы Петербургта И.Бороганскийдің “Восточная баспасынан” Кәкітай Ысқақұлы мен Тұрағұл Абайұлының жинап құрастыруымен жарық көрді. Кітаптың өзірленіп, баспадан жарық көруіне Ә.Бөкейханов көп еңбек сіңірген. Жинақта Қ.Ысқақұлының “Абай (Ибраһим) Құнанбайұлының өмірі” деген көлемді мақаласы жарияланған. Дегенмен ақын өлеңдерінің үштен біріне жуығы бұл жинаққа кірмей қалды. [7,92] М.Әуезов “Кәкітай баспаға ұсынған Абай шығармаларында қара сөздерінің, арнау өлеңдері “Әбішке”, “Қараша желтоқсан мен сол бір екі ай” т.б. 109 «ЖАНСУГУРОВСКИЕ ЧТЕНИЯ» материалы республиканской научно-практической конференции 7 декабря 2018 г. өлеңдерінің кірмей қалу себептері Кәкітайдың баспаға шығарушы адамдарға өкпелейді, араздық ұстанады” деп жасқанып қалғандығынан десе де, Абайдың баспаға шығуына тарихтық бірінші зор еңбек етуші – Кәкітай” дейді. [8,92] Кітапқа кірігізілген ақын өлеңдері 17 бөлімге топтастырылған. “Масғұт” әңгімесі, “Ескендір” дастандары бөлек, Пушкин, Лермонтов, Крыловтан аударған 41 өлеңі жеке топтастырылған. Кітаптың көлемі 120 бет. Кітапта ақынның фотосуреті берілген. Жинаққа Мүрсейіт Бекүлының (1860-1917) жазған қолжазбалары, көшірмелері негізге алынған. Мүрсейіт Абайға жетінші атасы Әнет бабадан қосылады, Әнет Абайдың жетінші атасы Әйтекпен бір туысады. Мұрсейіт орыс мектебінде 4 жыл, кейін Бұқарда оқып білім алған. М.Әуезов “Біздің асыл нұсқа есебінде сүйенетініміз– ол Мұрсейіттің көшірмелері –дейді. [9,20] Абай өлеңдерінің 2-жинағы 1916 жылы Орынбордан “Дин уа мағишат” баспасынан “Абай термесі” деген атпен жарық көрді. Бастырушы ақын Самат Әбішұлы Нұржанов. Кітапқа Абайдың бірінші қарасөзі мен бұрын жарияланбаған 7 өлеңі кірген. Жинақты құрастырушы. “Бұл бір елге көп жайылмаған қазақ ақыны Абай Құнанбайұлының бұрын басылмаған аз ғана сөздері еді. Мен қолымдағы барды кітапша етіп, бастырып алуымды қаладым” деп ескертеді. (С.Әбішұлы Баянауылда 1888 жылы туған. Қазақстан Жазушылар одағының мүшесі болған) Абайдың мұрасын қалың жұртшылықтың игілігіне айналдыру мақсатында Қазақстанның оқу комиссариаты ресми түрде қолға алып, бұл істі жүзеге асыруды белгілі ақын Бернияз Күлеевке тапсырады. Қанша әрекеттенсе де, Б.Күлеев Абай шығармаларын қайта бастыру мәселесін шеше алмай, шағын ғана сөзбасын жазып, 1909 жылғы жинақты қайталап бастыруға мәжбүр болған. Кітап көлемі 9,0 б.т. 5000 дана. 1922 жылы Қазан қаласынан шыққан жинаққа Қазақ АССР-нің Татарстандағы кітап бастыру жөніндегі өкілі, ақын Б.Күлеев жазған алғы сөзде: “Жаман атты жоқ пен заманға аударып, қолдағы бар бірінші басылған өлеңдері емлесін түзетіп, баспасын жөндеп, сол қалпымен қайтадан бастырылды, артқан кемшіген еш нәрсесі жоқ”,-делінген. [10,93] Б.Күлеев 1909 жылы кітаптағы кейбір қате сөздерді түзетуге А.Байтұрсынов пен М.Әуезов жәрдемдескенін атап көрсетеді. Осындай жағдай 1922 жылы Ташкентте үшінші рет басылған Абай жинағында да қайталанады. Абай мұрасының тұңғыш толық жинағы М.Әуезовтың ұзақ жылдар ізденуінің нәтижесінде Қызылордада 1933 жылы латын әрпімен жарық көрген жинақ. Жинақта бұрын басылмаған өлеңдері, поэмалары, қарасөздері түгелге жуық жарияланды әрі ақынның ақындық өнерінің эволюциялық даму жолын ғылыми тұрғыдан тануға мүмкіндік тудыратын хронологиялық жүйені ұстанды, шығармалары: өлеңдері, поэмалары, қарасөздері деп жіктелді. Абайдың ғылыми өмірбаяны тұңғыш рет барынша толықтырылып қайта жазылды, алғашқы Абай туралы естеліктер жарияланады. Ақын өлеңдерінің құрылысы, өлең өлшемі табиғи қалпына келтіріліп 35 өлеңге түсінік берілді. Кейінннен 1934, 1936 жылдары Алматыдағы Қазақстан көркем әдебиет баспасынан өлеңдер жинағы,1936 жылы Қазақстан өлкелік баспасы дайындауымен Москвадан орыс тілінде таңдамалы өлеңдер жинағы жарық көрді. Сонымен қатар, 1933 жылғы тұңғыш толық жинақ негізінде ақын мұрасы 1939,1940 жылдары 2 том болып қайта жарық көрді. Абай шығармаларының толық жинағына жаңа көзқарас тұрғысынан С.Мұқановтың “Абай – халық ақыны” (1939) алғысөзі мен М.Әуезовтың “Абайдың ғылыми өмірбаяны” (1940) екінші рет толықтырылып қайта жазылды. Екі томдықта 88 өлеңге түсінік жазылып, 1086 тың өлең жолымен толығып, естеліктер саны да молая түсті. 16 өлең тексі нотасымен басылып, әр түрлі фотосуреттер берілді. Абайдың әдеби мұрасын бағалаудағы, ғылыми тұрғыда зерттеп танып білудегі алғышарттардың бірі–шығармаларын толық түрде бастыру болса, бұл саладағы күрделі де қиын жұмысты М.Әуезов ұзақ жылдар бойы талмай ізденіп, абыроймен орындап шықты. Абай шығармалары 1943, 1944 жылдары “Әскери кітапханалар” айдарымен жарияланып, майдандағы қазақ жауынгерлерінің рухани азығына айналды. Ақын шығармаларын жариялау, әсіресе, 100 жылдық мерейтойға байланысты кең қанат жая бастады. 1933 жылдан соң Абайдың жаңадан табылған өлеңдері алдымен баспасөзде жарияланып, кейіннен 1945 жылғы академиялық толық жинағына енгізілді. Академиялық 110 «ЖАНСҮГІРОВ ТАҒЫЛЫМЫ» республикалық ғылыми-тәжірибелік конференция материалдары 7 желтоқсан 2018 ж . . жүктеу/скачать 2,06 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|