Жануарлар экологиясы

3.2.1 
Құрлық жануарларынын ылгал теңестігін реттеу 
жолдары
Жануарлар  сыртқы  ортамен  ылғал  (су)  алмасу  аркылы  денесіне 
кажетті  судың  қалыпты  дейгейін  теңестіреді.  Жануарлардың  ылғал 
алмасуы  ағзаның  суды  сырткы  ортадан  қабылдап  алуы  жэне  оны 
сыртқы ортаға бөліп шығаруы деген бір-біріне қарама-қарсы  екі түрлі 
үрдістен қүралады.
Суды  сыртқы  ортадан  алудың  тікелей  бір  жолы  —  оны  ішу. 
Көптеген 
жануарлар  тікелей 
ішу 
арқылы 
судың 
қажеттігін 
қанағаттандыруға бейімделген.  Суда тіршілік ететін жануарлардьщ да 
көптеген 
түрлері 
суды  ішу  арқылы  денесіне  сіңіреді.  Денесінен 
сыртқы ортаға шыгарылатын су нэжіспен, несеппен бірге жэне булану 
арқылы  шығады.  Кейбір  жануарлар,  эсіресе  суда  тіршілік  ететін 
жануарлардың 
көпшілігі  суды  денесінің  сыртқы  жамылгысы  (терісі) 
арқылы  немесе  сіңіріп  өткізуге  бейімделген  арнайы  үлпалар  арқылы 
сіңіреді.  Қүрлыкта  тіршілік  ететін  қосмекенділер,  бауырымен 
жорғалаушылар,  омыртқасыз  жануарлар  жауынның  шықтың  суын 
жэне  топырақтың,  тұманның  ылғалын  терісі  арқылы  бойына  сіңіріп 
алады. 
.• - 
\   .
Сыртқы  ортадан  алатын  судың  тағы  бір  негізгі  көзі  — 
жануарлардың  қоректік  заттары.  Қоректік  заттарда  судың  екі  түрлі 
көзі  бар.  Балауса  жас  шөптің  массасының  80-ге  таяу  пайызын  су 
иеленеді. 
Бұл 
-   қоректегі  еркін  су.  Одан  басқа  тағы  да  химиялық 
қосылыстардың  қүрамындагы  судың  қоры  бар.  Жануарлар  қоректің 
қүрамындағы  еркін  суды  қорекпен  бірге  тура  пайдаланады.  Олардың 
жеген қоректік органикалық заттары тотығып ыдыраған кезде (яғни ас 
қорытылган  кезде)  зат  алмасу  суы  деп  аталатын  су  бөлініп  шығады. 
Зат алмасу суы  кепкен, қүрғақ, қоректік заттың қүрамында да болады. 
Ешбір  сусыз  шөлде  мекендейтін  сарышұнақтар,  шөл  егеуқұйрыгы, 
қосаяқтар,  қоянньщ  кейбір  түрлері,  Сахара  шөлінде  тіршілік  ететін 
феннек 
атты 
түлкі, 
кірпінің 
түрлері 
көптеген 
омыртқасыз 
жануарлардың барлығы да қоректік заттың күрамындагы суды  қанағат 
етіп  тіршілік  етеді.  Әсіресе  жырткыштардың  қоректенетін  етінің 
құрамында су көп болады. Мысалы қоянның  1 кг жас етінің құрамында 
692г  еркін  су,  156г  зат  алмасу  суы  бар.  Сонда  Ікг  қоян  етін  жеген 
жыртқыш  848г  сумен  қамтамасыз  етіледі.  Бұдан  біз  көптеген 
жағдайларда  жануарлар  өзіне  қажетті  суды  коректен  алатынын 
көреміз. Жеткілікті мөлшерде қоректенген жануарлар семіріп денесіне 
майдың қорын жинайды. Жиналған майды  қажетті кезінде жануарлар, 
біріншіден  жылудың  көзі  ретіңде,  екіншіден,  зат  алмасу  суының  көзі
ретінде паидаланады.
22

Құрлықта  тіршілік  ететін  жануарлар  өздерінің  тіршілігіне 
қажетті  судың  (ылгалдың)  тапшылыгына  жиі  ұшырайды.  Сондықтан 
олар денесіндегі ылгадцы үнемдеуге әртүрлі жолмен бейімделген.
Кейбіреулері  ін  қазып,  көлеңкелі  салқын  жерлерді  паналап, 
сулы  жерлерге  жақын  мекендеп,  немесе  үзактагы  суатқа  шүбьфу 
тәрізді  мінез-қүлықтық  бейімделу  арқылы  тіршілігіне  кажетті  судың 
мөлшерін  реттейді.  Жер  бетінде  ауа  өте  қүргак  кездің  өзінде  індегі 
ауанын  ылгалдылығы  100%-га  жуық  болады.  Сондықтан  көптеген 
жануарлар  ін  қазьгп  тіршілік  етуге  бейімделген.  Олардың  көпшілігі 
жаңбырлы,  ылгалды  күндерде  немесе  кешкі  сапкында,  түнде  гана 
інінен шығып, белсенді тіршілік етеді.
Жәндіктердің  денесіндегі  ылгалын  буландырмай  қапыпты 
деңгейде  реттеп  үстауга  бейімделген  морфологиялық  қасиеггеріне 
хитин  қабықшасындагы  су  өткізбейтін  эпикутикула  қабатын, 
бауырымен  жоргалаушылардың  терісінің  сыртын  қаптаган  қатты 
кабықшасын, қүрлық үлуларының бакалшық сауытын атауга болады.
Ылғалдылығын  түрақты  сақгау  үшін  несеп  жэне  нәжіс  айыру 
кезінде  денесінен  шығатьга  судың  мөлшерін  азайту,  зат  алмасу 
үрдісінен  шықкан  суды  түтыну, 
несептің  мөлшерін  азайту, 
ылғалдылыкгың  азаюына  төзімділігін  жогарлату  т.б.  физиологиялық 
бейімділіктері көмегін тигізеді.
3.3 Жарыкгыц жануарларі а әсері
Жарык  жануарлар  үшін  қоршаған  ортадағы  заттарды  көруге, 
бағытын  бағдарлап  сезіну  үшін  және  басқадай  да  көптеген  рөл 
аткарады.
Экологиялық  үғым  бойынша  «жарык»  дегеніміз  күн  сэулесінің 
0,05-3000нм(1нм=10'6нм)  үзьгадық  толкын  аумагындагы  энергия 
ағыны. 
Толқыннын 
үзындық 
мөлшеріне 
сэйкес 
сәулелердің 
физикалық  касиеті  жэне  жануарларга  тигізетін  экологиялық  эсері 
өзгереді. Мысалы:
0,05-150нм аралығындағы толқында иондаушы сэуле;
150-400нм-лік -  ультракүлгін сэулелері;
400-800нм-лік -  көрінетін жарық сэулелері;
800-1ОООнм-лік — инфракмзыл сэуле.
Иондаушы  сэуле  ғарыштың  қыска  толкынды  жэне  жердің 
табиғи  радиоактивті  сэулелілік  шоғьфынан  күралады.  Олар  тірі 
агзаларга  бүлдіргіш  эрекет  жасайды  жэне  ағзаларды  мутациялық 
өзгеріске  үшыратады.  Агзаға  иондаушы  сәулелердің  тигізетін  эсері 
оның  мөлшеріне  (дозасына)  байланысты.  Аз  мөлшердегі  иондаушы
23

сәулелер  ағзага  зиян  типзоевді,  керісінше,  кеиоір  қажетті  заттардың 
түзілуіне демеу беріп жәрдемдеседі.
Күннен  Жерге  қарай  бағытталган  ультракүлгін  сәулелердің 
басым  бөлігі  жер  бетіне  жетпейді  -   озон  пердесінде  сүзіліп  қалады. 
Жер  бетіне  тек  қана  толқынының  ұзывдығы  ЗООнм  -ден  артық 
ультракүлгін  сэулелер  келіп  жетеді.  Ультракүлгін  сәуленің  бүл 
бөлігінде  (ЗООнм-ден  артық  толқын  аумағындағы)  энергия  мол 
болаты ндықтан  жанды  ағзаларға  химиялық  жолмен  эсерін  тигізеді. 
Атап  айтсақ,  жасушада  жүрілетін  синтездерді  қарқындатып  демеу 
береді.  Олардың демеуімен  ағзада Д  витамин  түзіледі.  Ал Д  витамин 
кальдийдің, фосфордың алмасу үрдісін реттейтівдіктен жануарлардьщ 
жас  төлінің  сүйегі  жақсы  дамып  жетілуіне  мүмківдік  туады.  Түлкі, 
борсык  сияқты  көптеген  жануарлар  күшіктерін  таңертең  інінен 
шығарып күн көзіне шуақтататыны осыған байланысты деп көреді.
Қысқа  толқынды  (280-320нм)  улырак\глгін  сәулелер  ағзаға 
қатерлі  ісік  (рак)  ауруын  іудыру,  ауруға  қарсылық  қабілетін  жою, 
кейбір  ауру  қоздыратын  микроағзаларды  белсендіру  тэрізді  зиянды 
эсерін тигізеді.
3.3.1 Керінетін жарык спекпгрі
Жер бетіне жететін  күн  энергиясының 40-50 пайызын  көрінетін 
жарық  спектрі  қүрайды.  Жарықты  пайдаланып  жануарлар  қоршаган 
ортадағы  өзінің  бағыт-бағдарын  біледі,  сыртқы  ортаның  жағдайын 
байқап  біліп  танысады.  Тек  көрінетін  жарық  спектрі  арқылы  ғана 
емес,  кейбір жануарлар ультракүлгін,  инфрақызыл сәуле арқылы  көре 
алады.
Жануарларда  жарыкгы  қабылдау  арқылы  қоршаған  ортадағы 
заттар  мен  жағдайды  сезінетін  сезім  мүшелері  дамыған.  Ондай  сезім 
мүшелері  жарықты  сезіп,  жүйке  жүйесіне  жалғастыратын  қарапайым 
жасушадан  бастап  күрделі  жүйеден  қүралған  көзге  дейін  эрт\рлі 
деңгейде  дамыған.  Қараңғы  түннің  өзівде  аз  да  болса  жарық  сәулесі 
болады.  Жануарлардың  тіршілік  ететін  ортасының  шеңберінде 
мүлдем  (абсолют)  қараңғы  орта  кездеспейді.  Алайда,  түвде  тіршілік 
ететін  жан);арлардың  өзі  де  түн  қараңғылығындағы  аздаған  жарық 
сэулесімен  көру  арқылы  бағыт  багдарын  аныктайды.  Мысалы,  үкі, 
тентекқүс,  лемур,  лори  атты  маймылдар  және  күн  сәулесі  жетпейтін 
терең  суда  тіршілік  ететін  балықтар,  басаяқты  былқылдақ  денелілер
т.б.
Ешбір  сэулесіз  толық  караңғы  ортада 
(топыракта,  үңгірде, 
жануарлардың  ішкі  мүшелерівде)  тіршілік  ететін  жануарларға  көздің 
қажеттілігі 
жойылып, 
керексіз 
мүшеге 
айналады. 
Осылайша
24

аткарагын  кызметі  жок,  ксрексіз  болган  мүтне  біртіндеп  кішірейіп, 
жойыла бастайды. Бұл -мүшенің редукциясы деп аталады.
Жануарлардың  жарықты  талгау  қасиеті  әргүрлі.  Кейбір 
жануарлар  карқыны  күшті  жарықты  сүйеді,  енді  біреулері  бүлтты, 
колеңкелі керді немесе ымыртты, қараңғылықты талғап тіршілік етеді. 
Жарыкгы  гаңдап  талғау  қасиетіие  сәйкес  жануарлар  төмендегідей 
экологиялық топқа бөлінеді:
а) Жарықсүйгіштер  немесе  гелиофильдер  (фотофильдер) -бүлар 
бүлтсыз  ашық  күндерде  белсенді  тіршілік  етеді,  жазық далада,  тайаз 
судың беткі қабатында мекендейді.
в)  Көлеңке  сүйгіштер  немесе  гелиофобтар  (фогофобтар)  — 
бүлтты, түманды күндерде белсенді тіршілік етеді,  ну орманның, бітік 
шөптің  арасында  немесе  су  түбінде  тіршілік  етеді.  (.Рһоіоз  -  жарық, 
һеііоз - күн). *
3.4 Факторлардын біріккен әсері
Факторлардың біріккен әсері-констелляция (со  - бірге, зіеііайо -  
орналасу).  Екі  немесе  бірнеше  фактор  бір  жануарга  катар  әсер 
еткенде, олардың біреуінің әсері екіншісінің эсеріне ықпалын тигізеді. 
Қоршаған  ортаның  бір  факторы  екінші  бір  фактордың  әсерін  үдетіп 
немесе бәсендетіп өзгертеді.
Мысалы  Віазіорһа^из  ріпіреЫа  деген  қабыкжемір  коңыз 
қоршаған  ортаның температурасы  +25°С кезде жарыксүйгіштік,+20°С 
болып  азайса  жарықка  бейтараптылық,  ал  35°С  болып  жогарыласа 
жарықбезерлік (көлеңкеге қашу) мінез көрсететіні аныкталған.
Температураның  әсеріне  жануарлардың  төзімділігі  ауаның 
ылгалдылық мөлшеріне байланыста болатыны әркімге белгілі. Әсіресе 
шопандар  мен  багбаңдар  мүны  жақсы  біледі.  Ауа  қүргақ  болса 
гомойотермді  жануарлардың ыстыкқа төзімділігі  артады,  ылгалды ауа 
ыстық  пен  суыққа  төзу  кабілетін  төмендетеді.  Себебі,  жануарлар 
денесінің  ыстығын  терлеу  арқылы  буландырьш,  сыртқа  шығарып 
салкындайтыны  жогарыда  айтылган.  Ал,  ауадағы  ылғалдың  көптігі 
булануды  шектейтіндіктен  терлеу  аркылы  ыстыққа төзу  бейімділігіне 
бөгет келтіреді.  Қоршаған ортаның ауасы  күрғак болса жануарлардың 
суыкка  төзімділігі  де  артады.  Өйткені,  ылғалды  ауа  жылуды  жаксы 
өткізетіндіктен  дененің  жылу  сактау  кабілетін  төмендетеді.  Қүргақ 
ауалы  ортамен  салыстырганща ылгадды ортада жануарлар денесіндегі 
жылудан  оңай  айырылады.  Мысалы  итті  температурасы  43°С  ыстық, 
ауасы күрғақ бөлмеге кіргізіп 7 сагаттан кейін тексеріп  көргенде оның 
денесінің  температурасы  қальшты  деңгейде  (38°С)  болган,  ал
25

температурасы 43°С,  ылғалдылығы  мол (65%)  бөлмеге  кіргізген  иттің 
температурасы 3 сагаттан кейін 42°С-ка жетіп әлсірей бастаган.
Салқын  қанды  (пойкилогермді)  жануар  да  факторлардыц 
біріккен 
әсеріне 
ұшырайды. 
Ауаның 
температурасы 
24°С, 
ылгалдылығы  45%  болған  жағдайда  күздік  көбелектің  дернәсілі  7 
күнде  бір  рет  түлеп,  тез  жетілетіні,  ал  егер  температура  тұракты 
(24°С)  болғанымен  ылғалдылык  70%  болып  көбейсе  жетіл>і  баяулап 
10-12 күнде бір рет түлейтіні зертханалық зерттеуден анықталган.
Жануарларға жел, температура,  ылғалдылық, жарық,  қысым т.б. 
көптеген  фактордың  біріккен  әсер  ықпалын  тигізеді.  Бірак  қазірге 
дейін  факторлардың  бірлескен  әсерінің  ықпалын  екі-екі  факторды 
жеке-жекелеп  салыстыру  арқылы  ғана  зерттеу  жұмысы  кеңінен 
қолданылып  келеді.  Себебі,  көп  түрлі  фактордың  өзара  әсерлесуінің 
нәтижесінде  олардың  жиынтық  ықпалының  мөлшері  қаншалықгы 
болуын анықтау өте қиын.
3.5 Жануарлар* а жер бедері мен су түбінің әсері
Жер  бетінің  кедір-бұдырлық  сипатыиың  жалпылама  атауы  жер 
бедері  (рельеф)  деп  аталады.  Бейне-бітіміне  қарай  дөңес  (немесе 
дұрыс),  ойыс  (немесе  теріс  пішінді  бедер  деп  бөлінеді.  Жер  бедері 
ішкі 
(эндогендік) 
және 
сыртқы 
(экзогендік) 
геологиялық 
құбылыстардың 
өзара 
әсерлесуінің 
нәіижесінде 
құрылып 
қалыптасады.  Көлемінің  мөлшеріне  қарай  жер  бедерін  үш  дәрежеге 
бөледі: макрорельеф, мезорельеф, микрорельеф.
Негізгі 
тегіс 
кеңістіктен 
биікіеген 
(немесе 
ойыстаған) 
айырмашылық мөлшері  20-1000  метрге  жететін және одан  артылатын 
бедерлер  макрорельефгі  құрастырады.  Бұған  таулар,  жазықгар, 
үстірттер,  өзен  аңғарлары  жатады.  Биіктік  немесе  ойыстық 
айьфмашылыгы  1-20метрлік  бедерлер  мезорельефті  құрастырады. 
Бұған  ойпапар,  қабактар,  баурайлар,  эртүрлі  жыралар  мен  сайлар 
жатады.  Биіктік  немесе  ойыстық  мөлшер  біриеше  сантиметрден  1 
метрге  дейінгі  айырмашылықгагы  жер  бедерлері  микрорельефті 
құрастырады.  Бұлар  —  төмпешіктер,  жыралар  т.б.  жатады. 
Жер 
бедерінің  жануарларға  эсері  көп.  Таулар  желдің  күшін  бэсеңдетіп, 
бағытын  өзгертеді,  жауын  өрден  ылдыйға,  жыра  шұңқырларға 
жиналады,  таудың  көлеңке жағы  салкын,  оның теріскей,  күңгей  және 
батыс,  шығыс  жагында  жарықтың  жэне  жылудың  таралуы  бірдей 
емес.  Өзен  арнасында  жер  асты  суының  деңгейі  жогары,  ауасы 
ылғалды  болады.  Міне  осылардың  бәрі  жануарлардың  таралуына, 
олардың тіршілік етуіне әсерін тигізеді.
26

Сулын  түбі  су  жануарларм  үшіи  тіршілік  стстін  орта,  бскініп 
орналасатмн  ормн  жай.  корегін  табатын  ксністік,  қоігалмп  жүруіие 
тоссиіііі
  (субстрат)  рстінлс  рол  аткарады.  ( 'улың түбінін  срекшслііінс 
(кұм,  саз,  ылай,  тастак  т.б.),  ондагы  коректік  таттын  м#ілигеріне,  тагы 
басқа 
снпаттарына 
байланысгы 
су 
түбінле 
тіршілік 
ететін 
жануарлардмң  алуантүрлілігі,  санм  артүрлі  болалы:  саз  бшшіыкгты 
болса жануарлар кип, тастакты суда а:і кеідеселі.
3.6 
Жануарларга биотикалык фактордьщ зсері 
Тірі  апалардын  бір-біріне  және  коршаган  ортаіа тигізетін  әсер- 
мқпалынмн 
бүкіл 
жиынтыгы 
биотикапмк 
факторга 
жаталм. 
Жаиуарлардыц тіршілігі  үшін  биогикалык фактор іарлмн  манм ім  юр. 
Олар  өзінің  төңірегіидегі  баскалай  тіршілік  иелерімеи  кармм- 
катмиассыі  тіршілік  ете  алмайды.  Мүндай  қармм-катмнастмн 
кейбіреуі жануар үшін  пайдалы  немесе зияиды да болуы  мүмкін.  Бірак 
баска жанды ағіаларсьп жападаи жалгыз тіршілік ету мүімкін емсс.
Жануарлар 
өзара 
қарьгм- қатыиас 
жасап 
байланысуының 
нәтижесіиде  кобею,  қоректену, коргану, ортанын  колайсыз жагдаймна 
бірігіп  күресу  мүмкіндігіне  ие  болады.  Сонымсн  кагар  мүндай 
катынастардың 
әсерінен 
бір-біріне 
ауру 
жүктыру, 
бір-біріне 
шабуыддап қатер тугызу тәрізді кері  ықпал ла жок емес.
Жануарлардың 
өзара 
қарым-қатьгаасы 
түрішілік 
және 
түраралык  деп  боліиеді.  Бір  түрге  жататын  ағзалардын  озара 
эсерлесуі — түрішілік карым-катынас.  Бүл кандай бір 
түрш 
жапуардын
#  тіріпілігі  үшІн  негізгі  рөл  атқарады.  Бір 
түрге 
жататын  жануарлар 
үдайы  бір  мекенде  бірге  тіршілік  ететіндіктеи  және  жыныстык 
қатынас  үшін,  коректену  үшін  өзара  бәсекелеспкке 
тусетінді
ктен, 
қыскасы  өзара  ешбір  үзіліссіз  әсерлесетіндіктен  түрішілік  карым- 
катынас  биотикалық  факторлардың  ішінен  ең  негізгісі  болып 
саналады.  Түрішілік  карым-қатынас  негізіиен  бәсекелестік  түрде 
(орын  жай  үшін,  көбею  кезінде  жьгныстық  қатыиасқа  түсу  үшін, 
қоректену 
үтиін 
т.б.)  жүрілеяі.  Сонымен  қатар  жас  төлдерін  қорғау, 
оларды  тіршілікке  үйрету,  баска  жануарларға  тобымен  шабуылдау 
немесе  топтанып  корғау,  кауіп-қатер  туралы  бір  біріне  сыбыс  беріп 
сақтандыру  т.б.  көптеген  жолмен  бір-біріне  көмегін  тигізеді.  Өзара 
қандай  бір  бәсекеге  түсудін  өзі  түрдін  шыныгып  сұрыпталуына  жол
салып.  бірден  бір  пайдалы  әсерін  тигізеді:  күзде  үйірге  түсерінде 
аркардың  құшкалары  үйірді  иелену  үшін  бәсекелесіл  сүзіседі.  Ең 
күшті,  сапалы  кұлжа  басқаларды  жеңіп,  үйірді  иеленіп,  саулықтарды 
іштендіретіндіктен  туган  төлі  де  төзімді,  сапалы  болады.  Бұндай
27

бәсекелестіктің  нәтижесінде  табиғи  сұрыпталу  жүріліп,  түрдін 
тіршілік ету қабілеті жақсаратынын көреміз.
Түраралық 
қарым-қатынастан 
туындайтьш 
биотикалық 
фактордың  бірнеше түрі  бар:  комменсализм,  аменсализм,  мутуализм, 
өсімдік пен жануарлардың, жыртқыш пен жем болушы жануарлардың 
арасындағы  түраралық  бәсеке  қарым-қатынасы.  Бүлардың  ішінен 
жануарларға экологиялық фактор ретінде айтарлыкгай маңыздылары ~ 
өсімдік пен жануарлардың, жыртқыш пен жем болушы жануарлардың 
түраралық қарым қатынасы.
3.6.1 Жануарлар мен өсімдіктердің экологиялык байланысы
Жануарлардың басым көпшілігі  өсімдікпен  қоректенеді. Қдндай 
бір  биоценозда  өсімдікпен  қоректенетін  жануарлардың  түрі  де,  саны 
да  басқалардан  артық.  Олардың  таралуы,  мекендеуі,  санының  аз- 
көптігі,  тіршьтігінің  басқа да көптеген  сипаты  өсімдікке байланысты. 
Өсімдік  жабындысын  жануарлар  жыртқьшггардан  тасаланып  бас 
сауғалайтын,  желден,  суықтан  қорғайтын  мекенжай,  үялап  көбейетін 
орын  ретінде  пайдаланады.  Жыртқыш  жануарлар  жемін  тауып 
үстауына  өсімдік  кейде  пайдалы,  кей  жағдайда  пайдасыз  әсерін 
тигізеді.
Тек өсімдік қоректі жануарларға ғана емес, жыртқыш жануарлар 
үшін де өсімдіктің қоректік жанама әсері мол.
Табиғаттағы  қоректік  өсімдіктің  қоры  мезгіл  сайын, жыл сайын 
өзгеріп  отыруына  сәйкес  өсімдікпен  қоректенетін  жануарлардың 
қүрамы мен саны да түрақты болмайды. Атап айтсак, омырткалы жэне 
омыртқасыз  жануарлар  ағаш  тектес  өсімдіктердің  түкымымен 
қоректенеді.  Бірақ  ағаш  тектес  өсімдіктердің  түқымьшың  өнімі  жыл 
сайын  бірдей  емес,  кей  жылдары  мүлдем  жеміс  бермей  калады. 
Шьфша  мен  қарағай  түқым  бермеген  жылы  қайшыауыз  торғай  мен 
тиін үрықтанбайды жэне басқа жаққа ауып кетеді. Қылқан жапыракгы 
орманның түқымы мол өнім берген жылы түқымға мейлінше тойынып 
семірген  қайшыауыз  торгай  қыстың  өзінде-ак  жүмыртқалап  балапан 
басып  өсіреді.  Ал  тиіннің  саны  жаңғақ  көп  шыққан  жылдың  келесі 
жыльгада  көбейеді.  Ойткені  жаңгақ  пісіп  жетілгенге  дейін  тиіннің 
үрықтану  мерзімі  бітіп  кетеді.  Бірақ  негізгі  қоректік  заты  (жаңғақ) 
жеткілікті  болғандықтан  олар  қыстан  шығынсыз  күйлі  шығып  келесі 
жылы  көп  төл  туады.  Монғолияның  куаң  даласында  тіршілік  ететін 
дала  тышқаны  (Місгоіиз  Ъгапйіі)  да  шөп  көп  шыққан  жылдың  келесі 
жылында  көбейіп  жайылымның  өніміне  үлкен  зиян  келтіреді.  Күз 
мезгілі  ылғалды  және жылы  болса өсімдіктің түқымы дереу  өскіндеп 
көктей  бастайды,  жана  шыққан  сол  балауса  шөп  жауған  қардың
28

астында  қалады  да  дала  тышканы,  кұмтышқаны,  алакоржын  тағы 
басқа  кеміргіштерге  жайлы  жағдай  туғызады.  Сондықган  олар  қыста 
да  туьш  көбейеді.  Өсімдікпен  қоректенетін  көптеген  жануар  шөп 
шықпаған,  ағаштар  жеміс  бермеген,  куаңшылық  болған  жылы  апгган 
қырылу  қаупіне  ұшырайды.  Өсімдік  өнімі  өсімдікпен  қоректенетін 
жануарларға тікелей  әсерін тигізумен  катар жыртқыш жануарларға да 
жанама  түрде  ыкпал  етеді:  мысалы,  куаңшылықтан  болып  тышқан, 
сарышұнақ,  қосаяқ  тектес  жануарлардың  азаюының  саддарынан 
олармен  қоректенетін  күйкентай,  қаршыға,  қырғи,  ителгі  қатарлы 
құстар; түлкі,  қарсақ, сусар т.б. жыртқыш жануарлар қоректік қордың 
тапшылыгына  ұшырап  азаяды,  немесе  басқа  жаққа  ауып  көшуге 
мәжбүр болады.
Жануарлар  да  өсімдік  жамылғысының  кұрамына,  таралуына 
жэне өсімдіктердің өсіп жетілуіне маңызды рөл атқарады.
Көптеген  өсімдіктін  тұқымы  жануарлар  аркылы  бір  жерден 
екінші  жерге  таралады.  Өсімдіктің  жануарлар  арқылы  тарал>ы 
зоохория  деп  аталады.  Қазақстанның  далалық  беддеуінде  кең 
таралған  селеу,  түйетікен,  кэріқыз  т.б.  кэптеген  өсімдіктің  тұкымы 
күзде  пісіп  жетілген  кезде тікенектері  аркылы  малдын  және  көптеген 
жануарлардың 
жүніне 
жабысып 
алыс 
мекендерге 
таралады. 
Өсімдіктің  түқымымен  қоректенетін  кұстар  мен 
сүтқоректі 
жануарлар  жеген  тұқымын  түгелімен  шайнап  ұсақтамай  жүтады. 
Шайнальш  үсақгалмаған  түқым  қорытылмайды,  бүтін  күйінде 
жануарлардың  нәжісімен  араласып  сыртка шығады.  Осындай  жолмен 
өсімдіктің  тұқымын  тарататын  қүстарға  жеміс  піскен  кезде  жеміспен 
қоректенетін,  бірақ  жемісгің  сыртқы  шырыньш  қорытьш,  ішіндегі 
тұкымын  қорытпай  бүтіндей  сыртқа  шығаратьш  қарға,  сауысқан, 
таған  тәрізді  қорек  талғамайтын  қүстарды  атауға  болады.  Олар 
өсімдіктің 
түқымымен 
қоректенуге 
бейімделмегендіктен 
оны 
қорытпайды.  Тұкыммен  қоректенуге  бейімделген  эртүрлі  торғайлар 
тұқымды  толык  қорытатындықтан  тұқымның  таралуына  рөлі  аз. 
Жануарлардың  аскорыту  жүйесі  арқылы  өтіп  сыртқа  шыққан  тұкым 
көктеп  даму  кабілетін  толық сақтап  қана  қоймай,  кей  жағдайда даму 
қабілеті  жануарларға  жұтылмаған  тұқымнан  артық  болатыны 
анықталған.  Мысалы,  таған  деп  аталатын  ақтұмсық  қарғаның  жеген 
беденің  тұқымының  үштен  бірі  көктеп  дамуға  толық  қабілето 
калпында  сыртка  шығарылатыны  аныкталған.  Сұраюдың  нәжісімен 
бірге  сыртка  шыккан  балдырғанның  тұқымының  көктеп  шығу 
қабілетін  бұл  өсімдіктің  өзінде  өсіп  тұрған  тұқымның  көктеп  шығу 
қабілетімен  салыстыру  үшін  екеуін  бірдеи  жағдайда  егіп  тэжірибе 
жасаған.  Сонда  өсімдіктен  жинап  алған  тұкымның  көктеп  даму
29

қабілеті  -   38%,  ал  сұраюдың  нәжісінен  теріп  алынган  тұқымның 
көктеп  даму  кабілеті  -   65%  болып  аюдың  асқорыту  жүйесіндегі 
эртүрлі  сөлдер  түқымның  өсіп  дамуы  кабілетін  жогарылататыны 
айқындалган.
Жемісі 
арқылы 
өсімдіктер 
эртүрлі 
жануарларды 
өзіне 
қызықтырып  тартуының  өзінде  түқымын  сол  жануарлар  арқылы 
таратуга  багытталган  бейімделушілік  қасиеті  бар.  Жеміс  жейтін 
жануарлар оның түқымын қорытпайды.
Жеті  түрлі  қүстың  саңгыруынан  теріп  алынган  үрықтың  өсіп- 
өну  қарқынын  тэжірибе  жүргізу  арқылы  зерттеп  көргенде  қай- 
кайсысының  өсіп  шығу  қабілеті  жақсарып  жэне  даму  қарқыны 
өсетіңдегі дэлелденген.
Тиін,  боршатышқан,  жорга  торгай  жэне  басқа  да  кейбір 
жануарлар  қыста  жеу  үшін  өсімдіктің  түқымын  ініне  немесе  жерге 
көміп  жинайды.  Қыста  жегеннен  артылган  түкым  келесі  көктемде 
жинаган жеріне бітік өсіп таралады.
Имек  итошаганның  тікенекті  жабысқақ  түқымы 
кейбір 
қосмекенділер  аркылы,  көптеген  өсімдіктің  түқымы  тасбақаларга 
жабысып таралатындығы белгіленген.
Қүмырсқа, термиттер илеуіне эртүрлі өсімдіктің түқымын, дэнін 
тасып  экеліп  қоректенеді.  Бірак  түқымның  күрамындагы  жасүнықты 
(клетчатка)  ыдыратып  қорытуға  олардың  ас  қорыту  жүйесіндегі 
ферменттердің дэрмені жетпейтіндіктен илеуіне саңырауқүлақ өсіреді. 
Илеуде  өскен  саңырауқүлақ  тұқымның  жасүнығын  ыдыратып 
жүмсартады  да  күмырсқа,  термиттердің  жегеніне  жарамды  болады. 
Мысалы  Ама  туыстыгына  жататын  қүмырскалар  Кһіііеа  тэріздес 
саңыраукүлақтың,  термиттер  Мопіііа  саңырауқүлақтардың  спорасын 
илеуіне тасып экеліп «егетіні» анықталған.
Өсімдіктің түқымын алыс аймақтарға таратуда жыл қүстарының 
маңызы  зор.  Ұшқат  итшомырт,  шәнкіш,  аюбадам,  бүлдірген  қатарлы 
өсімдіктердің  жемісімен  қоректенетін  жыл  қүстары  күзде  қайтқан 
кезде  олардың  түқымын  геофафиялык  бір  белдемнен  екінші 
белдемге, қүрльщтың бір бөлігінен екінші  бөлігіне таратып өсімдіктің 
таралу 
аймағының 
шеңберін 
кеңейтеді. 
Жоғары 
сатылық 
саңырауқүлакгардың  спорасының  сырткы  кабығы  өте  берік,  олар  ас 
қорыту 
ферменттерінің 
әсеріне 
ыдырап 
ерімейтіндіктен 
саңыраукүлақтъщ  жемісті  денесімен  қоректенген  жануарлардың  ас 
қорыту  жүйесінен  өткенде  қорытылмай  нэжісімен  бірге  сыртқа 
шығады.  Саңырауқүлактың  жемісті  денесін  таңдап  жейтін  тиін,  қоян, 
бүғы,  ұсак  кеміргіштер  қатарлы  жануарлар  саңырауқұлақтың 
таралуына үлкен ыкпалын тигізеді.

Өсімдіктің  тозаңдануына  жануарлардың  маңызы  орасан  зор. 
Жануарлар  гүлдің  тозаңын  жеп  азайтуы  өсімдікке  аздаған  зиян 
келтірсе де, оның орасан зор пайдасы да бар.
Тозаңмен  және  гүлдің  шірнесімен  (нектар)  қоректенетін 
алуантүрлі  жәндіктер  бір  гүлдің  тозаңьга  екінші  гүлге  тасымалдап, 
өсімдіктің  айқас  тозаңдануын  жүзеге  асырады.  Айқас  тозаңданудың 
нәтижесінде  есімдіктің  гетерозиготтылығы(генетикалық  әртүрлілігі)
қамтамасыз  етіліп,  ортаньщ  факторларынын  өзгерісіне  бейімделу 
қабілеті жақсарады. Өсімдіктердің тарихи даму кезеңінде шірнелік без 
қалыптасуы  өсімдікке  де,  жэндікке 
де  пайдалы,  ынтымақты 
тіршіліктің  бір  түрі  деп  коруге  болады:  қоректік  сапасы  жоғары, 
сіңімділігі  мол  шірнемен  қоректену  жэндіктер  үшін  пайдалы,  ал 
осылай  қоректену  арқылы  айкас  тозаңдану  жүзеге  асырылаты ндығы
өсімдікке пайдасын тигізеді.
Өсімдіктің 
айкас 
тозаңдануын 
жүргізуге 
қатысатын 
жэндіктердін түрі өте көп. Жэндіктер арқылы айқас тозаңдану корінісі 
энтомофилия  деп  аталады.  Өсімдіктің  жэндіктер  арқылы  тозаңдануға 
бейімделгені  соншалық  өсімдіктің  гүлінің  кұрылысьгаа  жэндіктің
аузының күрылысы дэлме-дәл сэйкес келеді.
Өсімдіктердің  гүлінің  қандай  түсті  болуы  да  қандай  жәндікпен 
тозандануьша сәйкес болатыны дэлелденген. Гүлдің түсі мен пішініне 
карай  эртүрлі  жәндік  өзінің  шірне  жинайтын  гүлдерін  басқа  гүдцен 
ажыратып  таниды.  Сондықтан  да  эртүрлі  өсімдік  белгілі  бір  топтың 
жәндіктерімен  тозаңдануға  бейімделген:  жоңьппқа  кобінесе  балара 
арқьшы, беде түктіара аркылы тозаңданады. Ал темекі, сүйсін (Огсһіз) 
жэне  басқа  да  көптеген  өсімдіктің  гүлі  түтікше  тәріздес  үзын 
болғандықган  олар  түмсығы  үзын  кобелектер  арқылы  тозаңданады. 
Күрделігүлділер,  раушангүлділер  жэне  сарғалдак  түкьгмдастардын 
гүлі  ашық,  шірнесі  мен  тозаңын  жеуге,  жинауға  оңай  болғандықган 
бүндай  өсімдіктерді  шыбындар,  жарғаққанаттылар,  коңыздар  тэрізді
коптеген жэндік тозаңдандьфа алады.
Өсімдіктің  тозаңы  көбінесе  жэндіктің  денесіне  жабысу  арқылы
бір  өсімдіктен  екіншісіне  тасымалданады.  Ал,  аралардың  аяғында 
немесе қүрсағьгада тозаң жинайтын арнаулы жабдығы болады.
Кейбір мэліметтер бойынша элемдегі барлық гүлді өсімдікпн 81 
пайызы жэндіктер арқылы тозаңданатьгны айқындалған.  Бүдан, эрине, 
тозандану  нәтижесінде  табиғи  жэне  мэдени  өсімдіктердің  жемісі  мен 
түзсымьгаың  түзіліп  жетілуіне  жэндіктер  орасан  зор  рөл  атқаратыньга 
білу қиьга емес.
Тек  жэндіктер  ғана  емес,  кейбір  күстар  мен  сүтқоректі 
жануарлар  да  өсімдіктің  айқас  тозаңцануына  жэрдемін  тигізеді.
31

Құстардың жәрдемімен  тозаңдану  құбьыысы  -  орнитофилия  (отііһоз
— кұстар;  рһііот  -   тозаңдану).  Орхидея  немесе  сүйсіннің  гүлі  тек 
колибри  дейтін  кұстың  тұмсыгы  аркылы  тозаңдануга,  фритиллярия 
(ҒгіШІагіа  ітрегаііз)  дейтін  өсімдік  көкшіл  шымшықтың  тұмсығы 
арқылы тозаңдануға бейімделген. Австралияда өсетін жабык тұқымды 
өсімдіктердің  16  пайызының  тозаңдануына  құстар  демеушілік 
көрсететіні белгіленген.
Сүтқоректілер  де  өсімдіктің  тозаңдануына  тікелей  немесе 
жанама түрде жәрдемін тигізеді.
Әсіресе  итбас  жарғанат,  жалпақтабан  жарғанат  қатарлы 
қолқанаттылар 
қатарына 
жататын 
сүтқоректілердің 
өсімдікті 
тозаңдандыруға  маңызы  зор.  Қолқанаттылар  арқылы  тозаңдану 
құбылысы  хироптерафилия  (Сһігоріега  — қолқанаттьшар  қатарының 
латын  аты;  рһііоиз  —  тозаңцану)  деп  аталады.  Қазіргі  кезде 
қолқанаттылардың  жәрдемімен  тозаңданатын  130-ға  жуық  туысқа 
қарасты 
өсімдік 
белгілі. 
Қолқанатты 
сүтқоректілер 
арқылы 
тозаңданатын  өсімдіктердің  гүлі  ақ,  хош  иісті,  г\глінің  сабағы  берік 
болады.
Жануарлар 
мен 
өсімдіктің 
өзара 
байланысы 
жоғарыда 
баталғандармен  ғана  шектелмейді.  Жануарлар  өсімдікті  отап  жеуінің 
салдарынан  өсімдік  зақымданып  өнімі  азаяды,  әртүрлі  мүшелерінің 
қызметтік қабілеті, төзімділігі төмендейді,  өсіп  жетілу үрдісі  баяулап, 
ауруға төтеп беру қабілеті нашарлайды.
Тек  қана  ауылшаруашылығында  өсіретін  400  түрлі  мәдени 
өсімдікті  зақымдайтын  7500  түрлі  зиянкес  жэндік  тізімделген.  Бірак 
экологиялық  жаппы  заңдьшыққа  сүйенсек: 
өсімдік  -  өндіруші 
(продуцент),  жануарлар  -   тұтынушы  (консумент).  Табиғи  жағдайда 
тұтынушылар  өндірушінің  жылдық  өнімінің  10-15  пайызынан  артық 
түгынбайды.  Бұдан  қарағанда  өсімдіктің  өніміне  жануарлардың 
тигізетін  кері  әсері  сонша  көп  емес  сияқты  көрінуі  мүмкін.  Бірак 
өсімдіктің  өнім  беруіне  (фитомассаның  түзілуіне)  жануарлар  әртүрлі 
жолмен  кері  әсерін  тигізіп,  бөгет  жасауының  салдарынан  өсімдік 
өзінің өнім беру мүмкіндігін толық жүзеге асыра алмайды.
Жануарларға  жегізбеу  үшін  өсімдіктерде  эртүрлі  қорғану 
амалдары  пайда  болып  калыптасқан.  Мысалы  жануарлардың  жеуіне 
бөгет  жасау  бағытында  тікен,  тікенектер  арқылы  қорғану’,  қабығы 
қатайып,  қалыңдау,  жағымсыз  иіс,  улы  заттар  бөліп  шығару  т.б. 
Жануарларда 
да 
өсімдікпен 
қоректену 
үшін 
икемделген 
бейімделушілік  жүріледі.  Сондықтан  өсімдік  барлык  жануарлардан 
толық  қорғана  алмайды.  Бейімделудің  нәтижесінде  кей  жануардың 
жеуінен  құтылса  да,  кейбір  жануарға  жегізуге  мэжбүр  болады.
32

Өйткені  бейімделу  — салыстырмааы  ұғым.  Бір  жануардан  корганған 
бейімділігі, басқа бір жануардан қорғаныс бола алмайды.
Өсімдік  корекп  жануарлар  мен  өсімдіктер  бір-біріне  химнялық 
заттар  аркылы  өзара  ықпал  ету  қатынасы  жиі  кездеседі.  Өсімдік 
қоректі  жануарлардың  жағымсыз  ыкпалынан  айыгу  үшін  кейбір 
өсімдік  денесіне  улы  заттарды  жинайды  немесе  жиіркендіруші, 
есеңгіретуші, жаман иісті затгарды шығарады.
Айталык,  көктемде  терек  гүдденген  кезде  оның  сыргагүлінде 
кониферил, 
бензоат 
деген 
затгар 
көптеп 
жиналатындьщтан 
сыргагүлмен  қоректенетін  шіл  оны  аз  гана  мөлшерде  шектеп  жейді. 
Т еректің 
кабыгында 
салицин, 
саликортин 
дейтін 
заттар 
болатындықтан  баска  ағапггардың  қабыгын  жейтін  көптеген  жэндік 
теректін  кабығьш  жемейді.  Қоян  мен  қүндыз  теректің  қабығын 
кеміріп жейтіні ежелщен мәлім. Бірак оларға салицин, саликортин эсер 
етпейді.  Қүсықсүт  (ЕирһогЬіа)  туысына жататын  өсімдікті  жеген  мал 
дереу  уланады.  Ал  күсықсүт  көбелегі  (Оеііерһіа  еирһогһіае  )  дейтін 
көбелекпң жүлдызкүрты  (дернәсілі)  осы күсықсүттің жапырагын  жеп 
тіршілік етеді. Зерттеп  көргенде бүл көбелектің жүлдызқүртында улы 
затты  сіңіріп  алып,  сыртка  бөліп  шығаратын  бездер  болатыны 
аныкгалған.  Теңізде  өсетін  СҺ1огос1е8тІ8  Газсі^іаіа дейтін  балдырдың 
хлородесмин  деген  улы  заты  болатындьгқтан  оны  ешбір  балық 
жемейді, ал теңіздің таңкы шаяны осы балдырмен қоректенеді екен.
Бүл  мысаддар  аркылы  біз  бір  топтың  жануарларынан  қорғану 
үшін  өсімдіктерде пайда болған  касиеттер мен  қүбылыстар екінші  бір 
жануарлардан  корғай  алмайтынын  көреміз.  Бірақ  морфологиялық, 
физиологиялык жэне химиялық жолмен өзін  қорғау  бағытьшдағы бүл 
бейімделулер  ол  өсімдіктің  популяциясындағы  дарақтар  күрт  азайып 
кетпей  биоценоздағы  сандық  қатынас  деңгейін  түрақгы  сакгауға 
мүмкіңдік береді.
Далалы  аймақтарда  түякты  жануарлар  мен 
көпжылдық 
астықтүкьімдас  өсімдіктер  өзара  тығыз  байланыста  өсіп  өнеді.  Егер 
түяқты  жануарлар  жыл  сайьга  отап  белгілі  бір  мөлшерде  азайтып 
кысым  көрсетпесе  шымтүбірлі  астьпсгүқымдас  өсімдіктер  бітік  өсіп, 
олардьщ  шымтүбірлері  бірігеді  де  басқа  өсімдіктерді  ығыстыра 
бастайды.  Ылғалы  аз  қуаң  далада  өсімдіктің  қалдығы  шіритіндіктен
топырақгың бетінде ескі  ку шөптің тыгыз да калың кабаты түзіліп жас
өркеннің  өсуіне  жол  бермейді.  Сондыкган  далалы  аймактарда  үзақ 
уакыт  бойында  мал  немесе  түякты  жануарлардың  жайылмауының 
себебі  шымтүбірлі  астықгүқымдас 
өсімдіктердің  жойылып  оның 
орнын арамшөптер басуына әкеліп соқтьфады.
33

Тұяқты  жануарлар  (мал  және  тұяқты  аңдар)  шымтүбірлі 
астыктұқымдас 
өсімдіктерді  отап  сиретуімен  катар  кыста  түсгіе 
шөппен  қоректеніп,  жердің  бетін  жаппай  ку  шөп  басудан  сақтайды, 
өсімдіктің үрығын жерге таптап  көмеді және олардың  қиы топырақгы 
тыңайтады.  Бүдан  далалы  аймақтарда  өсімдікті  жануарлар  отап, 
белгілі  мөлшерде  түрақгы  сиретіп  эсер  ет>і  өсімдік  жамылгысына 
зиянды емес, керісінше қажетті жэне пайдалы екенін көреміз.
Бірақ  мал  немесе  басқа  жануарларға  мөлшерден  тыс  оталып 
және  тапталған  дала  өзінін  түрактылығын 
сақтай  алмайды. 
Жануарлардың түяғына тапталған топырақгың су сіңіруі, жылу өткізуі 
нашарлайды  және  түздылығы  молаяды.  Далалы  аймақтың  өсімдік 
жамылғысының  негізін  қалап,  басым  бөлігін  қүрайтын  шымтүбірлі 
астықтұқымдас  өсімдіктердің  шымтүбірі  жануарлардың  түяғына 
тапталып,  жаракаттануы  салдарынан  олар  азайып,  не  біржола 
жойылып  оның  орнына  жусандар  мен  сораңдар  көбейеді.  Бүл  әрине 
даланың  шөлденуіне  үлкен  әсер  етеді.  Монғолияның  шөлейт  далалы 
аймақтарында  соңғы  жылдарда  көбее  бастаған  қүландар  шөптесін 
жэне  шалабүта  өсімдіктерді  түяғымен  теуіп  қопарып  жейтіндіктен 
топырақты босатып қүмның көшуіне демеу беретіні байқалды.
Інде  тіршілік  ететін  кеміргіштер  топырақты  қазып  ін  жасауы
арқылы 
өсімдіктің  ііршілігіне  айтарлықтай  әсерін  тигізеді.
Кеміргіштер  інінен  қазып  шығарған  күпсек  топырақты  несебімен,
қиымен  «тыңайтады».  Мүндай  бос  топыракка 
алдымен  көбінесе
сирек  топырақты  сүйетін  біржылдық  арамшөптер  өсіп,  келесі
жылдардан  көпжылдық  өсімдіктер  қосылып  өсе  бастайды.  Суыр,
сарышүнақ  тәрізді  кеміргіштердің  інінен  шығарған  үйінді  бос
топырақта  өскен  өсімдік  жабындысын  оның  төңірегіндегі  табиғи
өсімдік жабындысымен  салыстырғанда іннің  бос  топырағында  өскен
өсімдіктің  алуан  түрлілігі  мол,  өнімі  көп,  өсімі  бітік  болады.  Бірақ ін
топырағындағы  өсімдіктің  қүрамы  да,  онімі  де  тез  өзгереді.  Солай
болуы,  әрине  ,  заңды  да.  Өйткені  бүл  —
жаңа  биоценоз.  Жаңадан
қалыптаса  бастаған  жас  биоценоз  климакс  сатысына  жеткенге  дейін
сукцессиялық  ауысу  жүрілетшдіктен  түрақсыз  жэне  дамып  келе
жатқан  жүие  болғандыктан  өнімі  үдемді  болуы  —
экологиялық
заңдылык.  Қүмырсқаның,  термиттің  илеуіндегі  өсімдік  жамылғысы
Да  оны  қоршаған  ортадағы  өсімдік  жамылғысынан  төтенше 
айырмашылықта болады.
Жэндіктер  элемінің  өсімдікке  тигізетін  эсері  алуан  түрлі. 
Орманның  кейбір  зиянкестері  күрт  көбейген  кезде  мыңдаған  гектар 
орманның  жапырағын  түгелдей  жеп,  орманның  қуарып  жойылуына 
себепкер 
болады. 
Колорада 
қоңызының 
картофельге, 
Азия
34

шегірткесінің  дәнді  дакылдарга,  пняз  жүмырқүртының  пиязға
шектіретін зияны ұшан теңіз.
Көптеген  жұмыркұрттар,  жауын  құрты,  сапрофаг  қоректі  басқа 
да  көптеген  жәндіктер  өсімдіктің  қуарып  түскен  қалдыгьга  жеп, 
калдықгы 
үсакгап 
бөлуі 
арқылы 
тез 
ыдырап, 
топырақта 
қарашіріндінін  түзілуіне  көмегін  тигізеді.  Осылайша  осімдіктің 
калдыгы  жанама жолмен өсімдіктің өсуіне колайлы жағдай тугызады.
Жануарлардың  несебі  мен  киында  нитраттар  мол  болатьгаы 
ежелден  белгілі.  Мал  қораның  және  жануарлардың  түрақты  түнейтін 
орнының  төңірегіндегі  топырақ 
нитратпен  байып,  нитратсүйгіш 
өсімдіктердің  бітік  өсуіне  мүмкіндік  туады.  Әсіресе  алабүта 
(Сһепоросііит),  кызылша (ВеШ),  асжапырақ (Зріпасіа),  кыша (Зіпаріз), 
таран  (РоІу8опит),к,алакай  (ІІгііса),  курай  (Яһеит)  туысына  жататьга 
өсімдіктер  нитратты  көп  талап  ететіндіктен  малдың  жэне  жабайы 
жануарлардың жатын орнының төңірегінде көптеп өседі.

жүктеу/скачать 12,6 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: