Жануарлар экологиясы
бейімдеуші немесе үзілісті
жүктеу/скачать 12,6 Mb. Pdf көрінісі
|
жануарлар экологиясы
- Бұл бет үшін навигация:
- / — ^ 1 % а ч г • а ^ ^ ^ -----^ л ш * д
| бейімдеуші
немесе үзілісті қысқы ұиқы жэне нағыз яғни үзілмеитш қысқы ұиқы деген негізп екі түрге бөледі. Бейімдеуші (үзілісті) қысқы ұйқыда кыстың қолайсыз мезгілін өткізетін жануарлардың дене температурасы, тыныс алу жиілігі жэне зат алмасуының жалпы деңгейі сонша төмендемейді. Қысқы жылылау күндерде немесе шошындыратьш болса олар ұйқыдан сергіп, белсенді тіршілікке ауыса алады. Бейімдеуші қыскы ұйқы аюларға, жанат, жанат тэрізді ит, борсыктарға тэн. Ақ аюлардың тек буаз аналыктары мен қонжықтары ғана апанға кіріп ұйқыға кетеді. Оңтүстік өлкелердің қоңыр аюлары мен борсықтары қыста ұзақ ұйқыға кетпейді. Қысқы ұйқыдағы аюдың денесінің температурасы +4°С, ауыз қуысының темпераіурасы +35°С болатыны жэне олар 1 минутта 2-3 рет тыныс алатыны анықталған. (ал қалыпты тіршілік ету кезінде 1 минутта 8-14 рет тыныс алады). Бейімдеуші қысқы ұйқыга кейде климаттың суыктығынан емес, кыста қоректік заттың азаюына байланысты кетеді. Нағыз немесе үзіліссіз қысқы ұйқы кезінде жануарлар денесінің температурасын реттеу қабілетінен айырылады., жүректің соғысы жэне тыныс алу жиілігі ерекше азайып, денесінің жалпы тыныс алу деңгейі төтенше төмендейді. 100 кесте көрсеткіштерінің қысқы ұйқы жэне белсенді тіршілік кезіндегі ш / — ^ 1 % а ч г • а ^ ^ ^ -----^ л ш * д салыстырмалы Салыстырьшан ф и зио л о- гия лы қ көрсеткіштер 1 минутгағы тыныс жиілігі 1 минуттағы іексоғысы 1 сагатта жылу (кДж\кг) температурасы °С Қандай жагдайда Қалыпты Қысқы жағдаида Қысқы ұйқы кезінде Қалыпты жағдайда Қысқы ұйқы кезінде Қалыпты жағдайда Қыскы кірпі 40-50 Жануарлар 100-360 1-15 100-350 5-19 0,09 35-39 1-13 аламан 150-200 12-15 38-39 Үйқы кезіндегі тьгаыс жиілігі, жүрек согысы, жылу бөлу, дене температурасының мөлшерін олардың қалыпты жағадайда белсенді тіршілік ету кезіндегі мөлшерімен салыстьфып - кестеде көрсетілді. Кестеден қысқы ұйқы кезінде зат алмасу мүлдем токтатылмайтынын көреміз. Зат алмасуды тоқгатпау үшін кысқы үйкыдағы жануар денесіне жинаған энергиялык қорды жүмсайды.Энергиялық қордьщ негізі ретінде денесіндегі май және бауьфына жиналған гликоген жүмсалады. Осыған орай кысты мезгілдік үйқыда өткізетін жануарлар жазда денесіне майды мол жинайды. Мысалы, бозсуырдың шел майы мсн іш майы маусым айында небэрі 10-15г болса, шілдеде 250-300 г, тамызда 750-800г болып өседі екен. Кейбір жануардың салмағының 25 пайызын май иеленетіні айқындалған. Қысқы үйқымен қатар қоректік зат азаю, төтенше қуаңшылық салдарынан жазғы мезгілдік үйқыга кету қүбылысы да кездеседі. Жазгы үйқы көбінесе кеміргіштердің арасында жиі кездеседі. Жергілікті халық зорман деп атайтын қүм саршүнагы маусым- шілде айларында жазғы үйқыга кетеді. Егер күзде ( тамыз, қыркүйек айларында) жауын- шашын жауып, қүнарлы шөп шықпаса олардың жазғы үйқысы кысқы үйқыга жалғасады. Мүндайда қысқы шыгынға көптеп үшырайды. . . . . Сыртқы ортаның маусымдық қолайсыз жагдайына төзімділікті арттыруға бейімделудің негізгі бір түрі - қолайсыз мезплде коректенетін жемнің қорын жинап сақгау болып табылады. Азыкгың қорын жинау эртүрлі систематикалық топтың сүтқорекп 101 жануарларында әртүрлі деңгейде дамыған. Нағыз көшпелі тіршілік ететін жануарлар жемдік азық жинамайды. Бұлар — киттер, ескекаяқтылар, жарғанаттар, тұяктылар жэне қыста ұзақ үқыіа кететін жануарлар. Жэндік қоректілердің тек кейбіреулері ғана аздап азық жинайды. Мысалы, кейбір жертесерлер қыс таяғанда аздаған омыртқасыз жануарды жинап сақтайды. Аулаған жемтігінің артыгын көміп сақтап қою әдеті кейбір жыртқыштарда кездеседі. Аққалақ, аккістер аулаған тоқалтістер мен тышқандарды ініне 20-30- дан қоймалап үйіп кояды. Қара күзен өлтірген бақаларды мұз астына 40-50- ден үйіп қоймалайды. Су күзенінің мүз астына үйіп жинаған балығының салмағы 7-8 киллограммға дейін жетеді. Жыртқыштар коректік қорын сақгайтын арнайы орын әзірлемейді жэне жинаған азыгын тек жалғыз өзі ғана пайдаланады. Жемтік болғызатын жануарлар азайған қолайсыз суық кезеңді аман өткізуіне жыртқыштардың сактаған азығы тек азғантай ғана жэрдем бола алады. Кеміргіштер мен түйеқұлақтардың азықгық қор сақтау тэсілі де жыртқыштардан өзгеше жэне олар үшін кыстык азықгың маңызы да өте зор. Үшарлар қандыағаштың, қайыңның нэзік жұмсақ бұтақшалары мен сырғагүлдерін жинап ағаштың куысына сақтайды. Тиіндер жинаған жаңғағын жерге түскен жапырақ жамылғысының астына немесе топыраққа көміп жасырады. Кейде ағаштың куысына да жинайды. Сонымен катар тиіндер саңырауқұлақгы жинап ағаштың бұтағына іліп сақтайды. Орманда бір дарақ тиін 150-300 саңыраукұлак жинап қыска әзірлеп сактайды. Ал Қазақстандағы таспа карағайлы орманда қыста қорек өте аз болатындықтан бір тиін 1500-2000-ға дейін саңырауқұлақ жинап, қыска сақтайтыны анықгалған. Кеміргінггер мен түйеқұлақтар қысқа азықты көп мөлшерде дайындайды жэне оны арнайы әзірлеген орынға жинап сақтайды. Кейбір кеміргіштер інінің ішінен жем- шөп жинауға арнап кең үңгір қазып «қойма» эзірлейді. Кейбір кеміргіштер тастың үңгір, куысына тығып сақтайды. Су тоқалтісі қысқа әзірлеп жинаган өсімдіктің тамыр, тамыр сабақ, түйнек, ұрықтың салмағы кей жылдарда 15 кг- ға жетеді. - 1 ? Құндыз қысқы азық үшін тал, терекетің бұтағын қырқып інінің су астындағы аузына таяу жинайды. Кейде кұрлықта, інінің сыртқа шығар аузын бітеп жинайды. Кеміргіштер жинап сақтаған азығын қыста бір інде бірғе қыстаған тұқымдас топтың барлық мүшесі бөлісіп тұтынады. Қысқы ұйқыға кететін сүтқоректілердің де кейбір түрлері азықгык жем жинайды. Мысалы, борша тышқан, ұзынқұйрық 102 саршұнактар. Олар қыс басталысымен қысқы ұзақ ұйқыға кететіндіктен жинаған жемін қыста жемеиді. Көктемде қысқы ұйқыдан оянған кезінде әлі де жас жем-шөп табыла қоймайтындықтан өткен күзде жинап сакгаған азығьгмен қоректенеді. жүктеу/скачать 12,6 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|