биологиялық зат айналымнын даму

9.2 Биоценоздың қуры лы м ы
Биоценозды зертгеп, сипатын түсіну үшін оның кұрылымын 
білу қажет. Әрбір биоценоз түрлік, кеңістіктік және экологиялық 
қүрылымы арқылы сипатталады және осылар аркьшы баска
биоценоздардан ерекшеленеді.
Биоценоздың түрлік күры лы м ы - биоценозды қүрайтын 
түрлердің саны және олардың әрбіреуінің иеленетін сандық немесе
салмақтық үлесі арқылы анықіалады.
Биоценоздағы (немесе зооценоздағы) түрлердің саны түрлік 
әралуандылық деп аталады. Биоценоз түрге бай болуы да, аз түрден 
қүралуы да мүмкін. Түрлік әралуандылықтың аз, не көп болуы 
биоценоз қауымдастығының жасына және температура, ылғал, 
қоректік 
қор 
қатарлы 
негізгі 
экологиялық 
факторлардын 
қолайлылығына байланысты. Ерте заманнан бері қалыптасқан 
биоценоздар жаңадан пайда болған биоценоздармен салыстырғанда 
түрге бай, керісінше Жер шарының биік белдемдерінің (Арктика, 
тундра), шөлдердің, биік тау жоталардың биоценоздары түрге кедей 
келеді. Жылу жетіспейтін Қиыр солтүстіктің арктикалық, іутідральпс 
белдемдерінде, ьшғал жетіспейтін ыстық шөлдерде, ақаба сулар мен 
ластанған суқоймаларда, яғни бір немесе бірнеше фактордың мөлшері 
тіршілік етудің калыпты деңгейінен аса мол мөлшерде ауытқыса, 
ондай биоценозда аз түрлі ағза тіршілік етеді. Өзендердің тасуы 
кезінде үнемі суға басылатын, жер жырту кезінде өсімдік жамылғысы 
үдайы 
оталуға 
үшырайтын, 
гербицидтер 
жиі 
колданылатын 
алқаптардьгң биоценоздары аз түрден қүралады. Адам қолымен 
жасалған егіс алаңы, бау, бақ қатарлы жасанды биоценоздардың 
табиғи биоценоздармен (дала, шалғын, орман) салыстырғанда түрлік 
эралуандығы өте аз. Ауыл шаруашылығын дамыту барысында 
осылайша тірі ағзалардың табиғи қауымдастығын бүзып, қолдан
жасалған жасанды қауымдастықіар 
а г р о ц е н о з деп аталады. 
Агротехникалық эртүрлі шараларды жүзеге асырудың нәтижесінде 
адамдар агроценоздың түрлік эралуандыгын әдейі азайтады. Мысалы, 
егіс алаңындағы арамшөптермен, зиянкес жэндіктермен күресіп 
гербицид, инсектицид колданудан көптеген ағзалар жойылып азаяды.
Түрлік әралуандылықгы 
а - әралуандылық жэне р - 
эралуандылық деп бөледі. Белгілі бір аймақтың берілген бір ғана 
мекен ету орнында кездесетін ағзалардың эралуандыгы - 
а - 
эралуандылық, ал сол аймақтың барлық мекен ету орындарында 
кездесетін барлық түрлердің жиынтығы - р - эралуандьшық болып 
табылады. Қатар орналасқан екі биоценоздың бірінен екіншісіне 
ауысатын аралық бөлігі э к о т о н деп аталады. Экотон - ауыспалы
146

аралык кеңістік болғандыктан онда шекаралас орналасқан екі 
биотоптың қай-қайсысында тіршілік ететін түрлер 
Сондықтан биоценоздың экотондық ягни шеткі
аралас кездеседі. 
бөлігінде түрлік
әралуандық жогары болады.
Әрбір биоценоздың басқа биоценоздармен шекаралас шеткі 
бөлігінде көп түрдің агзалары бірлестік қүрып тіршілік ететін бүл
қүбылысты 
шетгік 
әсер деп атайды.
Биоценоздың түрлік 
қүрылымын 
сипаттау 
үшін түрлік 
эралуандылығынан басқа түрлердің сандық қатьшасын білу аса қажет. 
Мысал үшін бір биоценозда 5 түрлі жануар тіршілік етеді, олардың 
жалпы саны - 100. Және тагы бір жерде сол алдыңгы 5 түрлі жануар 
бірге тіршілік етеді. Олардың да жалпы саны - 100 деп көрейік. 
Осылайгаа екі топ қүрып, екі жерде тіршілік еткен 5 түрлі жануардың 
түрлік қүрамы бірдей, жалпы саны бірдей болганымен биоценозга 
маңызы түрғысынан алып қарағанда, ол екі топ бірдей емес болуы 
эбден мүмкін. Өйткені екі биотоптағы эрбір түрдің саны эрқашан 
бірдей бола бермейді. Бүған 7— 
кестпе
толық дэлел бола алады.
Кесгеге 
қарап 
далалық 
екі 
биоценоздағы 
сүтқорекгі 
жануарлардың түрлік күрамы да, жалпы саны да бірдей болғанымен 
бірінші биоценозда зорман барлығының 90 пайызына ие — ерекше 
басым түр екенін, ал басқаларының бүл биоценозда иеленетін орны
болмашы ғана екенін көреміз.
Екінші биоценозда барлық түрдің жануарларының саны
15-25 
пайыз^ 
біокелкілеү. 
Олай
деңгейлес 
(эрбіреуі
пайыз), 
біркелюлеу. 
( түсіну үшін тек түрл
оолса
ғана емес, эрбір түрдің сандық көрсеткішін білудің манызы зор.
7-кесге. Далалык белдемнің екі биоценозындағы зооценоз түзуші
Түрлер
1
-биоценоз: 
Бидайык - бетегелі
дала
2
-биоценоз: 
Селеулі - боз 
жусанды дала
Жануарларлың саны
(1
гектарда)
Жануарларлың 
саны 
(1
гектарда)
Бозсуыр -

жүктеу/скачать 12,6 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: