Жануарлар этологиясы
Мінезқылығына генетикалық негіздері
жүктеу/скачать 1,51 Mb. Pdf көрінісі
|
Жануарлар этологиясы
| Мінезқылығына генетикалық негіздері
Жануардың мінезқылығы шартсыз рефлекспен (жұту, ұя салу, жұмыртқа басу, ұрпақтарды азықтандыру) немесе шартты рефлекспен (ізденіс және жем жеу, белгілі бір уақытта жайылымда жүргендерді қайтару) анықталады. Мінезқылық шартсыз рефлекстің жекелеген, генетикалық негізі бар функция, яғни ата-аналарынан мұраланған филогенез үрдісінен қалыптасқан, бірге жүретін мутация және табиғи іріктеу. Бұл шартталған генетикалық әдеттер, сондай-ақ өз көрінісін жануарлар жалған іс-әрекеттерінен байқауға болады, мысалы, жасанды инкубациялық жұмыртқаларды басу. Шартты рефлекстерден туындайтын мінезқылық, ұрпақтан ұрпаққа берілмейді. Мысалы, балапандар жем бөлшектерін шоқып жейді, бұл өте ерте пайда болатын шартты рефлекс болып саналатын мінезқылық. Кейін, басқа да балапандар, оларға еліктеп тұмсығымен жем қоспаларын жей бастайды. Жұтып қою туа біткен шартсыз рефлекс болып табылады. Фуллер (Хейфецу, 1962) Грант және Янг зерттеулердің нәтижелерін келтіреді, олар көрсеткендей, жыныстық белсенділігінің деңгейі, шартталған генетикалық белгісіне сай екені айтады. Осының дәлелі ретінде олар теңіз шошқалары күшті және әлсіз жыныстық құштарлықпен алған, піштіруден және андрогенді гормонның енгізуден кейін жыныстық белсенділігі піштіруден бұрын бірдей болып табылған. Мутация мутанттың мінезқылығына және оның ұрпақтарына әсер етеді. Неғұрлым геннің саны көп болса солғұрлым мутацияның бегілері аз болады және мутанты гендерінің анықтайтын белгілер практикалық маңызға ие болуы мүмкін. Порциг және т.б. мінезқылықты зертеулер зерттеушілер оның нәтижелерін талдап, Садовниковой-Кольцево қортындыларына сүйене отырып, жануарлардың 99 мінезқұлығы үш негізгі гендермен жүзеге асатынын дәлелдеді: белсенділік, қорқыныш, жабайылық. 1921 ж. Вайзе жабайы зебуның (Азия мен Африкада өсетін өркешті бұқа) басым белгісі ретінде қатты қозғыштық көрінісінен табады екенін дәлелдеді. Шнейдер көрсеткендей (1932) бизонның мінезқылығын, Хзебу бизонның шатысына мұраланған. Уильям және т.б. ( 1963) шошқа шартты рефелекс жауаптар оңай сатып алуды басым мәлімдеді. Осы белгілерді анықтауында, гендердің бірнеше жұп қатысады. Готчевский (1919) қоянның дефекацииясы бірнеше гендердің бағытталған іс-қимыл нәтижесінен болып табылатының тапты. Тағы бір зерттеуші - Hancock ( 1950 , 1954) күні бойы жайылымда азығын жеген малының генетикалық шартты айырмашылықтарды және су тұтыну мен дефекация жиілігін ұзақтығын тапқан. Бонсма және Роуз (1953) жайылымда таңдалған, жеген шөптің генетикалық шартты дифферециалық екені дәлелдеді. Брамби (1959) джерсейски және фризский мал тұқымдарында жыныстық айрмашылығы бар екені айтты. Сондай-ақ әр түрлі бұзаулардың түрлерінде сүтті тұтынудың айырмашылығы белгілі. Мак-фи, ак-Брайд және Джеймс (1964) Хге- рефорд браманмен ұрпақ алынған будандастырудан, бұл түрі үлкен агрессивтік және өзара алаңдаушылықты көрсетті. Зерттеулер бойынша табында жүрген жануарлардың мінезқылығы алеуметтік жағдайына (агерессивтілігі, қақтығыстарға ұмтылу немесе олардан қашу, сондай-ақ төбелес кезінде өзін көрсету) байланысты тұқым қуалайтын фактормен шартталған. Сегельдің зертеуі бойынша ақ тауық және сұр плимутрок тұқымдасының жныстық құштарлығы елеулі айырмашылықта болғанын анықтады. Вуд және Гаш (1960) үй тауықтарды екі топқа бөлді: көп және аз ак- тивті. Көп активті тауықтардың жыныстық жетілуі аз активті тауықтардан 100 қарағанда бұрын пайда болды. Бұл айырмашылықтар үшінші ұппағына дейің сақталған. Лагерлеф (1951) жыныстық айырмашылықты қарқынды аң аулау көріністе орнатты. Жақсы көріністер сиырлардың симменталь, телемарский, швед тау-кен тұқымында, ал әлсіз — швед қызыл-малында байқалған. Дональд пен Ан- дерсінің айтуынша қара малда қызыл мен ақ малға қарағанда аң аулау көрінісі күштірек дамыған. Генетикалық ақпарат беруді қамтамасыз ететін белгілер, өсім және дамыту ағза үрдісінде жүзеге асырылуда. Ішкі және сыртқы ортадан келіп түскен тітіркену реакциясы мінезқұлығында басты нысан болып табылады. Олар арнайы рецепторларымен импульс ретінде орталық нерв жүйесіне синтезделіп жіберіледі. Жануардың мінезқұлығына жауап беретін белгілі бір тітіркендігіш бо- лып табылады. Ағзаде импульстар ортаға тартқыш (сезім) және ортадан тепкіш (қимыл) жүйке талшығы арқылы жіберіледі. Бұл талшықтар рефлекторлық доға құрамына кіріп, тиісті жүйке жасушаларың құрайды. Бүкіл үрдіс тітір- кендіргішпен әкеленетін қолданыстағы құрылымына кіретін доға – рецептор. Ре- цептордан жүйке жол арқылы қозу орталық орындаушы рефлексіне дейін жетеді. Өз кезегінде, ол белгілі бір жолдарын қосып, «эффектор» жұмыс органына им- пульс жібереді (рефлекторлық доғаның шығу құрылымы). Даму шамасына қарай жануардың жүйке жүйесі күделенеді, сондай-ақ қоршаған ортаға әрекетті нашарлайды. Жем ізденумен айналысатын және аш жа- нуарлар басқаша өздерінді ұстайды. Бұл үлгілер жануардың әртүрлі физиологиялық қажеттіліктерінен және сараланған мінезқұлығынан туындайды. Жоғарғы жыныстық орталығы гипоталамус облысында, ал эрекция орталығы жұлынның бел-сегізкөзінде орналасқан. Дене температурасының реттелуі жылу берумен бірге гипоталамуста орналасқан. Гипоталамуста сондай-ақ қанықтыру және аштық орталықтары оқшауланған. Жануардың эмоцианалды мінезқұлығы иіс сезумен бірге, сондай-ақ гипоталамуспен және ретикуллы формациямен реттеледі. Жоғары дәрежеде 101 жануарларды оқу үрдісінде бас ми жартышарлары, яғни, оның қабығы бағынышты. Соңғысы анализатор рөлін атқарады, сондықтан , бұл қоршаған орта жағдайларына сәйкес жануарлардың мінез-құлқын реттейтін шартты рефлекстерді дамытып, оның синтезін жүргізеді. Мысалы, асқазан-ішек жолдарының толтыруына қарамастан, аштық орталығының тітіркенуі жануардың ашкөз жем тамақтануына туғызады. Жануарлардың мінез-құлқын реттейтін механизмдері, туа біткен (қарапайым туа біткен рефлекстер және мінезқұлықтық) және жүре пайда болған (жаттау реакциясы). Олардың орталықтары орталық жүйке жүйесінің төменгі және жоғары бөліктерінде орналасқан. Мысал ретінде, туа біткен мінезқұлығынареакциясы жөтел болып табылады. Бұл көріністер күрделі туа біткен мінезден қарапайым мінезқұлықреакцияларына рефлекторлы нысандар кешеніне жинақталады да, жауап ретінде бірнеше тітіркендіргіш комбинациялары пайда болады. Жекелеген жүйке орталықтарының қозу нәтижесі түйсік деп аталады, осы жануарлар түрлеріне тән кешенді, генетикалық негізделген, мінез-құлқы. жүктеу/скачать 1,51 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|