Жануарлар тіршілігіндегі мезгілдік өзгерістер

алдын ала белгі береді. Сондықтан да солтүстік және қоңыржай 
белдемде 
тіршілік 
ететін 
жануарлардың 
дерлік 
барлығында 
фотокезецділік әсерін сезініп оған жауап ретінде жыл мезгілдеріндегі 
клнматтық өзгерістерге бейімделу қабілеті дамыган.
Әсіресе күз мезгілі басталысымен барлық тіршілік ортасындагы 
тіршілік жагдайы өзгереді: күн қысқарып тәуліктік жарықтың 
мөлшері азаяды; ауаның және топырақ пен судың бегкі қабаттарының 
температурасы салқындай бастайды. Көптеген жануарлардың іс 
әрекеті бэсевдеп, баяулай бастайды.
Бүл кезде қарапайымдардың 
(Ргоіоіоа)
көбеюі тыйылып, зат 
алмасуы баяулайды. Үзамай қоректенуі түгелдей тоқтатылып, 
жасушасындагы артық суды сыртқа бөліп шыгарады да қатты 
қабыршаққа (циста) оранып қысқы үйқыга кетеді. Көктемде қоршаган 
ортаның температурасы жыльшып, оңтайлы жагдай басталысымен 
қарапайымдар циста қабыршагынан шыгып белсенді тіршілікке 
ауысады.
Күзде суда салқындық сезіле бастаганда гндралар суга аталық, 
аналық жыныс жасушаларын шашады да өледі. Аталық жэне аналық 
жасушалары қосылып ұрықтануының нәтижесінде жүмыртқа түзіледі. 
Түзілген жүмыртқа бірнеше рет бөлшектеніп көп жасушалы 
әмбриотека деген ұрықгы түзеді. Бүл үрық (эмбриотека) қатты 
қабыршақпен қапталып, қысқы суық мерзімді өткереді де келесі 
көктемде одан гидра дамып жетіледі.
Жауынқүрты жазда топырақтың беткі қабатына таяу тіршілік 
етеді. Ал күзге қарай тогіырақтың 2-2,5 метрге дейінгі терең қабатына 
түседі. Топырактың терең қабаты қыста қатпайтындықган олар қыс 
бойында белсенді тіршілігін тоқтатпайды.
Былкыгщакденелердің тіршілік әрекеттері қыста өте баяулайды. 
Олар қимылсыз мелшиген жагдайда қыстап шыгады. Шалшықшы үлу, 
тоспа үлуы, қошқар мүйіз үлулар сыртқы ортаның жагдайы 
қолайсыздана бастаганда бақалшыгының аузын сілемейлі қақпақпен 
жауып, белсенсіз тіршілікке кошеді. Аузы жабылган бітеу бақалшық 
оларды суықтан қоргайды. Сонымен қатар олар мүзбен бірге ешбір 
жарақатсыз қатып, мүз ерігенде тіршілігін жалғастырады. Су түбінде 
мекендейтін айқүлақ үлулар қыста су түбіндегі батпаққа кіріи 
қыстайды. 
Қүрлықта 
мекендейтін 
үлулар 
(жүзім 
үлуы 
т.б) 
бақалшыгының аузын сілемеймен бітеп, топырақтың беткі қабатында. 
жапырақтардың арасынан қолайлы орьш тауып қыстап шығады.
Күзгі суык басталысымен жәндіктердің қимыл қозғалысы, өеу 
даму үдерістері баяулап, ішкі сөл бездері жүйесінің ретгеуші эсерінің 
нэтижесінде қысқы «үзақ үйқыга» кетеді. Бүл диапауза деп аталады.
94

Диапауза кезінде жануарлар уақытша физиологиялық іс әрекепн 
тоқгатып зат алмасудың биохимиялык кұбылыстарын ең төмен 
деңгейге жегкізу арқылы денесіндегі қоректік қорды аса үнемді 
жұмсап, келесі көктемнің жылы мезгіліне дейін тіршілігін сақгай
алады. 
\
Диапауза 
Ц 
жыл мезгіліне сәйкес коршаган ортада тұрақгы
кайталап тұратын жагымсыз факторларга бейімделу болып табылады. 
Әр түрлі жәндіктердің даму сатысының әртүрлі кезеңінде қысқы 
диапауза басталады. Лимоншы көбелек, қалақайшы көбелектердің 
ересегі кыстап, диапаузаны басынан кешіреді. Ал шалкан ак 
көбелегінің қуыршағы қыстайды. Көп жасты қоңыздарың басым 
көпшілігінің дернәсілдері қыстайды. Жұмыртқа кезінде диапаузаға 
кіруді ұрықгык (эмбриондык) диапауза деп атайды. Мысалы 
шегірткелер, жұпсыз жібеккөбелегі жұмыртқа сатысында диапаузаға 
кіріп қыстап шығады. Жабайы ара, түкті ара катарлы қауымдық 
тіршіліктегі жәндіктердің ұрықганған аналығы ғана қыстайды, 
өзгелері күзгі суық басталысымен өледі. Қыстап шықкан аналық ара 
көктемде жұмырткалап, жаңа тұкым тобының негізін салады.
Бал арасының басқа жәндіктерден ерекшелігі, олар қыста сіресіп
катьга, серейген калыпка түспейді. Олар барлығы бір жерге үйіліп, 
бірін-бірі жылытады. Жаздай жинаған балдарымен қоректеніп, зат 
алмасу мен қозғалыс, қимылдарын тоқгатпай қыстап шығады. Бірден 
зат алмасуы токтамағандықтан өздерінен де аздаған жыл}; бөлініп, 
'денесінің температурасы кыста +10°С шамасында сақгалады. Күзде 
жәндіктердің денесінде 
қыстың 
колайсыз 
климатьіна төзуге 
бағыггалған дайындык жүріледі. Атап айтсақ, денесіне қоректік 
затгың қорын (май, көмірсу) көптеп жинап, ұлпаларындағы судың 
мөлшерін азайтады. Есесіне суықга қатпайтын глицерин тәріздес 
заттардың мөлшері көбейеді. Қолайсыз мезгілдің басталарын 
сезісімен жәндіктер қыстайтын жайлы орын табуға камданып курап 
түскен жапырактың арасына, ағаштың қабығының арасына т.б жылы 
жерлерге жайғасады. Топырақта тіршілік ететін жэндікгер мен 
олардың дернәсілдері топьфақтың терең қабатына қарай орньш 
ауыстырады. Жэндіктер қыста мүлдем қатып қалмайды, тоңазыган
күйде қыстап шығады.
Қыскы ұзак ұйкыдан (диапауза) жәндіктер көктемде оянып
тіршілік іс әрекеттерін жалгастыра бастайды. Қалақайшы көбелек, 
лимоншы көбелек, шыбын т.б ересек сатысында қыстайтын жэндіктер 
сэуірдің басында-ақ жанданып ұша бастайды. Дернәсіл, куыршақ 
сатысында 
қыстаған 
жэндіктер 
дамып 
жетілу 
үрдістерін
жалғастырады.
95

Денесінің 
ішкі 
температурасы 
тұрақсыз 
салқын 
канды
омыртқалы жануарлардың да көпшілігі кысты ұзак ұйқыда өткізеді. 
Мысалы балықтың кейбір түрлері, қосмекенділер, бауырымен 
жоргалаушыларды атауга болады.
Балыктардың бір жылдық өмірінде жетілу, көбею, қоңдану, 
қыстан шығу деген бірнеше тіршілік кезеңі ауысады. Бұл кезеңдердің 
эр қайсысы ортаның эртүрлі жагдайын талап етеді. Бұндай ерекше 
талапқа сэйкес әртүрлі жагдайлы орталар эрдайььм бір-біріне жақын 
жерден табыла бермейді. Сондықтан балықтар жыл бойында эр жерге 
қоныс аударып көшіп жүруге мэжбүр болады. Уылдырық шашатын 
қолайлы мекен іздеп көшу, қоректік зат мол мекенге көшу т.б. 
Балықтардың 
басым 
көпшілігі 
көбею 
кезінде 
қоректенбейді. 
Уылдырық шашып біткен соң олар өте қарқынды қоректенуді талап 
етеді.. Сондықтан олар қорегі мол мекен іздеп көшуге тура келеді. 
Қыста су суыган кезде көптеген түрлі балыюгың тіршілік қаркыны 
бәсендеп, кейбіреуі тоңазыган қозгалыссыз күйге де енеді. Осыган 
байланысты олар тобымен бір жерге қыстап шығуга қолайлы мекен 
іздеп көшеді. Табан, сазан, көксерке т.б түрлі балыкгар үлкен 
өзендердің құйганьша барып қыстау үшін көшеді. Олар өзеннің 
құйганьша топтасып терең үйірімдерде қыстайды. Мөңке жэне т.б бір 
неше түрлі балықгар су түбіндегі балшыкқа кіріп тоңызган күйде 
қыстап шығады. Алабұға, шортан қатарлы жыртқыш балықтар қыс 
бойында белсенді тіршілік етеді, алайда коректену қарқыны қыста 
аздап бәсеңдейді.
Қоңьфжай жэне суық климатты белдемде тіршілік ететін 
қосмекенділер қыстың колайсыз маусымын қысқы ұйқыда өткізеді. 
Күзде қьфкүйек айынан бастап олар қыстайтын орын іздеп қоныс 
аудара бастайды. Көшуден бұрын шөпбақалар бір жерге жиналып 
топтасады. Олардың көшуіне күзгі суыктың басталуы ғана емес, 
сонымен қатар қоректенетін жәндіктердің азаюы да себеп көрсетеді. 
Шөпбақалар түбіне дейін тағандап катпайтын суға жиналып су 
түбінде немесе биік жарқабақтардың түбінде қыстайды. Қысқы ұйкы 
кезінде бақалар тек терісі арқылы ғана тыныс алады, күзде денесіне 
жинаған қоректік заттардың корымен қоректенеді. Қысқы ұйқы 
кезінде олардың зат алмасу үдерісі күрт бәсеңдейтіндіктен денесінің 
температурасы да төмендейді. Бақалар денесінің температурасы -1,0 
градусқа жетіп тоңазығанға дейін төзе алады. Дене температурасы 
одан артык суыса өлім қаупіне ұшырайды.
Құрбақа, құйрықты бака, сүйіртұмсык бакалар құрлықта 
кеміргіштердің иен інінде, ағаш, бұталардың түбіріне жиналған құрғак 
шөп, жапырақтардың астына немесе тастың астына қыстайды.
96

Құйрыкты бакалар денесінің -1,5 градусқа дейін тоңазуына төзе 
алады.
Қосмекенділердің белсенді тіршілігі көктемде ерте басталады. 
Шөпбакалар сәуірдің бастапкы күндерінен қысқы ұйкыдан ояньш, 
белсенді тіршілік ете бастайды. Құрлыкта қыстаған қосмекенділер 
қыста көктемде суга келіп жүптасып, ұрықтанады. Олар суға
уылдарық шашады.
Бауырымен 
жорғаушылар 
да 
қыста 
тоңазыған 
күиде,
қозғалыссыз өткізеді. Кесірткелер інде қыстайды. Інінің аузын 
жапыракпен, топырақпен бітеп, қысқы үйқыға кетеді. Су жыландары 
күзде қүрлыққа шығып, кемірғіштердің 30-40сантиметр терең 
казылған ініне кіріп кыстайды. Сүр жыландар жер астындағы үңгір 
куыстарға тобымен жиналып барлығы бірғе қыстаиды. Жер 
астындағы терең (60-200см дейін) үңгір, куыстарыды тауып алып 
кыстайтындыкган қыстақ орнының температурасы +2°С -тан +4°С 
шамасында болады. Сүр жыландардың кыста топтасып жиналған
үңгірін көпшілік халык «жыланның ордасы» деп атайды.
Қүстардың тіршілік жағдайы да табиғаттың мезгілдік өзгерісіне
тәуеяді. Табиғатта жыл сайын бір мезгілде қайталанып түратын
тұракгы құбылыстар 

жүктеу/скачать 12,6 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: