Топыракга тіршілік ететін жануарлардың экологиялық

Біздін  планетамызда  тірі  агзалардың  өмір  сүретін  4  түрлі 
тіршілік ортасы бар екенін  білеміз:  су,  ауа, топырак жэне тірі  ағзалар. 
Топыракта  осы  төрт  тіршілік  ортасы  бірігіп  бір  жерге  қалыптасқан. 
Қыскасы,  топырақ  -   төрт  тіршілік  ортасының  шогырлануынан 
түзілген  күрделі  орта.  Сондыктан  да  топыракта  тек  қана  топыраққа 
тэн  жануарлар  тіршілік  етуімен  қатар  атмосфералық  еркін  ауамен 
тыныс  алып  жер  бетінде  тіршілік  ететін,  суда  және  тірі  агзалардың 
денесінде  тіршілік  ететін  алуан  түрлі  жануарлардың  өкілдері  де
көптеп кездеседі.
Жер бетіндегі  ауалы ортамен  салыстырғанда топырақта әр түрлі 
факторлардын  өзгерісі  аз  жэне  баяу  жүріледі.  Бүл  топырақтағы 
экологиялык  жағдай  айтарлыктай  түрақты  екенін  көрсетеді.  Атап 
айтсак:  1)  топырақта  температураның  ауытқуы  аз  жүріледі.  Мысалы, 
Оңтүстік  Қьфығыздың  теңіз  деңгейінен  1450  метрлік  биіктіктегі 
жаңғақты  орманында  ауаның  тэуліктік  температурасының  ауыткуы 
16-17  градусқа  (күндізгі  13  сағатта  30°С,  ал  кешкі  19  сағатта  13°С) 
жетеді.  Сол  жердің  10-20см  терең  топьфағындағы  температураның 
ауыткуы 2-3 градустан аспайтыны байкалған (Гиляров,  1949).
Шөлді 
аймактарда 
топырақтың 
үстіңгі 
бетіндегі 
температураның тэуліктік ауыткуы 45-50 градуска жетеді (күндіз 65°С 
-70°С,  түнде  20  шамасында).  Ал  топырақтың  20  сантиметрлік 
тереңдіктегі  кабатында  температураның  тэуліктік  ауыткуы  2-3 
градустан  аспайды,  80  см-лік  тереңдіктегі  топырақты  температура 
тэулік бойында өзгермей түрақгы сақгалады.
3 0  
20 
І О  
О
7  
1 3  
1 Ө  
7  
1 3  
1 9  
Бакылаған уақыт
3-сурет.  Ауаның жэне топырақтың температурасының тэуліктік 
ауыткуы.  Қылкан  жапыырақты  орман,  шілде  [М.С.  Гиляров  (1949)
бойьшша]
А у а
1 о 
см тврең топырақта
20 см терөи топырақта
47

Жалпылай  алғанда топырақтың  беікі  қабатынан  төменгі  қалың 
қабаттарына 
жылжыган 
сайын 
абиоткалық 
факторлардың 
(температура,  ылғал)  өзгерісі  баяу  жүріледі  және  оның  қаркыны 
бәсеңдейді
• ■
 
& 
Р
З Г
£
&
з
с
о
Ауа
0
-1  -■
Топырац
-2
 
-
-3 7
С
4-сурет. 
Топырақ  қабатыньщ 
тереңдеуімен 
қатар  оның 
температурасының  жылды  ауытқуыньщ  азаюы  [Шмидт-Нильсен 
(1972) бойынша]
Топырақтың  1,5  метрлік  терең  қабатында температура  жылдың 
қай  мезгілінде  де  дерлік  тұрақты  болатындықтан  жылдык  ауытку 
болмайды.  Міне  осыған  байланысты  топырақта  тіршілік  ететін 
жануарлар үшін ол айтарлықтай түрақты орта болып саналады.
Жер  бетінің  және  ауаның  ылғалдығы  желдің,  күн  қызуының 
әсерінен  өте  жиі  өзгеріп  отырады.  Ал  топыраққа  сіңген  ылғаддық
сақталады
үстшдеп
ырғанда топырақ недәуір түрақты  орт 
топырақта  өсімдік,  микроағзалармен
түрлі  және  әралуан  экологиялық  топтың  жануарлары  тіршілік  ете 
алады.
Топырақтағы  ы лгал  және  ауа.  Топырақтағы  су  эртүрлі 
минералдарды  өзіне  ерітетіндіктен  ерітінді  түрде  кездеседі.  Бүл 
ерітінді  топырақтың  қатты  түйіршіктерінің  сыртынан  жүқа  қабықша
48

тәрізді  қоршап және топырақтың  қуыс тесіктеріне толып орналасады. 
Топыракгың  жалпы  көлемінің  25-70  пайызын  топьграқ  түйіршіктері 
мен  қиыршықтарының  арасындағы  қуыс,  тесік,  түпкше  тәріздес  бос 
кеңістіктер  иеленеді.  Бос  кеңістіктің  аз  не  көп  болуы  топырактың 
механикальпс  қүрамына  жэне  қабатына  байланысты.  Топырақгың 
ішіндегі  осы  бос  кеңістікті  су  немесе  ауа  иеленіп  толтьфып  түрады. 
Топырақтагы  ауаның  мөлшері  топырактың  ылгалдылығына  тәуелді. 
Егер топырақта ылгал мол  болса,  кіре алмайды. Ал судың тығыздығы 
ауадан  артық болғандыкган  топырақгағы  ауаны  ығыстырып  су  оның 
орнын иелене алады. Жалпы топырақтағы ауа мен судың малшері бір-
біріне қарама қарсы.
Топыраққа  сіңген  су  топырактың  қүрамындағы  әртүрлі
түздарды  өзіне  ерітетіндіктен  ерітінді  түрде  кездеседі.  Бүл  ерітінді 
топьфақтың  катты  түйіршіктерінің  сыртынан  жүқа  қабықша  тәріздес 
қоршап жэне топьфақгың куыс, тесіктерін толтырып түрады.
Топырақтағы  ылғал  буланып,  ылғал  азая  бастаса  топырақтың 
түйіршіктерінің  арасындағы  бос  орынды  ауа  иеленеді.  Топырақтағы 
ауаның  қүрамы  атмосферадағы  ауадан  өзгеше.  Бүл  топырақта 
жүрілетін  биохимиялық  қүбылыстарға  және  атмосферамен  алмасу 
процесіне  байланысты.  Топьфақ  пен  атмосфераньщ  арасында  газ 
алмасу  жүрілген  кезде  топырақ  атмосфераға  көмірқышқыл  газьш 
(СО
2
) бөліп  шығарып, оттегін  (О
2
) сіңіреді. Бүл процесс микроағзалар 
топьфақтағы  органикалық  заттарды  ыдыратып,  бейорганикалық 
заттар  түзуінің  негізінде  жүріледі.  Атмосфералық  ауамен  зат  алмасу 
кезінде  топьфақтан  көміркьппқыл  газымен  қатар  метан,  сутегі,  азот, 
азот тотығы, көміртегінің тотығы катарлы заттар бөлініп шығады.
Топырақтағы 
ауаның 
атмосферадағы 
ауадан 
ең 
негізгі 
айырмашылыгы — топыракта көмірқышқыл газы  10-100 есе көп, оттегі 
әлдеқайда  аз  болады.  Атмосферадағы  ауаның  0,03  пайызын  С 0 2 
иеленеді.  Ал  топырақтың  20-30см  тереңдегіндегі  ауаның  2-3  пайызы 
СО
2
-НІҢ  меншігіне  тиеді.  Осыған  байланысты  топырақга  тіршілік 
ететін  көптеген  жануарлар  С 02-нің 
мөлшерінін  коптігіне,  0 2-нщ
аздығьша төзімді болады.
Топырактын  қатты   фазасы.  Топьфақтьщ  негізін  қалаушы  ең
негізгі  бөлігі  оның  қатгы  фазасы.  Қатты  фаза  тау  жыныстарының 
үгілуінен  пайда  болған  минерадцы  заттардан  жэне  өсімдік  пен 
жануарлардың  қалдыкгарынан  қүралған  органикалық  заттардан 
түрады.  Қара  топырақтың  жалпы  көлемінің  шамамен  50  пайызға 
жуығын  оның  қатгы  фазасы  иеленеді.  Қатты  фазаны  қүрайтын 
минералдық  жэне  органикалық  бөліктердің  мөлшері  эртүрлі: 
кейбіреуі  өте  үсак,  майда  бөлшектерден,  енді  біреулері  едэуір  ірі
49

қиыршық,  түйіршіктерден  тұрады.  Топырақты  күрайтын  осы  ірілі- 
ұсақты 
минералдық 
бөліктердің 
жиынтығы 
жэне 
олардың 
әрқайсысының  үлесіне  тиесілі  мөлшері  топырақтың  механикалык 
қүрамын  анықтайды.  Механикалык  күрамы  топырақтың  экологиялык 
сипатына  көп  ықпалын  тигізеді.  Топырактың  қатты  фазасын  түзуші 
минералдардың  мөлшері  ірі  болса  қиыршықты,  күм,  қүмдақ  топырақ 
типіне  жатады.  Мүндай  топырақтың  қиыршық  түйіршіктерінің 
арасында кеуек, тесік,  куыстарда  микроагзалар  мен  қарапайымдылар, 
үсақ денелі  омыртқасыз жануарлар (жүмыр қүрттар, қүирыкаяқтылар, 
сауытты кенелер, т.б.) еркін  қозгалып  жүруіне  қолайлы.  Бірақ мүндай 
механикалық  қүрамды  қүм  жэне  күмдауыт топырақтың  ылғал  сактау 
қабілеті  аз  болатындықтан  ылгалдылықтың  ауытқуына  төзімсіз 
жануарлар тіршілік етуіне қолайсыз.
Топырақтың  қатгы  фазасының  органикалық  бөлігін  кұрайтын 
өсімдік, жануарлардың қаддыгы жэне олардьщ ыдырауынан пайда болған 
қарашіріндінің топырақтагы тіршілік үшін  маңызы  зор.  Олар топырақгың 
қүрылымыньщ 
жақсарып, 
кеуекті 
топырақ 
түзілуіне, 
сапрофаг 
жэндіктердің  қоректік  қоры  ретіңде,  тогіыракгың  биологиялық  жэне 
биогеохимиялық п эрм енд ілігін арттыруга ықпалын тигізеді.
Топырақтыц  тірі  фазасы.  Топырақ  туралы  гылымның  негізін 
калаған  орыстьщ  үлы  ғалымы  В.В.  Докучаевтың  аныктамасы  бойынша 
«топырақ дегеніміз — су,  ауа,  эртүрлі  өлі  жэне  тірі  ағзалардың  бірлескен 
эсеріне  үшырау ыньщ  нэтижесінде  табиги  жолмен  өзгерген  тау 
жыныстарыньщ  беткі  кабаты».  Бүл  анықгамада  топырақ түзілу  үрдісінің 
жүрілуіне  және  топьфақтъщ  әртүрлі  қасиетгерінің  пайда  болуьша  тірі 
агзалар  негізгі  бір  факгор  ретінде  қатысатыны  анық  көрсетілген. 
Ағзалардың өлі қаддыкгары тікелей топырақгьщ қүрамына айналады. Тірі 
ағзалар  топырақгьщ  қүрамьша  тікелей  кірмегенімен,  олардан  бөлінген 
нэжіс, сөл, шырын тэрізді затгар топырақ түзілуіне қатысады. Тірі агзалар 
топырақта  жүріп  козгалу,  қоректену  тэрізді  іс-эрекеггері  арқылы 
топыракгы  сиретш,  оның  механикалық,  физикалык  қасиеттерінің 
қальштасуьша пэрменді эсерін тигізеді.
Топырактың  тірі  фазасьш  онда  тіршілік  ететін  бактериялар, 
актиномицеттер,  баддырлар,  қьшалар, қарапайымдар,  күрттар, былқылдақ 
денелілер, жэндіктер, кейбір омыргқалы жануарлар күрастырады.Олардың 
морфологиялық,  физиологиялық  қасиетгері  жэне  экологиялық талаптары 
біркелю  емес.  Осыган  орай  топырақпен  байланысы,  топыраққа  тигізетін 
эсері де эрқилы. Далалық кэра топырақгы аймакгарда топыракгың жалпы 
көлемінің орта есеппен 10 пайызын тірі ағзалар фазасы күрайды.
50

4.2.2 Топырак жануарларының экологиялык тоіггары,
олардын топыракка әсері
Жер  бетінде  топырақ  түзілу  үрдісінің  екпінді  жүрілуіне  жэне 
табиғаттағы  зат айналымды  жеделдетуші  ретінде жануарлар маңызды 
рөл 
атқарады. 
Сапрофаг 
жануарлар 
топырақтагы 
өсімдік, 
жануарлардың  қалдығымен  қоректеніп  органикалық  заттардың 
ыдырауына  көмегін  тигізеді.  Жануарлар  топырақтағы  түтікше 
қуыстарды  кеңейтіп,  қазып,  сирету  арқылы  оған  механикалық  эсер 
ететіні  ежелден  белгілі.  Адамзат  соқамен  жер  жырта  бастаудан 
элдеқайда  бүрын  жауьш  қүрты  топыракты  табиғи  жолмен  өңдеп, 
сиретіп келгеніне Ч. Дарвин ерекше мэн берген болатын. Тек бүл ғана 
емес жануарлар топырақтың қүрылымьшьщ жақсаруына да, химиялық 
күрамына 
да, 
қарашіріндінің 
түзілуіне 
де, 
биологиялық 
пэрменділігінің  артуына  да,  жалпылай  айтқанда,  топьфақтьщ 
қүнарлығы жақсаруына маңызды рөл атқарады.
Дегенмен, 
топьфакта 
тірпгілік 
ететін 
эртүрлі 
топтың 
жануарларының  топырақпен  байланысы  және  оған  тигізетін  әсері 
бірдей  емес.  Топыракта тіршілік  ететін  жануарларды дене мөлшеріне
қарай н а н н о ф а у н а , м и к р о ф а у н а , м е з о ф а у н а , м а к р о ф
а у- н а деп 4 топқа бөледі.
Н а н н о ф а у н а   тобына  топырақга  тіршілік  ететін 
қарапайымдар  жатады.  Олардың  денесі  бір  ғана  жасушадан  түрады. 
Мөлшері  0,02-0,08  мм-ден  аспайды.  Бүлар  топыракта  кездескенімен 
физиологиялық  қасиеті  түрғысынан  олардың  су  жануарларынан 
айырмашылыгы  жок.  Өйткені  олар  топыракгың  түиіршіктерін 
қоршаған немесе топ ьфактағы түтікше, куыстарды толтырып тұратын 
қылтүтіктік  суда  немесе  гравитациялық суда тіршілік  етеді.  Топьфақ 
түйіршіктерінің  арасында  кездесетін  ұсақ  тамшы  су  карапайымдар 
үшін  кішкентай  көлшік  іспеттес деуге  болады.  Қыскасы,  наннофауна 
өкілдері  топьфактагы  су тамшыларында тіршілік етіп  физиологиялық 
түрғыдан  алғанда  өздерін  кішкентай  су  қоймасында  жүргендей 
сезінеді.  Топырактагы  ылғалдық суда тіршілік  ететін  бұл  жэндіктер  г 
е о г и д р о б и о н т т а р  деп  аталады.  Олар топырактағы бір тамшы 
суда  еркін  жүзіп  козғалады,  суда  еріген  оттегімен  тыныс  алады, 
топырақ  кеуіп,  ылғал  жетіспеген  кезде  олар  циста  түзіп,  белсенсіз 
тіршілікке ауысады. Циста ондаған жылдар бойында өлмей сақталады. 
Топырақ  ылғалданып,  қолайлы  жағдай  туса  цистадан  шығып, 
қайтадан белсенді тіршілігін бастайды. Циста күйіндегі қарапайымдар 
желмен  үшып  аса  үзақ  жерлерге  тарайды.  Сондықтан  қарапайымдар 
эрхүрлі  белдемдерде,  қүрлықтьщ  барлық  жерінде  жэне  мүхиттагы
аралдарда кең таралган.
51

Топыракта 
жалганаяқтылар 
(Кһіюрогіа),
 
талшықтылар 
(Ма5гі%орһога),
  кебісшелер  яғни  кірпікшелілер 
(Сіііаіа)
  тобына 
жататын  қарапайымдар  кездеседі 
(5-сурет).
  Санының  аса молдығына 
және Жер шарына өте кең тарағанына қарамастан  топырақіа тіршілік 
ететін  қарапайымдардың  систематикалық  алуантұрлілігі  онша  көп 
емес:  әлем  көлемінде  топыракта  тіршілк  ететін  300-дей  гана  түрдің 
қарапайымдары  белгілі.  Бүкіл  Европа  топырағынан  қазіргі  кезде  34 
түрдің  талшықтылары,  58  түрдің  жалғанаяқтылары,  32  түрдің 
кірпікшелілері  табылған.  Бүл  түрлер  тек  Европада  ғана  емес,  бүкіл 
әлемде кең таралған.
5-сурет.  Топырақта  тіршілік  ететін  наннофауна  тобынын 
жануарлары:  1-4 — пішінсіз амебалар; 5-6 — бақалшақты амебалар; 7-10
— талшықтылар;  10-13 — кірпікшелілер;  14-16 — жүмыр  құрттар;  17-18
— зымырақтар;  19-20 — жайбасарлар
Суда тіршілік  ететін  қарапайымдармен  салыстырғанда топырақ 
карапайымдарының дене тұрқы  өте  кіші,  ұсақ болады.  Мысалы  түщы 
суда тіршілік  ететін  амебалар  50-100  мкм,  ал  топырактағылары  10-15 
мкм.  Әсіресе  топырак  талшықтыларының  денесі  өте  кіші  —  5 
микроннан  аспайды.  Бірақ олардың  саны  топырақта  аса  мол:  тек  1  г 
ғана 
топырақта 
103-106 
пішінсіз 
амебалар 
(АтаеЫпа)
 
мен 
талшықтылар 
(Мазіі^орһога),
  104 бақалшақты амебалар (
Тезіаееа),
  103 
кірпікшелілер 
(Іп/изогіа)
  кездеседі.  Саны  осынша  мол  болғандықтан, 
олардың  биомассасы  да  едәуір  көп:  1 
шарлы  метр  жердІң
52

топьграгында  2-10  грамға  жетеді.  Бұған  қоса  олардың  енім  беру 
қабілеті  аса  жоғары,  өсімі  өте  тез.  Мысалы:  амеба  1  сөткенің  ішінде 
өзініи  салмағын  5  есе  арттырып  өседі.  Талпшқтылардың  салмақ косу 
кабілеті  амебздан да артық.  Қарапайыңцардың тағьг бр  қасиеті  -  олар 
өте тез  көбейеді.  Олардьгң  ггопуляциясы  1-3  сөткенің  ішінде түгелдей 
жаңа  ұрпақпеіг  ауысып  отьграды.  Жьглына  50-300  рет  көбейіп,  ұрпақ
шашады. 
®
 
|
Топырақ  карапайымдарының  негізгі  қорегі  -   бактериялар.
Бактериялар  өсімдіктің  қалдығын  ьгдьфатьгп,  топьфақга  карашірінді 
(гумус)  түзілу  үрдісін  жеделдетуі  арқылы  адамға,  табиғатқа  аса 
маңызды  міндетгер  атқаратьгны  ежелден  белгілі.  Сол  себептен  кейбір 
ғалымдар  қарапайымдьглардьг  зиянды  деп  көрген.  Олар  топьграқгағы 
бактериялардьгң  санын  больгмсыз  мөлшерде  ғана азайта алады.  Оньгң 
есесіне  олар  өзінен  биологияльгқ  пәрменді  заттар  бөліп  шығарадьг. 
Биологияльгқ  пәрменді  бүл  заттар  микроағзалардың,  өсімдіктің 
тамьфьгның  өсіп  жегілуіне  демеу  беріп,  өсімдік  түкьгмьгньгң 
шығьгмьгн 
жогарлатадьг 
жэне 
өсімдіктің 
эртүрлі 
ауруларын 
коздыратын  саньфауқүлақтардың  белсенділігін  бәсевдететін  әсер 
көрсетеді.  Соньгмен  қатар  карапайьгмдар  топьграқта  тгіршілік  ететін
көптеген  пайдалы  жэндіктердін  қоректік  коры  ретінде  маңыздьг  рөл
атқарадьг.
М и к р о ф а у н а  тобьгна топыракгың  ішіндегі  үлкенді-кішілі 
қуыстар  мен  бос  кеңістіктерде  тіршілік  ететін  дене  мөлшері  сол  бос 
кеңістіктерден  кіші  жэндіктер  жатадьг.  Мьгсалы:  сауытты  кенелер 
(ОгіЬаіеі),
 
гамазид 
кенелер 
(МезоЩташ),
 
қүйрықаяктьглар 
(СоІІетЬоІа).
  протура 
(РгоПлга),
  симфила 
(Зутрһуіа)
  т.б.  үсақ
буынаяктьглар топьграқтьгң  микрофауна жәндіктер тобьгн  күрайдьг  (6- 
сурет).  Олар демтүтіктері  (трахея)  арқьглы  топырақтың  қуьгстарында, 
қьглтүтіктерінде  жиналған  ауамен  тьгаьгс  аладьг.  Денесі  өте  кішкене, 
топьфақ  түйіршіктерінің  арасьгндағы  қуыс,  бос  кеңістіктен  дене 
мөлшері 
әлдекайда 
кіші 
болғандықтан 
топырақтьгц 
қаттьг 
бөліктерімен  эсерлеспей-ақ  қуьгс,  тесік,  қьглтүтік  тэрізді  бос 
кеңістіктерді  аралап  еркін  қозғалады.  Топырақта  тіршілік  еткенімен 
оның  сүйьгқ  жэне  қатты  фазасымен  әсерлеспейді.  Тек  топьфақгағьг 
ауалы  бос  кеңістікті  иеленіп  өмір  сүретіндіктен  бүл  ағзалардың 
экологиялық  ортасы  жер  бетіндегі  еркін  ауальг  ортаға  үқсас. 
Топырақга жиналған  ауаньг  (газ  фазасьга)  тіршілік  ортасьг  болдырьгп 
топырақта мекендейтін  бүл жэндіктер г е о а т м о б и о н т т а р  деп 
аталады.  Микрофауна  тобына  жататын  геоатмобионттар  ьглғал 
сүйгіштігімен (мезофил, гигрофил) ерекшелінеді. Жалпьг топьфақгағьг 
ауа қалай да су буымен қаныққан түрде кездесетіндіктен ьглғал сүйгіш
53

жәндіктер  тіршілік  етуге  толық  мүмкіндік  туады.  Өте  тығыз  және 
сазды,  балшықты  топырақта  ауа  аз  болатындықтан  микрофауна 
тобынын  жәндіктері  аз  кездеседі.  Сондай-ақ  топырақта  су  шамадан 
тыс  көбеюінің  салдарынан  (мысалы,  су  тасқыны  кезінде  арнасынан 
асқан 
өзен 
суы 
жайылуынан) 
топырақтағы 
ауаның 
азаюы 
микрофаунаның тіршыік етуіне қолайсыз жағдай іутызады.
6-сурет.  Микрофауна  тобьгаың  жануарлары  (\¥.  Оіт§ег,  1974):
1-жалған  құршаян;  2  -   гамаз  кене;  3-4  -   сауытты  кенелер;  5  -  
пауропода;  6-7  -   қүйрықтылар;  8  -   птилид  тұқымдас  қоңыз;  9  -  
хирономид масаның дернэсілі
Микрофауна  тобьш  құрайтын  жәндіктердің  денеснің  мөлшері 
0,2-3  миллиметр  шамасында.  Аралас  орманды  аймақіың  1  шаршы 
метр  жернің  топырағында  кездесетін  микрофауна  жәндіктердің  саны 
70-80  миллионға  жетеді.  Бұның  шамамен  20-30  миллионын  жұмыр 
құрттар 
(М еш шфв),
  40-45  миллионын  құйрықаяқгылар,  400-500 
мыңын  сауытты  кенелер  иеленеді.  Өсімдіктің  қурап  түскен  төсеніш 
қалдықтары  мен  қара шірінді  топырақтың беткі  қабатында қанша көп 
болса  микрофауналық  жәндіктер  де  соншалыкгы  көп  кездеседі. 
Микрофауна  тобының  басым  бөлігін  кенелер  мен  қүйрықаяқтылар 
иеленеді.  Тайгалық  орманның  1  шаршы  метр  жерінің  топырағында 
сауытты  кенелердің жылдық өнімі  - 5-6г, жалпақ жапырақты  орманда
— 8 грамға, ал қүйрықаяқтылардың өнімі -  4,8-6,4 грамға жетеді.
Дүние  жүзі  көлемінде  сауытгы  кенелердін  50  мыңдай, 
құйрықаяқтылардың  2  мыңнан  астам  түрі  бар.  Микрофауналық
54

геоатмобионттар  топырактағы  саңыраукұлақтармен,  балдырлармен, 
өсімдіктің  қурагі  түскен  калдықтарымен  қоректеніп  ұсактайды, 
топырақты  шдерінің  өлексе  қалдықтарымен,  нэжістерімен  байытып, 
топыракта  қара  шіріндінің  түзілуіне  үлкен  үлесін  косады.  Кейбір 
қүирыкаяктылардың  ас  қорыту  жүйесінде  селбесіп  тіршілік  ететін 
микроағзалар  болады.  Солардың  көмегімен  өсімдіктің  клетчаткасын 
ыдыратып  табиғаттағы  зат  айналымын  жеделдетуге  айтарлықтай
қызмет атқарады.
М е з о ф а у ң а   гобын  денесінің  түрқы  2-30  мм-ге  дейін
жететін,  көзге  еркін  көрінетін  омыртқасыз  жануарлар  қүрайды.  Б.үл 
топка  жауын  қүрты 
(ІмтЬгісШае),
  энхитреидтер 
(ЕпсһуІгаеШае), 
қүрлыкта 
тіршілік 
ететін 
қүрсакаякты 
былкылдақденелілер 
(Сазігоросіа),
  қырыкаяктылар 
(МугіароДа),
  жэндіктер 
(Іпзесіа)
  және 
олардың  дернәсіддері  мен  куыршақтары  т.б.  жатады 
(7-сурет). 
Мезофауна  тобының  жануарларының  денесі  топыракгың  кабаттары 
мен түйіршіктерінің арасындағы бос кеңістіктер мен  қуыс тесіктерден 
үлкен  болғандыктан  олар  топырак  ішінде  қозғалып  жүру  үшін 
гопыракты  қазып  өзіне  жол  шығарып  алуға  мәжбүр  болады. 
Наннофауна  тобының  жэндіктері  топырақтың  сүйық  фазасын, 
микрофауна  жәндіктері  топырақтың  газ  фазасын  паналап  тіршілік 
ететіні  туралы  жоғарыда  айтылды. 
Ал  мезофауна  тобының 
жануарлары  топыракты  қазу  аркылы  оның  кагты  фазасымен, 
топырактың  ылғалын  денесінің  сырткы  жамылғысы  арқылы  сіңіріп 
алуы  кезінде  оның  сүйық  фазасымен  эсерлеседі.  Сондықган 
мезофауна  тобының  жәндіктері  топырақтың  жоғарыда  аталған  үш 
фазасының  (катты,  газ,  сүйық)  үшеуімен  де  әсерлесіп  тіршілік  етеді. 
Әсіресе топырактың катты фазасы мезофаунаға катты әсер егеді. Олар 
топырактың ішінде жүріп қорегін табу үшін,  қолайлы орынға жайғасу 
үшін  топыракты  казу  аркылы  немесе  топырактағы  тар  куыстарды 
ысьфып  кеңейту  аркылы  өзіне жол  шығаруға тура  келеді.  Топыракта 
осылайша  жүрігі  қозғалуына  бейімделіп  олардьщ  дене  қүрылысында 
бірталай  ерекше  сигіаттар  пайда  болғанын  көреміз.  Атап  айтсақ: 
топырақты  казу  үшін  алдыңғы  аякгары  күшті  жетіліп  тырнауыш 
тэріздес  қатты  түяқ,  тісшелер  пайда  болған  (м:  бүзаубас,  қарақоңыз 
т.б.)  немесе үстіңгі  жағы  (мандибула)  оньш тісшелері  жақсы  жетіледі 
(тақта  мүртты  коңыздың,  ызылдақ  қоңыздардьщ,  қара  қоңыздардың 
дернәсілдері  жэне  т.б.).  Денесі  жүқа,  жіңішке  жэне  көп  буыннан 
(сегмент)  түратын  қырыкаяқтылар  топыракты  сонша  көп  қазбай-ак 
топырактағы  саңылау,  куыстардың  бойымен  денесін  онда-мүнда  коп 
иіп  бүралып  қозғалу  арқылы  жол  табады.  Жауын  қүрты,  үзынсирақ 
шыбынның  дернэсілі  т.б.  біркатар  мезофауна  өкілдері  денесін  созьш
55

жіңішкеру  арқылы  топырактың  тар  саңылауына денесінің  бас  жағын 
бекітіп  алады  да  келесі  ретте денесін  жиырып  алға  қарай  жылжиды. 
Жиырылған  кезде  денесі  жуандайтындықтан  топырақгы  қысып 
ығыстыру  арқылы  саңылау,  қуыстарды  кеңейтіп  өзіне  жол  шығарып 
алады.  Жауын  кұрты  алдынан  кездескен  қдрашірінділі  жұмсақ 
топырақты  жұтып  артқы  тесігінен  (анус)  артқа қарай  шығару  арқьшы 
да алға жалжуына біраз мүмкіндік жасап алады.
7-сурет.  Мезофауна  тобының  жануарлары 
[Н.М.Чернова, 
А.М.Былова  (1981)бойынша]  1  -   жауын  құрты;  2  -   есек  кұрт;  3  -  
ерінаякгы; 4 -  кұсжұпаяқты  қырықаяқ;  5 -  ызылдаңқоңыз дернәсілі; 6
-  шыртылдаққоңыз дернәсілі; 7 -  бұзаубас; 8 -  заузакоңыздернәсілі
Мезофауна экологиялық тобының  жану арлары  арнайы дамыган 
тыныс  мүшелері  (демтүтік,  өкпе  және  демтүтікті  өкпе)  арқылы 
топырактағы  ауамен  тыныс  алады.  Сонымен  қатар  қосымша  түрде 
денесінің 
терісі 
арқылы 
да 
тыныс 
алады. 
Жауын 
қүрты, 
энхитреидтердің тыныс алу, дем шығару үрдісі тек қана терісі арқылы 
жүріледі.  Олардың  терісінің  сыртын  қаптайтын  кутикула  қабаты  өте 
жұқа  болғандықтан,  терісі  арқылы  ауа  алмасу  жүрілуіне  бөгет 
жасамайды.
Топырақты  қазып  немесе  ондағы  тар  саңылауларды  кеңейту 
арқылы топыракгың  қатты  бөліктеріне пәрменді  эрекет жасай  алатын 
мезофауна  тобының  экологиялық  жағдайы  колайсызданса  келесі 
қабатына  орын  ауыстыру  арқылы  қолайлы  орын  тауып  алады. 
Мысалы  топырактың  беткі  қабатында  ылғал  азайған  кезде  немесе
56

кыста топыраюың беткі  қабаты  ката бастаганда терең кабатына карагі 
ауысады.
Жануарлар  топырақты  қазьш  куыс,  саңылауларды  молайту, 
тыгыз  тогіыракгы  сиретуінің  нәтижесінде  топырақгың  ауамен 
канымдалуын  (аэрадия)  жақсаргады.  Ауасы  мол  ортада  аэроб 
бактериялардың белсенділігі  артады. Олар жердің бетіндегі өсімдіктің 
гұкымын 
немесе 
басқа  да 
қалдыктарын 
топырақтың 
терең 
қабаттарына 
тасымалдап 
органикалық 
заттармен 
байытады. 
Топырактың терең  кабатындагы  минералдық заттарды беткі  қабатына 
тасып  шыгару  аркылы  өсімдікке  қажетті  микроэлементтермен
байытады.
М е г а ф а у н а   немесе  м а к р о ф а у н а   тобына  көбінесе 
топыракга  ін  қазып  тіршілік  ететін  сүткоректі  жануарлар  және 
азқылтанақты  бунакқұрттар  жатады.  Мегафауналық  жануарлар  екі
түрлі экологиялық топқа бөлінеді.
Біріншісі,  топыракга  түрақты  тіршілік  етіп  барлық  өмірін
топырақга  өткізетін  жануарлар.  Мысалы:  көртышкан,  соқыртьгшқан, 
моманай,  жертесер,  Австриялық  қалталы  көртышқаны  т.б.  Бұлардың 
қоректену,  ұрықтану,  өсіп  онуі  түтелдей  жер  астында  (топырақта) 
жүріледі.  Топырақтың  карашірінділі  қабатынан  қорек  іздеп  жан- 
жакты  багыттақазу  аркылы  топыракга  кәп  тармакгы  қуыс  жол,  ін, 
үңгірлер пайда болдырады.  Топыракга ін  қазып  жер астында тіршілік 
етуіне бейімделіп  бұл жануарлардың денесінің құрылысы мен сыртқы 
пішінінде  бірқатар  ерекшеліктер  пайда  болган.  Атап  айтсак,  денесі 
жинақы, ширақ, мойыны жуан және қысқа -  сырттай қарағанда мойьга 
бары  білінбейді.  Көздері  жақсы  жетілмеген,  жүні  өте  кою,  алдыңғы 
аяқтары  топыракты  қазуға  бейімделіп  жаксы  жетілген,  саусактары 
жуандап,  түяғы  жалпайып  өткірленген.  Соқыртышқан  қатарлы 
кейбіреулері  жерді  кашау  тәріздес  күрек  тістерімен  қазады. 
Омыртқасыз жануарлардан оңтүстіктің  ылғалды  жылы  аймакгарының 
топьфағьшда  тіршілік  ететін,  мегасколецид  тұкымдасына  жататын 
азқылтанақты  бунак  құрттардың  ұзындығы  2-3  метрге  жетеді.
Олардың тогіырак түзілуіне маңызы оте зор.
Топырақ  мегафаунасыньщ келесі экологиялық тобын і н д е  м е 
к  е  н  д  е  у  ші  л  е  р  кұраиды.  Мысалы.  сарьшхұнакгар,  зорман, 
тарақкұйрық,  суыр,  қүмтышкан,  аламан,  су  тышқаны,  борсык,  түлкі 
т.б.  көптеген  жануарлар  жер  бетінде  қоректеніп,  белсенді  тіршілігін 
жер  бетінде  өткізеді,  бірақ  ін  қазьш  топыракгы  көбейіп  жетілуіне, 
жырткыштардан,  суыктан  жэне  ыстықтан  сактайтын  қорғаныш 
ретінде  пайдаланады.  Інде  мекендеушілердің  негізгі  сипаты  жер 
бетінде  тіршілік  ететін  жануарлармен  бірдей.  Бірак  ін  казуға
57

бейімделген 
кейбір 
белгілері 
байқалады. 
Мысалы: 
алдыңгы 
аяқтарынын бұлшықеттері жаксы жетіледі, тұяқтары ұзын және өткір, 
басы  жіңішке,  құлак  қалқаны  кішкене  болуының  бэрі  де  ін  қазуға
бейімделген сипаггар.
Көртышқан  орманда,  шалғынды  жерелерді  мекендейді.  Ол 
топырақтың  омыртқасыз  жануарларымен  коректенеді.  Жауын  кұрты 
жэне  эртүрлі  жэндіктің  дернәсілдері  оның  қорегінің  80  пайызына 
дейін  иеленеді.  Қорек  іздеп  қазған  іні  топырақтың  10  см-ге  дейінгі 
тереңдгінде,  ал  тұрақты  тіршілік  ететін  іні  20-25см  терең  қабатында 
орналасады.  Көртышқаны мол топырақгы орманда оның жер  астында 
қазған  іні  орман  алқабының  үигген  бір  бөлігіие  дейін  иеленетіні 
анықталған  (Гиляров,  Криволуцкий,  1985).  Көртышқанның  қазып 
босатқан  топырағьгаа  мүк,  кейбір  ағаш,  бұталар  (әсіресе  тал)  жақсы 
өседі.
Соқыртышқан, моманай тэрізді кеміргіштер орманды дала, дала, 
шөлейт  далалы  аймақтарда  көптеп  кездеседі.  Олар  өсімдіктің 
шырынды 
тамьфларымен 
қоректенеді, 
кейбіреуі 
мәдени 
дақылдардың  тамырын  зақымдап,  шаруашылыққа  зиян  шектіреді. 
Олар топыракгың 50-70 сантиметрілік терең  кабатында қоректік жэне 
мекенжайлық  ін  қазып,  тіршілік  етеді.  Галымдардьщ  есептеуі 
бойынша сокыртьгшқан  200-250 жылдың  ішінде далалық топырақтың 
қарашірінділі  қабатын  түгелдей  қазып  қопарыстьфьга  шығатыны 
дәлелденген.
Ал  саршұнақ,  суыр,  құмқазар  сияқгы  кеміргіштер  топырақгың 
терең  қабатындағы  минералдарды  жер  бетіне  қазып  шығарып,  жер 
бетіне  тасып  шығарған  қиыршық  тас,  құм  топырақтарының 
көпжылдық  үйіндісі  микрорельефті,  кейде  мезорельефті  өзгертуі 
нэтижесінде топырақ пен өсімдік жамьшғысына үлкен әсерін тигізеді.
Кеміргіштердің  інін  көптеген  түрлі  жануарлар  (жәндіктер  жэне 
олардың  дернәсілдері,  қьфықаяктылар,  өрмекшелер  т.б.)  тұракты 
немесе  уақытша  мекендейтін  орынжай  болдырьга  пайдаланады.  Інде 
тіршілік  ететін  жануарлар  б о т р о б и о н т т а р   деп  аталатын 
экологиялық топты құрайды.
Топыракта  тіршілік  ететін  ағзаларды  п е д о б и о н т т а р  
(грекше: 
ресіоп
  -   топырақ; 
Ыопіоз
-  тіршілік  етуші)  деп  атайды. 
ГІедобионттардың  өмір  тіршілігі  топырақпен  қаншалыкты  дэрежеде 
тығыз  байланысқанына  қарай  оларды  экологиялық 3  топка бөледі:  а) 
барлық  өмір,  тіршілігін  топыракга. өткізетін,  өмірінің  қай  сатысында 
да топырақсыз  тіршілік  ете  алмайьын  жануарлар  г е о б и о н т т а р  
деп  аталады.  Бұларға  жауын  кұрттары,  геофилид  қьфықаякгылар, 
құйрыкаяқтылар,  сауытты  кенелер,  т.б.  жатады;  б)  даму  сатысының
58

бір  немесе  бірнеше  кезеңінде  міндетгі  түрде  топыракта  дамып 
жетілетін  жануарлар  г е о ф и л д е р   тобына  жатады.  Бұл  топқа 
белсенді  корекгенігі  дамитын  дернэсілдік  кезеңінде  топырақта 
тіршілік  ететін,  ал  ересейіп  жетілген  кезінде  тогіыракган  шыгып  жер 
бетінде тіршілік ететін  жэндіктер жатады.  Мысалы,  толык түр өзгеріс 
(метаморфоз) 
арқылы 
дамитын 
такта 
мүртты 
коңыздардың, 
шыртылдақ 
қоңыздардың, 
үзынсирақ 
шыбьшның, 
күздік 
сүркөбелектің  дернэсілдері  міндетті  түрде  топыракта  дамиды. 
Сондай-ақ дернэсілі  өсімдіктің жер бетіндегі  мүтпелерімен  коректеніп 
дамитын,  ап  бірақ  куыршақтанар  кезінде  жерге  түсіп,  топырақта 
куыршақ  кезеңін  өткізетін  колорад  қоңызы,  бақбактың  бізтүмсық 
қонызы қатарлы көптеген жэндіктер де геофил тобын кұрастырады; в) 
топыракта  міндетгі  түрде  тіршілік  етпейтін,  эредік  кане  топырақта 
кездейсоқ  кездесіп  қалатын,  немесе  оны  уақытша  гана  паналайтын 
(мысалы:  нөсер жауын, күшті жел, төтенше ыстық кезінде) жануарлар
г е о к с е н жануарлар деп аталады.
Агылшын  ғалымы Баклидың есептеуі  бойынша жэндіктердің 98 
пайызға  жуық  түрі  өзінің  тіршілігінің  қандай  бір  кезеңінде 
топырақпен  байланысгы  түрде  тіршілік  ететін  көріиеді.  Әсіресе 
геобионт,  геофиль  жануарлардың  даму,  қоректену,  қозғалып  жүру, 
т.б.  белсенді  тіршілігі  топырақтағы  экологиялық  жағдаймен  тығыз
байланысты жүріледі.
Жер  үстіндегі  ауалы  орта  жэне  суда  тіршілік  ететін
жануарлардың  қоректік  тобы  тэрізді  топырак  жануарлары  да
жырткыштар  (зоофаг),  өсімдік  қоректілер  (фитофаг),  өлексежегілер
(некрофаг), 
шірінді 
органикалық 
заттармен 
коректенушілер
(сапрофаг) деген қоректік топтарға жіктеледі.
Зоофаггар  (
т.ооп
  —  жануар, 
рһа^ез
  -  жеу)  топырақгағы  басқа 
жануарларды  тірідей  үстап  жейді.  Мысал  ретінде  омыртқалы 
жануардан 
жэндікжегілерді 
(Іпзесіыогіа)
 
атауға 
болады. 
Жэндікжегілер (көртышкан, жертесер, т.б.) жэндіктердің топырақгағы 
дернэсілдерін,  жауын  құртын,  есеккүртгарды  жеп  қоректенеді. 
Жырткыш  жұмыр  кұрттар  қарапайымдарды,  зымьфақгарды  қорек 
етеді,  ал  жыртқыш  кенелер  жұмыр  құрттармен,  қүирықаяқгылармен,
энхитреидтермен қоректенеді.
Ызылдақ 
қоңыздар, 
кысқаканатгы 
коныздар, 
жыртқыш
қьірықаяқтылар,  өрмекшілер  қүрсақаякты  былқылдак  денелерді, 
әрт\рлі дернэсілдерді куыршақгарды қорек етеді.
Фитофагтар 
(рһухоз
 - өсімдік, 
рһа%оз —
 жеу) өсімдіктің тамырын, 
топырақка  түскен  ұрығын  жеп  коректенеді.  Бұлардың  ішінде
59

ауылшаруашылық  дақылдарының,  отырғызылған  жас  ағаштардың 
тамырын және сепкен тұқымды зақымдайтын зиянкестер де аз емес.
Сапрофагтар 
(заргоз
  — шірік, 
рһа$о$
  -  жеу)  топырақта тіршілік 
ететін  жануарлардың  басым  көпшілігін  құрайды.  Олар  топырақішы 
өсімдіктің 
ескі 
қалдықтарымен 
қоректеніп 
қорытатындықтан 
топырақта  қарашірінді  (гумус)  түзілуіне  үлкен  үлес  қосалы.  Олар 
өсімдіктің  қалдығымен  қоректенген  кезде  өсімдікті  үгітіп  үсак
бөлшектерге  айналдырады.  Бүл  үгітілген  бөлшектердің  сыртқы 
ауданы  бүтін  кесек  өсімдікпен  салыстырғанда  жүздегең  есе 
көбейетіндіктен  микроағзалардың  әрекеттесіп  ыдыратуына  қолайлы 
жағдай  жасалады.  Сапрофагтардың  органикалық  және  минералдык 
заттардан  қүралған  нәжістерінде  кейбір  сапробионт  бактериялар  тез 
көбейіп  өсімдік  қалдықтарын  ары  қарай  ыдыратуына  мүмкіндігі 
жоғарылайтыны 
дәлелденген 
(Зоология 
беспозвоночных 
т.5. 
Почвенная  зоология  М.,  1978;  Познанин,  ред.,  1978).  Жауын  қүрты, 
энхитреид,  кейбір  қырыкаяқтылар 
(Віріроёа),
  есекқұрт,  кейбір 
кенелер  және  көптеген  жэндіктердің  дернэсілдері  өсімдіктің  өлі 
қалдықтарымен  жэне  шірінді  заттарымен  коректенетін  сапрофаг 
тобын қүрайды.  Сонымен қатар шөп жейтін сүтқоректі жануарлардың 
нэжісімен  қоректенетін  к о п р о ф а г   жэндіктер  (мысалы:  қижегі 
қоңыздар) жэне шіріген органикалық заттарды, оларды шірітетін үсак 
ағзалармен  қоса  жейтін  д е т р и т о ф а г   жануарлар  да  жалпылай 
сапрофагтар қауымына қосылады.
Топырақга  өлген  жануарлардың  өлексесін  жеп  қоректенетін 
жануарлар  н е к р о -  
ф  а г т а р 
(пекгоз
 - өлексе, 
рһа%оз  -
 жеу)
деп  аталады.  Некрофагтарға  өлексежегі  қоңыздар 
(Зіірһиіае),
  кейбір 
қүмырсқалар,  шыбынның  дернәсілдері  т.б.  жатады.  Олар  топырақты 
өлекселерден тазартушылар ретінде маңызды рөл аткарады.
Топырақ  жануарлары  осылайша  4  түрлі  қоректік  топка 
жіктелгенімен  олардың  ішінде  қай  топқа  да  жатқызуға  да  болатын 
аралас қоректілер кездеседі.  Мысалы, орманның күрең қүмырсқалары 
өсімдіістің түқым, жемістерімен де, тірі жәндіктермен де, жэндіктердің 
өлексесімен  де  қоректенеді.  Мамыр  зауза  коңызының 
(Меіоіогиһа 
туысы),  жолақ  шыртылдақ  коңыздың  (
А^поіез
  туысы)  дернэсіддері 
өсімдіктің  гамырын  жеп  зақымдайтын  өсімдік  қоректілер  деп 
саналғанымен 
қарашірінділі 
топырақта 
шірінді 
органикалық 
заттармен  де  айтарлықтай  мөлшерде  қоректенеді.  Жалпы  айтқанда 
ашыкқан  кезде  немесе  негізгі  қорегі  табылмаған  жағдайда  қоректің 
басқа түріне ауысып тіршілік ету жануарлар арасында кең тараған.
60

жүктеу/скачать 12,6 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: