Негізгі тіршілік орталары  және жануарлардың тіршілік

сұйық  (су),  қатты  Ы
  жэне  газ  (бу)  деген  үш  түрге  айнала 
алатындығы  судың  негізгі  қасиетінің  бірі.  Судың  физикалық 
қасиеттерінен  атайтын  болсақ  оның  молекуласының  ассиметриялық 
қүрылымда  болуының  биологиялык,  экологиялық  үлкен  мәні  бар. 
Молекуласы  симметриялы  емес  болгандыктан  оның  оң  және  теріс 
зарядгарынын  ауырлық  орталыгы  ешбір  сэйкесін  қдбаггасгіайды. 
Сондықтан  да  судың  молекуласы  түрақты  элекгромагниттік  қасиет 
сақтайды.  Электромагниггік  қасиеті  түрақгы  сақгалатындыктан  су 
басқа  көптеген  заттарды  ерігіп  (ыдыратьш),  агзаға  қажетті  көптеген 
реакциялардың  жүрілуіне  мүмкіндік  тугызады.  Судың  әмбебап 
еріткіш бола алатынының негізі де осында.
Су  тірі  агзаның  денесінде  бос  жэне  байланысқан  су  деген  екі 
түрде  кездеседі.  Агзадагы  судың  басым  бөлігі  (шамамен  95%)  баска 
заттармен  косылыс түзбей,  бос түрде кездеседі.  Бос  су  агзада үздіксіз
жүрілетін  әртүрлі  реакідиялардың  ортасы  ретінде  жэне  химиялык 
заттармен  әрекеттесіп  оларды  еріткіш  реі інде маңызды рөл атқарады. 
Реакциялардың  нэтижесінде  ағзада  пайда  болған  керексіз  заттарды 
сыртқа  бөліп  шығаруға  да  бос  су  жүмсалады.  Сутегінің  осал 
байланысы  аркылы  акуызбен  қосылыс  түзілген  судың  молекулалары 
байланысқан  суды  қүрайды.  Тірі  ағзаның  денесіндегі  судың  4-5% 
байланысқан  су  иеленеді.  ьайланыстағы  су  цитоплазманы  қүрайтын
коллоид  сүйықтағы аку ыздың сыртын қоршаған су қабыршағын (яғни 
сольват қабыршағын) түзеді. Бүл қабыршақ ақуыздың  молекулаларын 
бір-бірінен ажыратып түратындыктан акуыздың үйысуынан сақтайды. 
Сольват  кабыршақгы  түзетін  байланысқан  су  түздарды  ерітуге 
кіріспейді  жэне  өте  төмен  температурада  (-40°С шамасында)  қатады. 
Осыншама 
төмен 
температурада 
қататындықган 
жасуша 
цитоплазмасындағы 
ақуыздардың 
суықгық 
эсерінен 
ірімеуіне 
(коагуляция) пайдасын тигізеді.
Судың 
жылу 
сыйымдылығы 
мол 
-ауаның 
жылу 
сыйымдылығынан  4есе  ар>тық.Судың  жылу  өткізгіштігі  де  жоғары, 
басқа сүйықгардан едәуір артық жэне жылдам өткізеді.  Судың булану 
температурасы да жоғары  (100°С).  Бүл  аталған  физикалық касиеттері 
суда  тіршілік  ететін  жануарларға  жағымды  эсерін  тигізеді.  Атап
аитсақ  суда  температураның  өзгерісі 
баяу  жүріледі: 
судың 
температурасы  кенет  ысып  немесе  кенет  суып  кетпейді.  Қандай  бір 
фактордың кенет өзгерісіне жануарлар (жэне барлық тірі ағзалар) төзе 
алмайтындықтан суда жүрілетін температураның  баяут өзгерісі жанды 
ағзаларға  жағымды  әсерін  тигізеді.  Судың  жылу  өткізгіш  қабілеті 
жоғары  болғандыктан  оның  терең  кабатына  дейін  күн  сәулесінің 
жылуы  тарай  алады.  Булану  температурасы  жоғары  болғандықтан
36

ағзаның  бойындагы  ылғал  ыстық  күндерде  тез  буланып  кетпеи,  тірі 
агза  ылғалын  тұрақгы  сақгауына  ықпалын  тигізеді  және  сүтқоректі 
жану арлар терлеу арқылы денесін салқындатуға мүмкіндік тугызады.
Су  үздііссіз  қозғалыста  болатындықтан  суда  еріген  минералдық 
затгар  жэне  жылу  біркелкі  тарайды.  Тұнық  судын  30  метрлік  терең 
қабатына дейін күн сәулесі жэне күндізгі жылу толық жете алады.
Судың  *і ірі  ағзаларға,  экологиялық  жайлы  орта  болуына  оның 
жарық өткізгіш  қасиетінің де маңызы зор. Атап  айтсақ судың  150-200 
метрлік  терең  қабатына  дейін  күн  сэулесінің 
фотосинтездеуге 
қабілетті жарығы өте алады. Бұл қабат фотосфера белдемі, яғни судьщ 
жарық  белдемі  деп  аталады.  Ал  шамамен  200  метрлік  тереңдіктен 
бастап  жарыктың  мөлшері  біртіндеп  азайып  2000  метрлік  тереңдікке 
күн  сэулесінің  1%  ғана жетеді.  Бұл белдемді  д и с ф о т о с ф е р а  
яғни  судың  күңгірт  белдемі  деп  атайды.  Судьщ  2000  метрден  терең 
төменгі  қабатына 
күн  сәулесі  өтпейді.  Мүлдем  қараңғылықка 
бөленген  бұл белдемді  афотосфера  ягни  караңғы  белдем деп  атайды. 
Бұдан  біз  судың  жарык  өткізу  қабілеті  де  жоғары  екенін  көреміз. 
Сондықган  судың  150-200 метрлік  терең  белдеміне дейін  фотосинтез 
толык  жүре  алады.  Ал  2000  метрлік  тереңдікке  дейінгі  белдемде 
судың  терең  қабатына  дейін  өте  алатын  көк  жэне  күлгін  сәулелер 
арқылы фотосинтез жүргізс алатын кейбір балдырлар тіршілік етеді.
Судың 
т ы ғ ы з д ь е ғ ы
 
мен  тұткырлығы  өте  жоғары.  Судың 
меншікті  салмағы  1,0  г/см3  ,  тыгыздығы  ауаның  тығыздығынан  800- 
1000  есе  артық.  Осыншама  тығыз  болғандықтан  су  жануарлардың 
козғалысына  кедергілік  көрсетеді.  Яғни  жануарлар  суда  жүзу  үшін 
судың  тығыздық  күшін  жеңуге  мэжбүр  болады.  Жэне  судағы 
гидродинамикалық  кедергіге  аз  ұшырау  үшін  денесінің  сырты  ұдайы 
сілемейленіп  тұрады.  Сондыктан  жылпылдақ  болады  және  де  су 
жануарларының басым бөлігінің денесі сүйір келеді.
Судың  тығыздығы  мол  болғандықтан  судағы  жануарлар 
мекендеп  тұрақтау  үшін  тірек  болатын  төсеніш  субстратты 
қажетсінбейді. Ал жер бетіндегі барлық жануарлар үшін тұрақтанатын 
төсеніш  (субстрат)  міндетті  түрде  қажет.  Өйткені  ауаның  тығыздығы 
аз  болғандыктан  ауада  тұрақтап  тұра  алмайды:  ауада  ұшып  тіршілік 
ететін  жануарл ард ың  барлығының  көбейіп  жеплетін,  тұрақгы 
мекендейтін  орны  (субстраты)  жерде  немесе  суда  болатын  себебі
осыған байланысты.
Тереңдеген  сайьш  судағы  қысым  көбейеді,  жарық  жэне  оггегі
азаяды.  Терен  суда  мекен  ететін  жануарлар  осыньщ  бэріне 
морфологиялык  жэне физиологиялық  тұрғыдан  бейімделуге тура 
келеді.  Терен  суда  тіршілік  ететін  жануарлар 
судың  кысымына
37

биохимиялык  жолмен 
бейімделу 
кабілеті 
дамыған. 
Олардың 
ферментінің  құрамындағы  қысымға  сезімтал  ферменттер  азайып, 
қысымға  төзімді  дегидроғеназа  катарлы  ферменттердің  мөлшері 
көбейетіндігі  дәлелденген.
Судың  эртүрлі  тереңдіктегі 
қабаттарында  жануарлардың 
тіршілігіне  қажетті  экологиялық  жагдай  эртүрлі  екенін  оның 
жогарыда сипатталган  қасиеттерінен  көруге болады.  Қандай  бір  суды 
негізінен бенталь яғни судың түбі жэне пелагиаль яғни судың іші  (су 
кабаты)  деген  екі  бөлікке  бөледі.  Осыган  сәйкес  судың  түбінде 
тіршілік  ететін  жануарлар  мен  осімдіктер  бентос  агзалар  деп,  ал 
судың  бетінен  түбіне  дейінгі  ішкі  қабатында  ішкі  белдемдерінде 
тіршілік  ететін  ағзалар  пелагос  деп  аталады.  Теңіз  мүхиттардагы 
пелагос ағзалар судың тереңдік белдеміне сәйкес:
а)  эпипелагиаль  (200  метрге дейінгі  терендікті  қамтитын,  беткі 
саяз  белдемі);  б)  батипелагиаль  (Ъаіһуз  -   терең;  200-2000  метрлік 
тереңдікті қамтитын, мэңгі күңгірт, қарауытқан қабат);
в) 
абиссопелагиаль  (2000  метрден  терең,  мүлдем  қараңгылық 
басқан су белдемі). Батипелагиаль жэне абиссопелагиаль белдемдерде 
өсімдік  болмайды,  тек  кана  микроорганизмдер  мен  жануарлар 
тіршілік етеді.
4.1.2 
Жануарлардың суда тіршілік етуге бейімделуі 
Судың  тығыздыгы  мол  болғандыктан 
су  тереңдеген  сайын 
ондагы  қысым  да  көбейеді.  Әрбір  ІОм  тереңдікке  батқан  сайын  1 
атмосфералық қысым  қосылып  отырады.  Мүхиттың  ең  терең  жері  11 
км-ге  тең.  Ондагы  қысым  1000  атмрсфераға  жетеді.  Су  тереңдеген 
сайын  қысым  күрт  өзгеретіндіктен  суда  тіршілік  ететін  жануарлар 
қүрлыкта  тіршілік  ететін  жануарлармен  салыстырганда  қысымның 
өзгерісіне төзімді  (эврибат) келеді. Әр 
түрлі 
тереңдікте тіршілік ететін 
кйбір  жануарлар  судың  беткі  қабатындагы  1-2  атмосфералык 
қысымнан 
бастап 
судьгң 
терең 
қабатындағы 
бірнеше 
жүз 
атмосфералық қысымда да  тіршілік ете алады.  Сондықган олар теңіз,
мүхиттардың жағасынан бастап  абиссалдық белдемнің 
6-7  км-лік 
терең қабатында да мекендей алады.
Бірак  теңіз,  мүхиттарда  тіршілік  ететін  жануарлардың  басым 
бөлігі  белгілі  бір  деңгейдегі  қысымда  ғана  өмір  сүре  алады  — яғни 
стенобионт.  Әсіресе  таяз  суда  немесе  өте  терең  суда  тіршілік  ететін 
жануарлар  кысымның  ауытқуына төзімсіз  болады.  Мысалы,  қүмқазар 
(Агепісоіа)  дейтін  буылтық  қүрт,  теңіз  табақшасы  (Ра(еііа)  дейтін 
былқылдак  денелі  жәндіктер  теңіздің 
жағалық 
белдемінде  ғана 
тіршілік етеді  (2-суреттің  1 -6).
38

Лл  ісвитсгсн  түрлі  балыгшр,  басаяігты  үлулар,  шаянлар.  тсиіі 
жүлдыяиалары.  г.б  тек  4-3 км-лһс  герен;иісте  400-500 ггмосфершіык 
қысымію
 гаиа тіршшік ете;іі.
Судың 
тыгытдыіы 
жгнары 
болган/іыктан 
ктгтсіси 
і и'іробиомтгар оиы  гірек  боллырып  калкып  жүрсіі.  Мүилай  кхікыма 
тіршілікті  аіздлар плаиктон  аіпалар дейтін  срскіпе  *ко.іоі нялық топты 
қүрайды.  [Іланктониын  курамына  карапайым  існелі  ?ср,  чсду шлар, 
сифонофор,  гаракніалар,  канатаякгы  ұлулар.  аітуан  гүрлі  кітксне 
шаянлар  (мүртиіааякты,  ескекаякты).  балыктын.  баканын  уьииырыгы
және т.б. көлтеген жануарлар жаталы.
I Іланісгои  агіалар щлігіиен  белсенлі  жүііп  жүре  а.імайлы.  Олар 
судың  толкыны  мен  агынын  найлаланыгі  еижар  калку  аркы.іы 
коіғалады.  Су  гүбіне  шогіп  кетией  калкып  жүру  үініи  плаиктонларла 
өідерінін  калкымалыгын  жаксыратуга багытталған  бейімделуигіліктер 
дамыган.  Каікып  жүругс бейімдслгси  сипаттарын  атасак:  I) денссіиін 
мвлшерін  атайту.  жалпаю,  үзару,  көптегсн  оскіилер  мен  тікенектер 
найда  болу  аркылы  жәнс  піпііиі  домалак  шар  тәріілес,  кол  шатыр 
тэрілдес  болып  тгеру  аркылы  суды  тірек  етіп  сүйеиетін  аукымын 
үлгайтады;  2)  денесіне  ауа  көпіриііктері  мен  майды  коптсп  жмнау, 
сүііек  қаңкасы  біртіидеп  кішіреиі  нсмесе  гүтелдей  жойылуы  аркылы. 
дснссінің 
салмағын 
азайту 
негізінде 
сута 
батып 
кетпеуіне 
бейімделген.  Мысалы,  коптеген  бір  жасушалы  планктои  жәнліктердін 
ііигоплазмасы  ауалы  копіріпіктерге  (гаювыс  вакуоли)  жәнс  май 
тамшыларына бай  болатыны  медуза,  планкгон,  күрсакаякты  үлу ларда 
ауаға 
толы 
капгаыктар 
болатыны 
планктондык 
тіршілікке 
бейімделгенін  дәлелденді.  Судың  бетінде,  аньнъграк  айтканда,  ауалы 
ашык  орта  мен  судың  аралыгында  тіріпілік  ететіи  планктондык 
жануарлардын жеке бір экологиялық тобы  н е й  с т о н  деп аталалы. 
Нейстондарға  масанын.  жүзбе  коныздык  дернәсілдері,  суаршын 
қандалалар,  кейбір  шыбындар  мен  өрмекшілер  және  кейбір 
күрсакаякты  үлулар  және  т.б.  жатады.  Нейстон  жәндіктер  судың 
толкыны  мен  агынын  пайдаланып  енжар  козғалумен  катар  кейбіреуі 
белсенді түрде өздігінен  козғала алады.
39

ПЯАИКГОН
К £ К Т 0 Н
НЕКГОБЕНТОС
БСНТОС
Щ
'  2-с> рет.  Теңіз  жануарларының  экологиялық  топтары  және 
тіршілік нысаны.
Планктон: 
Шар 
тәрізділер: 
1-трохофора; 
2-балыктың 
уыэдырығы.  Қолшатыр  тэрізділер:  3-медуза;  4-тікен 
терілілер 
типіне 
жататын,  қалқыма  тіршілік  ететін  голотурия.  Қауырсын  тэріздес
өскіндері  арқылы  қалықтап  жүретіндер:  5-көпқылтанақты  буылтық 
едэт; 6-ескекаяқ шаянша.
Нектон:  Жылантәріздес  пішінділер:  7-жыланбалық;  8-теңіз 
жыланы. 
Сүнгуір 
пішінділер: 
9-капьмар; 
10-найза 
балық. 
Ескеаяқтылар пішіндес:  11 -түлен;  12-пингвин.
Нектобентос:  Жалпақ  пішінділер:  13-каракатица;  14-түйетабан
(балық).  Су түбінде жүріп  және суда жүзіп  қозгалатындар:  15-жамбас 
шаян;  16-асшаян.
Бентос:  ағаш  пішінділер:  17-гидроид  колониясы;  18-мшанка. 
Қап  тэрізді  пішінділер:  19-кеуек;  20-асцидия.  Су  түбіндегі  батпаққа 
батып  тіршілік  ететіндер:  21 -қосжакгаулы  үлу;  22-жүрекше  теңіз
кіршсі.
Экологиялық  ерекшелігі  түрғысынан  нейстонға  үқсас  тағы  бір 
топты  п л е й с т о н   жануарлардың тобы  құрайды.  Олардың денесі 
жартылай  суға  батып,  жартылай  су  бетіңце  ашык  ауалы  ортада
40

тіршілік  етеді.  Немесе  судың 
беті  тынық  кезде  денесінің  жарты 
бөлігін  су  бетіне  шыгарып  атмосфералық  ауамен  дем  алады  да,  су 
бетінде дауыл  басталған  кезде  төмен  түсіп  су  ішінде  тіршілік  етеді. 
Плейстонның мысалы ретінде сифонофорларды атауга болады.
Судың тыгыздық күшін және ағысын жеңіп белсенді түрде жүзе 
алатын жануарлардың экологиялық тобын  н е к т о н  (л££&?5-жүзуші) 
деп  атайды.  Нектон  тобына  балық,  дельфин,  пингвин,  калъмар, 
жыланбальпс,  су  жыландары,  т.б.  суда  еркін  жүзетін  жануарлар 
жатады.  Суда  еркін  жүзу  үшін  олардың  денееінің  пішін:  сүйірленіп, 
бүлшық  еттері  жақсы  жетілген.  Нектон  тобының  кейбіруі  иіріліп 
жиырлу  арқылы  (су  жыландары,  жылан  балық  т.б),  кейбір  өкілдері 
реактивті  қозғалыспен  (кальмар),  тағы  біреулері  -   ескек  аяқгарымен 
және  жүзбе  қанаттарының  көмегімен  суда  жүзу  арқылы  қозғалады. 
Қандай  жолмен  қозғалуына  қарамастан  олардың  бәрінің  денесі 
сүңгуір қайық тәріздес сүйір келеді (2-суретпң 7-16).
Бентос  жануарлар  судың  түбінде  мекендейді.  Олар  су  түбіндегі 
тас,  қүм,  батпақка бекініп  немесе  су  түбінде  қозғалып  жүріп  тіршілік 
етеді. 
Сондықган  планктондармен  салыстырганда  аяқтары  қатты 
затты  тірек  етіп  козғалуға  жақсы  бейімделген.  Текең  судың  түбінде 
мекендейтін 
жануарлар 
аса 
көп 
мөлшердегі 
(100  -  
1000 
атмосфералык) 
қысымда 
тіршілік 
ете 
алады. 
Мысалы, 
тікентерілілердін  (Есһіпосіегташ)  кейбір  өкіддері  (теңіз  жүлдызы,
офиур)  4000-10000  метрлік  тереңдікте  табылған.  Олар  400-1000
атмосфералык қысмда өмір сүре алады.
Зообентостардың  қүрамына  кеуектер  (5роп%іа),  ішеккуыстылар
(Соеіепіегаіа),  күртгар  (Уегтез),  былқылдақценелілер  (Моіішса), 
шаянтэрізділер  (Сгизіасеа),  мшанкалар  (Вгуохоа),  иықаяқтылар 
(Вгасһіоройа), 
тікентерілілер  (Есһіпокегтаіа),  асиидия  (АзсЫіае)
жэне  кейбір балыкгар кіреді (2-суретгің  17-22).
4.13 Су жануарларьгаьвд тьгаыс алу ерекшеліктері
Суда  тыныс  алу  ауамен  салыстырганда  аитарлыкгай  күрделі 
жағдайда жүріледі.  Ауамен  салыстырғанда судагы  оттегінің  мөлшері 
аз:  1л  су  1 Омиллитрден  артық  оттегін  сіңірмейді.  Бүл  ауадагы 
оттегінің мөлшерінен 21  есе аз. Оттегі суда негізінен екі түрлі жолмен 
пайда 
болады. 
Біріншіден, 
судагы 
өсімдіктерде 
(көбінесе 
балдырларда)  жүрілген  фотосинтездің  нэтижесінде  бөлініп  шыққан 
оттегі  суга  сіңеді.  Екіншіден,  ауадығы  отгегі  диффузиялык  жолмен 
суга  сіңеді.  Сондықган  судың  терең  қабатымен  салыстьфғанда  беткі 
кабатында  оттегінің  мөлшері  мол  болады.  Судың  жылылығы  жэне 
түздылығы  өскен  сайын  ондағы  оттегінің  мөлшері  азаяды.  Мүхит,
41

теңіздердің  50-1000  метрлік  терең  қабатындағы  оттегінің  мөлшері
беткі 
қабаттарымен  салыстырганда 
5-10есе  аз  болады.  Оудың
жануарлар 
мен 
микроагзалар 
көп 
шоғырланіш 
белдемінде
тұтынушылар 
көбеюіне 
байланысты 
оттегінің 
тапшылыгына
ұшыраушылық  та  кездеседі.  Теңіздер  мен  мұхиттың  түбінде  оттегі 
жоқгың қасы.
Судың  әртүрлі  қабатында  оттегінің  қанымдылыгы  бірдей  емес 
болуына  байланысты  көптеген  жануарлар  су  кабаттарыңдағы 
оттегінің 
азайып-молайып 
ауыткуына  төзімді 
болады. 
Бұлар 
эвриоксибионт  жануарлар  тобына  жатады.  Бұларга  тұпды  судың 
түтікшеқұрты 
(ТиЬі/ех  іиЫ/ех)  деп  аталатын  буылтык  қүрт, 
қүрсақаяқты  үлудың 
кейбір  түрлері 
(М:  Үпірагш  уіуірагиз), 
балықтардан  сазан,  оңғақ,  мөңке  қатарлы  балықгар  жатады.  Алайда 
отгегі  жеткіліксіз  суда  тіршілік  ете  алмайтын  жэне  судагы  оттегінің 
мөлшерінің азайып-көбейіп  ауыткуына төзбейтін  с т е н о к с и б и о  
нт  жануарлар да  аз  емес.  Бүган  жәндіктерден  көктемші  (Ріесоріега), 
біркүндік  (Ерһетегоріега),  балыкгардан  патшабалық,  албырт,  талма, 
кірпікшелі  қүрттардан  таусүламасы  катарлы  жануарлар  жатады. 
Сонымен  қатар  оттегі  жетіспеген  жағдайда  зат  алмасуын  шегінше 
азайгып,  тіршілік  ететін  ортасы  оттегінің  қанымдалғанша  белсенсіз, 
қозғальіссыз тіршіліктің түріне  (аноксибиоз) ауысу арқылы  қолайсыз 
мезгілді аман өткізетін жануарлар да кездеседі.
Су  жануарлары  не  денесінің  терісі  арқылы,  не  желбезек,  өкпе, 
трахей  түтікшесі  қатарлы  арнайы  тыныс  мүшелері  арқылы  тыныс 
алады.  Арнайы  тыныс  мүшесі  дамыған  жағдайдың  өзінде  су 
жануарларының  тыныс  алуына  тері  жамылғысы  косалқы  түрде 
кіріседі.  Мысалы;  үйіршек  деген  балық  оттегінің  63  пайызын  терісі 
арқылы 
денесіне 
сіңіріп 
тьшыс 
алатыны 
тэжірибе 
аркылы 
дэлелденген. Терісі арқылы тыныс алатын жануарлардың денесі үзын, 
жалпақ  жэне  эр  түрлі  өскіндері  көп  болуы  арқылы  терісінің  жалпы 
сыртқы  ауданын  үлкейтеді.  Бүл  оттегіні  көп  сіңіріп  алуына 
жәрдемдеседі.  Кейбір  жануарлар  оттегі  жетіспеген  жағдайда  тьшыс 
алатьін  мүшелерінің  ауданын  үлкейтуге  мэжбүрленеді.  Ол  үшін 
керіліп  денесін  созу  (түтікше  құрт),  қармауыштарын  созып  ұзарту
жасайды.  Су  түбінде  отырмалы  тіршілік 
ететін  жануарлар  жэне  козгалысы  аз  жануарлар 
өз  төңірегіндегі 
пайдаланылган  суды  оттегі  пайдланылмаған  жаңа  сумен  ауыстыру 
үшін тербелу, айналу тәрізді қозгалыстар жасайды.
Кейбір  жануарлар  суда  да,  ауада  да  тыныс  алуға  кабілетті 
(қостынысты  балықтар,  снфонофорлар,  өкпелі  ұлулар,  кейбір
шаявдар).  Алгаш  қүрлықта  пайда  болып,  тарихи  дамуының  соңғы

дәуірінде  суда тіршілік  етуге  ауыскан  -   екінші  реттік  су  жануарлары 
атмосфералық  ашык  ауамен  тыныс  апады.  Сондықтан  олар  тыныс 
алар  кезінде  ұдайы  су  бетіне  шығуга  мәжбүрленеді  (кит,  ескекаяқты 
с\тқоректілер, су қоңыздары, масалардың дернәсілдері, т.б.).
Суда  оттегінің  жетіспеуі  кейде  су  жануарларьш  жаппай 
қыргынга  ұшыратады.  Оттегі  жетіспеуінен  қырылуы  көбінесе 
тогандарда,  өзендер  мен  көлдерде  кездеседі.  Қыскы  қыргын  әдетте 
судьщ  үстін  мүз  басьш,  суга  сырттан  ауа  кірмеуінен  туындайды.  Ал 
жазгы  кырылу  судың  жылынуына  байланысты.  Жылы  ауада  отгегі 
нашар  ериді,  сондыкган  су  оттегінің  тапшылығына  үшырайды. 
Мысалы,  Перудің  жағасына  10-12  жылда  бір  рет  экватордың  жылы 
агысы жақындайды. Осы кезде зоопланктондар  мен бальгктар жаппай 
кыргынға үшырайды. Оттегінің жетіспеуінің сыртында метан, күкіртті 
сутегі,  көмірқышқыл  газы  және  басқа  да  улы  газдардың  суда 
көбеюінінен  жануарлар  қырылады.  Бүл  газдар  көбіненесе  судың 
түбінде 
органикалық 
заттардың 
шіруінен 
және 
өндіріс 
қалдықтарының әсерінен көбейеді.
4.1.4 Судың тұздылығы, онын су жануарларына әсері
Жануарлардың агзасы дүрыс дамып жетіліп,  калыпты мөлшерде 
қызмет  атқару  үшін  олардың  жасушалары  мен  үлпаларының 
күрамында 
оттегі, 
сутегі, 
көміртегі 
қатарлы 
биологиялық 
макромолекула  түзуші  негізгі 
заттектермен  қатар  азот,  фосфор, 
күкірт,  калий,  кальций,  магний,  темір,  натридің  болуы  міндетті  түрде 
„ 
кажет.  Бұл  заттектердің  ағзаға  атқаратын  міндеті 
1-кестеде 
көрсетілді.  Басқа  да  түрлі  заттектер  ағзада  аз  мөлшерде  болса  да
болуы қажет.
Түшы  өзен  мен  көлдердін  басым  көпшілігінің  суының 
қүрамында ең аз дегенде  0,01-0,02%  еріген түздары болады.
Түздылығы  0,05%  -  дан  аспайтын  суды  түщы  су,  0,05-1,6% 
аралығында  болса — түздылау,  1,6%  -  дан  артық  болса  түзды  су  деп 
бөледі.  Суда еріген түздар өзен  суымен  ағып  барып теңіз,  мұхиттарға 
жиналады.  Сондыктан  теңіз,  мұхиттардың  суы  түзға  бай.  Мүхитгың 
1 л  суында  33-38г  (орташа мөлшері  35г/л)  тұз  болады,  ягни  тұздьің 
концентрациясы 
3,5  пайызды  құрайды.  Су  әмбебап  еріткіш
болғандыкган көптеген түрлі тұздарды ерітіп, сіңіреді.
Жауын-шашыны  аз,  жазы  ыстьпс  далалық  аймақгарда  суда 
еріген 
тұздардың 
жауын-шашын 
суымен 
сұйылып,
концентрациясьшьщ  азаюымен  салыстырғанда  судың  булануының 
нэтижесінде  тұздың  концентрациясының  молаюы  біршама  жыддам 
жүрілеті ндіктен  өзінен  өзен,  бұлақ  аіъш  шыкпайтын  көлдердің
43

тұздылығы 
мол 
болады. 
Мысалы, 
Қазақстшіның 
далалык 
аймақтарында 
жиі  кездесетін  көлдердің  тұздылыгы  өте  жоғары, 
Павлодар  облысындағы 
Маралды  көлінің  тұздылығы 
270г/л, 
Қызылдақ көлінің тұздылыгы 320 г/л-ге жетеді.
1-кесте Тірі ағзага міндетті түрде  қажет заттектер жэне олардың 
атқаратын қызметі________________________________________
Заттек
Химиялык
белгісі
Ағзада атқаратын негізгі қызметі.
Азот
N
Ақуыз 
нуклеин 
қышқылдарын 
түзуге 
қатысады.
Фосфор
Р
Нуклеин  қышқылы,  фосфолипидтер  жэне 
сүйек ұлпасын түзуге қатысады.
Калий
К
Ерітінді 
түрде 
жануарлар  жасушасында 
кездесетін негізгі заттек. Жаслгшада жүрілетін 
зат алмасу үрдісін реттеуге қызмет атқарады.
Күкірт
5
Көптеген 
түрлі 
акуыздардын 
құрамына 
кіреді.
Кальций 
? 
|
Са
Жасуша 
қабыкшасының 
өткізгіштігін 
реттейді,  сүйек  ұлпасьшың  қүрамына  кіріп 
сүйектің беріктігін қалыптастырады.
Магний
М£
Көптеген 
түрлі 
ферменттердің 
қалыпты 
мөлшерде қызмет атқаруьша көмектеседі.
Темір
Ғе
Гемоглобиннің  жэне  эртүрлі  ферменттердің 
құрамына кіреді.
Натрий
№
Жасушааралық 
сұйықтардың 
құрамында 
ерітінді  түрде  кездеседі.  Жасушаға  эртүрлі 
заттардың 
кіруін  жэне  одан  пгығуын 
реттейді.
Құрлықтағы  тұщы  су  мен  теңіз  мұхиттың  тұзды  суының 
тұзының  құрамыңда  да  айырмашылык  бар.  Мұхит,  теңіз  сулары 
натрий,  магний,  хлорид,  сульфат  иондарына  бай.  Тұщы  суларда 
кальций және корбонат иондары басым болады.
' ’ * 
^
Сулы  ортада тіршілік  ететін  жануарлар  үшін  өзінің денесіндегі 
судың  мөлшерін  тұрақты  ұстап,  денесіне  мөлшерден  тыс  артық  су 
кіруіне  кедергі  жасау  мэселесі 
туындайды.  Егер  жасушасындағы 
судың  мөлшері  қалыпты  жағдайдан  асып  кетсе  ол  жасушаның  ішкі 
осмостық  қысымын  өзгертеді  де  жасушада  жүрілетін  қызмет  бабы 
бұзыл ады.
Теңіз, 
мұхитта  тіршілік  ететін 
көптеген 
жануарлардың 
денесіндегі  тұздың  концентрациясы  оны  қоршаған  сулы  ортадағы
44

тұздың  концентрациясымен  бірдей  болады.  Судың  тұздылығы 
өзгеруіне 
сәйкес 
олардың 
денесіндегі 
тұз 
иондарының 
концентрациясы  сыртқы  ортаның 
(судың)  концентрациясымен 
теңеуге 
багытталып 
өзгереді. 
Мұндай 
жануарлардың 
тері 
жамылгысынын өткізгіш  қабілеті  жақсы  болгандықтан денесінің  іпла 
сұйықтарындағы (цитогілазма, жасушааралық сұйықгар т.б.) тұздылық 
оларды  қоршаган  судың  тұздылыгьшан  аз  болса  суда  еріген  тұз 
иондарын  көптеп 
қабылдап,  яки  денесіндегі  тұздылык  судың 
тұздылығынан  көп  болса тұз  иондарын  тері  жамылгысы  арқылы  суга 
бөліп  шыгару  арқылы  теңіз,  мұхиттық  суының  тұздылығымен
(  тұздылыгын  теңестіреді.  Баскагаа айтканда,  мұхит  теңіздеп 
кейбір жануарлардың денесінің ішкі сұйыктарьшдагы тұздьщ мөлшері 
сыртқы судың тұздылығымен  бірдей болады.  Бұларды  п о й  к и  л о 
о с м о с т ы  
жануарлар  деп  атайды.  Пойкилоосмостық  (грекше, 
роікііоз - әртүрлі, тұраксыз;  озтох -  қысым) жануарларға денесінің су 
мен 
тұздылығын  реттейтін 
арнайы  механизм  дамымаган  су 
жануарлары  жатады.  Пойкилоосмостық  сипат  теңіз,  мұхиттарда 
тіршілік  ететін  көптеген  төменгі  сатыдағы  омьфтқасыз  жануарларга 
тән.  Судың  тапшылығына ұшырап,  тұздылығы  арткан  жағдайда олар 
белсенсіз  -  анабиоз  күйге  түсіп  тіршілігін  жалғастырады.  Әсіресе 
теңіз жағасыңдағы көлшік,  шалшықтарда, теңіз мұхиттардың жагалық 
(литораль)  белдемінде  тіршілік  ететін  талшықтылар,  инфузориялар, 
шаяншалар жэне кейбір көптікенекті бунаккұрттар да  жиі кездеседі.
Денесіндегі 
сұйықтардың 
осмостык 
кысьгмын 
тұрақты 
молшерде  сақтау  арқылы  судың  тұздылығы  азайып,  молайып 
өзгеріске  түскен  кезде  денесіндегі  тұздьщ  деңгейін  тұрақты  сакгай 
алатын  жануарлар  г о м о й о   о с м о с т ы қ   жануарлар  тобын 
кұрайды.  Бұл  топтың  жануарларының  денесіндегі  сұйыктардың 
(мысалы,  қан  плазмасының)  концентрациясы  олар  тіршілік  ететін 
судагы  тұздардың  концентрапиясынан  аз  немесе  көп 
те  болуы 
мүмкін. 
Егер 
жануарлардьщ 
канындағы 
немесе 
үлпалық 
сұйыкгарындағы  тұздың  концентрациясы  олардың  тіршілік  ететін 
суындағы  тұздың  концентрациясынан  әрқашан  кем  болатын  болса, 
ондай  жануарлар  г и п о о с м о с т ы   жануарлар,  ал  егер  судағы 
тұздың  концентрациясынан  артық  болса  - 
г и п е р о с м о с т ы  
жануар деп атайды.  Теңіз балыктары және кейбір теңіз шаяндары мен 
былқылдақ  денелілері 
ұлпаларьгадағы 
сұиықтың 
қысымын 
гипоосмостық бағытта қарқынды түрде реттей алатындыктан олардың 
денесіндегі 
түздық 
концентрациясы 
теңіз 
суының
концентрациясьшан  2,5-4 есе аз болады. Тұщы  судьщ  балықгарының 
ұлпалық  сұйықтарьгада  кездесетін  түздардың  кониентрациясы  теңіз
45

балықтарындағыдан 
кем  болмайды.  Бүдан  эрине,  олардың 
гиперосмостық  реттеу  жасайтынын 
аңғарамыз.  Гомойоосмостық 
жануарлардың  денесіндегі  тұздың  құрамы  мен  мөлшерін  реттеуге 
жануарлардың  тері  жамылғысы,  бүйрегі  қатарлы,  зәр  бөлетін 
мүшелері қызмет атқарады.
Судың түздылығьшың азайып, көбеюіне төзімі аз жануарлар с т 
е н о г а л и о н д ы к   жануарлар  ден  аталады.  Су  жануарларының 
басым 
көпшілігі 
тұздылықтың 
ауытқуына 
төзімсіз 
келеді. 
Тұздылықтьщ  ауытқуына төзімді  жануарлар  э в р и г а л и о н д ы к  
жануар  деп  аталады.  Эвригалиондық  жануар  онша  көп  емес. 
Өзендердің  тұзды  көлдер  мен  теңіз,  мұхиттарға  құятын  құйғанында 
(эстуарии)  тіршілік  ететін  кейбір  жануарлар  жэне  теңіз,  мұхиттарда 
тіршілік етіп, өзен, көлдердің тұщы суына уылдырық шашатын кейбір 
көшпенді  балықтар  тұздылыкқа  да,  тұщылыққа  да  төзімділігімен 
(эвригалиндық) ерекшеленеді.

жүктеу/скачать 12,6 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: