Жануарлар экологиясы

қарағанда жыртқыштар жемтіктік жануарлардың сапасы жоі арылап, 
тіршілік ету қабілетінің жақсаруына, өлімі мен шығынының азаюына 
пайдасын да тигізеді. Өйткені жырткыштарға ең алдымен ауруға 
шалдыккан, элсіз, жүдеу нашар жануарлар жем болады.
Ауруларын жыртқыштар алдымен ұстаи жейтіндіктен 
олар 
жемтіктің популядиясына ауру тараудан сақтайды. Әлсіз, төзімсіз 
жүдеу 
жануарлар 
алдымен 
ұсталып 
жем 
бо л аты нд ықтағ. 
популяңняның 
ішінде сұрыптау жүріліп, сапасы жақсаруына 
жыртқыштар ықпал жасайды.
Жануарлардың қоректен>інің (зоофаг) тағы бір түрі 
-
тоғышарлық (паразиттік)қорек немесе паразитизм. 
Гоғышар лық 
қоректің эколоғиялық маңызын түсіну үшін тоғышарлық тіршіл іктің 
негізғі мағлүматтары мен атауларьш білу қажет.
Басқа бір тірі ағзаның денесінде түрақгы мекендеп иемесе 
уақытша орнығып, ол ағзалардың ұлпаларымен қоректенетін немесе 
жасушалық және ұлпааралық сөлдерімен қоректеніп тіршіліч ететін 
жануарлар тоғышарлар тобын құрайды. Ағзаның денесініғч үстінің 
қабатында орналасып тіршілік ететін тоғышарлар эктотрофтар 
немесе эктопаразиттер деп, ішкі мүшелерімен ұлпаларында немесе 
тіпті жасушаларыньщ ішінде тіршілік ететін паразиттер эн/ ютрофтар 
немесе эндопаразиттер деп аталады. Мысалы кене, бүрге, бит, 
қансорғыш маса, шіркей, соналар - эктопаразиттер, ал іше к куысында 
немесе өкпе, бауыр, өт, бұлшықет қатарлы ішкі мүшелер мен 
ұлпаларда тіршілік ететін жұмыр және жалпақ құрттар, сондай-ақ 
жасушаның және қан плазмасы мен жұлын сұйығының ішінде 
тіршілік 
ететін 
дизентерия 
амебасы, 
трипоноаэма, 
безгек 
плазмодилері - эндопаразиттерді құрайды.
Паразит жануарларға тұрақгы тіршілік ететін орта, көбейіп 
дамитын мекенжай және қоректік көз ретінде рөл атхаратын ағзаны 
паразиттің иесі немесе ие ағза деп аталады. Өзінің тіршілік 
айналысының эрбір сатысында эртүрлі ие ағзағгд ауысып тіршілік 
ететін паразиттер көптеп кездеседі. Бұл жағдайда паразиттің дамып 
жетілген (көбейіп ұрпақ беруге қабілетті сатысьі) сатысындағы иесін 
аісгық ие немесе акы рғы ие деп, паразиттіүд жұмыртқасы немесе 
дернэсілі мекеңдеп, қорекггенетін иесін арш іы қ ие деп атайды. 
Паразит өзінің биологиялық, экологиялық ерекшілігіне сәйкес бір 
немесе бірнеше аралық иеге ауысып тіргиілік ету арқылы дамып 
жетіле алады. Сонымен қатар паразиттің ақырғы иеден аралық иеге 
немесе керісінше аралық иеден ақырғы и *ге ауысуын қамтамасыз етіп 
бірінен екіншісіне жалғастыратын ие д'е болады. Бұл жалғастырушы 
иенің денесінде паразиттың даму ү£?дісі жүрілмейді жэне паразит
90

жалғастырушы иенің денесінде қоректенбейді, тек келесі иеге 
жалғасканша белсенсіз түрде сақгалады. Жалгастыру міндетін 
атқаратьгн бұл жануар косымша ие деп аталады.
Экологиялық, бнологиялық тұрғыдан алып қарағанда паразит 
пен ие агзаныа арасында бұл екеуінің кай-қайсысына да маңызды
байланыстың түрлері калыптасқанын көреміз.
Жыртқыштар жемтігін тура өлтіретіні бізге белгілі. Ал
паразиттер иесін өлімге тура ұшыратпайы. Ие ағзаның денесін корек
және тіршілік ортасы ретінде неғұрлым ұзақ уақыт тұтынса, соғұрлым
паразитке пайдалы. Сондыктан паразит ие ағзаны ұзақ уақытқа дейін
тек қалжыратканы болмаса өлтірмейді. Ие ағзаның денесінде де
паразиттің әсерін бэсеңдетутпі қарсылық қалыптасады. Паразит пен ие
ағзаның өзара әсерлесуі алғашында шиеленіскен күшті күрес туғызса
да эволюциялык даму барысында өзара бейімделудің нэтижесінде
бэсеңдейді. Паразиттің эсеріне ие ағза бейтараптық байқату
құбылыстары да кездеседі. Мысалы африкалық киіктердің қанында
тіршілік ететін трипоносома дейтін біржасушалы паразит киіктерді
ауыртпайды. Ал бұл паразит цепе шыбыны аркылы киіктерден адамға
жұқса адамды өлімге ұшырататын «ұйқы ауруын» қоздырады.
Эволюциялық ұзақ уақыт барысында табиги сұрыпталу жүршмеген,
паразит пен ие ағзаның өзара эсерлесу үрдісі элі түрақгалмаған
жағдайда паразиттер ие ағзаларға апатты шығын шектіреді.
Қорытып айтсак, жануарлардың паразиттік тіршілігі коректік
• 
тізбектің екі деңгейіндегі консументтердің бірі екіншісімен қоректену 
құбылысьшан туындайтын қоректік қарым-қатьгаас. Осы коректік 
қатынас тарихи даму барысында ары қарай өріс алып бір жануар 
екінші жануарды тек қорек ретінде емес, мекендейтін орын ретінде
пайдалануға әкеп тірейді. 
^ .
Жануарлар элемінде паразитгік тіршілік кең тараған. Ресейдщ
көрнекті паразитолог ғалымы В.А. Догелдің жобалауы бойынша Жер 
шарында 60-65 мың түрді құрайтын паразит жануар тіршілік етеді, 
бұл барлык жануарлардың түрлік құрамының 4,5-5 %-ын иеленеді.
Жыртқыштарға ұқсас паразиттер де ие жануардың экожүйедегі 
санын реттеуге жэне табиғатта заттектер айналымы тұрақты
мөлшерде, үзіліссіз жүрілуіне көмегін тигізеді.
Бір түрдің жануары өзінің кандай бір қажеттілігіне өзге бір
түрдің жануарын пайдаланып, бірақ оған ешбір зиян шектірмей бірігіп
тіршілік етуі 

жүктеу/скачать 12,6 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: