Жануар физол
жүктеу/скачать 9,54 Mb. Pdf көрінісі
|
| 10.3. Зəрдің түзілу механизмі
Бүйректің негізгі қызметі - зəр түзу. Зəр түзу екі кезеңнен – сүзу жəне қайта сору, тұратын күрделі физиологиялық процесс. Зəр түзу процесі нефрон қапшығына қанның сұйық бөлігінің сүзіліп шығуынан басталады. Осының нəтижесінде қапшық қуысында коллоид заттардан тазартылған, құрамы жағынан қан плазмасына ұқсас сұйық - алғашқы зəр пайда болады. Қапшық қабырғасынан қанның сүзілуіне шумақ тамырларында қысымның жоғары болуы (70-90 мм) жəне капиллярлар қабырғасындағы жасушалар себепші болады. Бұл жасушалар арқылы мальпигий шумағынан молекулалық салмағы 70 000-нан артық заттар өтпейді, сондықтан алғашқы зəр құрамында белок болмайды. Осыдан оны
құрамында аз мөлшерде белоктар да болады деген ұғым қалыптаса бастады). Плазма құрамындағы коллоидтар (негізінен белоктар) тудыратын онкостық қысым (с.б. 30 мм) алғашқы зəрдің сүзілуін қиындатқанымен, мальпигий 121-ñóðåт . Íåôðîí º-ïøû¹û: 1- º-ïøûº ïåí ê-ïèëëÿðë-ð øóì-¹û; 2, 3- º-í ¸êåëóøi æ¸íå º-í ¸êåтóøi т-ìûðë-ð. Á¾éðåê º-íìåí ¼тå æ-ºñû æ-áäûºт-ë-äû, á-ñº-
îðã-íä-ð¹- º-ð-¹-íä- î¹-í º-í 20
åñå ê¼ï
êåëåäi. Ìûñ-ëû,
-ä-ìíû» ¸ð
á¾éðåãiíå ìèíóт
ñ-éûí 750 ìë º-í á-¹ûтт-ë-äû. Áið т¸óëiêтå á¾éðåê т-ìûðë-ðûí-í 1700 ë º-í ¼тiï, îíû» 170 ë ºûðтûñтûº º-á-тт-¹û ì-ëüïèãèé øóì-ºт-ðûíä- ñ¾çiëåäi. -ä-ì îðã-íèçìiíäåãi 5 ë º-í т¸óëiãiíå á¾éðåêтåí 200-300
ðåт ¼тåäi.
Ñ-ëì-¹û 90-100
êã øîøº-
á¾éðåêтåðiíåí т¸óëiãiíå 1,5 ìû» ë º-í ñ¾çiëåäi. -ä-ìíû» åêi
á¾éðåãiíäå 2 ìèëëèîíí-í -ñ-, iði º-ð-ä- - 8 ìëí, øîøº-ä- - 1,5, ºîéä- - 1 ìëí íåôðîí áîë-äû. Íåôðîíä-ðäû» iøêi 321
шумағындағы қан қысымы (70-90 мм) плазма коллоидтарының суды ұстап тұратын күшінен жоғары болады. Осы екі қысымның айырмасын (70-90 – 30 = 40-60 мм) сүзілу қысымы деп атайды. Нефрон қапшығына сұйық шумақ капиллярлары мен қапшық ішіндегі қысым теңескенге дейін сүзіледі. Тəулігіне өте көп мөлшерде алғашқы зəр түзіледі. Мысалы, сиырда 540- 1800 л. Бұл бүйрек қанмен өте мол жабдықталғанда ғана мүмкін болатын жайт. Сиыр тəулігіне 15 л зəр бөлсе, онда оның бүйрегінен 18000 л қан өту керек. Демек, əрбір 6-10 л қаннан 1 л алғашқы зəр түзіледі. Қапшықтағы алғашқы зəр ирек түтіктер жүйесіне түскеннен кейін зəр түзудің екінші кезеңі - кері сору, басталады да, судың көп мөлшері, кейбір еріген тұздар, амин қышқылдары, глюкоза т.б. қанға кері өтеді. Қайта сору процесі бүйректің зəр жүретін түтікшелерінің эпителийлік торшаларының арнаулы белсенділігі арқылы іске асады. Электронды микроскопиялық зерттеулерге қарағанда нефрон түтікшелерінің ішкі бетінде ащы ішектегі сияқты микробүрлер болатын көрінеді. Əрбір торша бетінде 6500 микробүр табылған. Олар түтікшелердің ішкі беткейін 40 есе өсіреді де, оның жалпы ауданы малда 40-50 м 2 -ге жетеді. Осындай морфологиялық ерекшеліктер қайта сору процесінің қарқынды жүруіне мүмкіндік береді. Арнаулы зерттеулер 100 л алғашқы зəрдің 98,5 литрі кері сорылатынын көрсеткен. Қазіргі кезде амин қышқылдары, натрий, глюкозаның белсенді механизм əрекетімен сорылатыны дəлелденді. Хлоридтер мен су осмос жəне диффузия зандылықтарына сəйкес сорылады. Белсенді тасымалдау тетігі нефрон түтікшелерінің проксимальдық бөлігінде шоғырланады, ал түтікшелердің дистальдық бөлігінде заттар қарапайым диффузиялық жолмен
тасымалданады (122-сурет). Белсенді тасымалдау механизмінің əсерімен түтікшелердің қуысына концентрациялық градиентке қарсы түрлі ионды қосылыстар - холин, гистамин, гуанидин, тиамин, серотонин т.б. өтеді. Аталған
ионды қосылыстарды тасымалдауда бүйрек
түтікшелері мембранасындағы өте белсенді Nа + жəне К + тəуелді аденозинүшфосфатаза маңызды рөл атқарады. Сонымен қатар бұл мембранада басқа да органикалық заттардың тасымалдауын қамтамасыз ететін белсенді тасымалдау жүйесі орналасады.
.
Á¾éðåêтå ç-тт-ðäû» -ëì-ñóûí áåéíå ëåéтií
ñõåì-. Öèôðë-ð т¾тiêøåëåðäåãi ç¸ð ìåí
á¾éðåê ½ëï-ñûíä-¹û îñìîëÿðëûº т û áåéíåëåéäi (îë áîç¹ûëт º-á-тº-
т åðå»äå
ãåí ñ-éûí
¼ñå т ¾ñåäi). ¶çäiêñiç í½ñº-ì-
— áåëñåíäi т-ñûì-ëä-óäû, ¾çiëãåí í½ñº-ì- - åíæ-ð т -ñûì-ëä-óäû áåéíåëåé äi. Ñõåì-íû» º-ëû»
322
Алғашқы зəрден глюкоза, натрий, калий, кальций жəне басқа заттардың бүйрек ұлпасы мен қанға кері сорылуы нəтижесінде ұлпалық сұйықтықтағы осмостық қысым жоғарылап, алғашқы зəрдің осмостық қысымы төмендейді. Осының салдарынан су алғашқы зəр құрамынан ұлпа сұйығы мен қанға өте бастайды. Нефрон түтікшелерімен жылжу барысында алғашқы зəрдің құрамы айтарлықтай өзгереді (31-таблица). Мысалы, несепнəр концентрациясы 60 есе, аммиак -40, фосфаттар -30, несеп қышқылы -25 есе өседі. Бұл бүйрек түтікшелері торшаларының ақырғы зəрді түзуде белсенді рөл атқаратынының айғағы.
жүктеу/скачать 9,54 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|