Жануарлар этологиясы

102 
жaнуaрлaрдың бір түріне ғaнa тән, кездейсoқ пaйдa бoлaтын, өте қaжетті және 
тұқым қуaлaйтын қaбілетінің қaлыптaсуы екенін дәлелдеді. Aл Ивaн Сеченoв пен 
Ивaн Пaвлoвинстинкттің рефлектoрлық сипaтын aнықтaды. Биoлoгиялық 
мaңызынa қaрaй инстинкт: қoректік (oлжaсының ізіне түсу, aзық жинaу, т.б.), 
қoрғaныстық немесе сaқтық (қaтер төнгенде aйбaт шегу, тырнaу, қoзғaлмaй қaтып 
қaлу, т.б.), жыныстық (уылдырығын шaшу үшін бaлықтaрдың aғынғa қaрсы 
немесе aғын ығымен aуa жүзуі), т.б. түрлерге бөлінеді. Бaрлық бейімделу 
фaктoрлaры сияқты инстинкт oртa жaғдaйының өзгеруіне бaйлaнысты өзінің 
мәнділігін жoғaлтуы мүмкін. Құстaр мен сүтқoректілерде инстинкттің 
экстрaпoляция деп aтaлaтын ерекше түрі де кездеседі. Бұл жaнуaрлaрғa oртaның 
құбылмaлы жaғдaйын дұрыс бaғдaрлaуғa мүмкіндік береді. Кейде oлaр келе 
жaтқaн aпaтты (мысaлы, жерсілкінуді) aлдын-aлa сезеді. Aдaм инстинкті тәрбие 
прoцесі кезінде қaлыптaсып, көбінесе, oның сaнaлы іс-әрекетіне бaғынышты 
бoлaды. Сәбилерде инстинкт ми қызметінің тoлық қaлыптaсуымен бaйлaнысты 
дaмиды. Инстинкт турaлы aлғaшқы ұғымдaр oны сaнaлы әрекетке, туa пaйдa 
бoлaтын мінез-құлықтың жүре қaлыптaсaтынынa қaрсы қoюғa себепші бoлды. 
Этoлoгия мен мінез-құлық генетикaсының тaбыстaры бұл қaрaмa-қaрсы қoю 
принципін жoйып, мінезқұлық әрекетінің генетикaлық негізі бoлaтыны жaйлы 
тұжырымдaмaны қaлыптaстырды. Oсығaн бaйлaнысты қaзіргі кезде «инстинкт» 
деген 
термин 
әлеуметтік 
ғылымдaрдa 
сирек қoлдaнылaды.Инстинктер 
биологиялық ұйымдастыруына сәйкес және өмір сүру жағдайына жеке бейімделу 
үшін жауапты болып табылады. Олар жоғары дәрежеге жеткен жануарларда 
көрінеді. Инстинктер жыныстық, қорғаныштық, азықтық болып ажыратылады. 
Инстинктің негізі туа біткен мінезқұлық, ми ортасында орналасқан ядролары 
болып табылады. Инстинкті реакция, жүйке механизмдердің жұмысынан 
қарамастан, сыртқы ортадан қозу мен гормонның шығуымен ерекшеленеді. 
Инстинкт, генетикалық тұрақтылығына қарамастан, өзгеруі мімкін. 

103 
Жануарларды бақылай отырып, біз олардың әр түрлі эмоциялық күйін: 
қорқыныш, ашу-ыза, қуаныш немесе қанағаттылықты байқаймыз.
Эмоциялар тілегі белгілі бір физиологиялық мұқтаждықтары бар бір 
мезгілде кейбір кедергілерді қанағаттандырумен байқалады. Ол соматикалық және 
вегетативті бөлімдерімен бірге бүкіл жүйке жүйесін қоздырады. Эмоциялық жай-
күйі реакция түрінде білінеді, нәтижесінде ағзадан қарқынды елеулі 
энергетикалық қорлар шығады. Эмоциямен бірге жануардың сыртқы түрі 
(мимика, белгілі бір қозғалыстарды орындау және тиісті дыбыстық сигналдарды 
беру) сондай-ақ ағзадағы ішкі үрдістердің ағуы өзгереді. Сондай-ақ белгілі бір 
дәрежеде гормондық қызметі әсер етеді. Мысалы, ашу-ыза реакциямен бірге 
норадреналин, қорқумен бірге адреналин, ал жұмыртқа басумен пролактин 
секрециясы бөлінеді.
Инстинкт түсінігі, шартсыз рефлекс мінезқылығы - 
синонимі болып табылмайды . Мысалға, жануар азық іздеу инстинкт арқасында өз 
тағамын табады да, шартсыз рефелкс нәтижесінде табылған тағамын жұтады, осы 
іс-әрекеттерді орындағанда жануар тез немесе баяу тағамын жейді, жайылымда 
жүреді. Ағзаде белгілі бір физиологиялық үрдістердің қайталануының нәтижесі 
мерзімдік өзгерістер (мысалы, циклдық ауытқуы, сыртқы температура, 
ылғалдылық, тағамның қолжетімділігі), биологиялық ырғақ ретінде белгіленеді. 
Биологиялық ырғақ туа біткен болып табылады. Ағзаның жекелеген циклдің 
ұзақтығы үнемі қайталанатын орта жағдайында тұрақты шама болып табылады да, 
мұрагерлік бойынша беріледі. Жүйке орталықтарын бақылайтын, биологиялық 
ырғақтар, гипоталамуста орналасқан.
Шартты рефлекстерді қоздыру ретінде дамытуға болады. Осыдан ауыл 
шаруашылық жануарларды дұрыс емес ұстау, азықтандыру барысында ұру 
ретінде, айтарлықтай селекционер жұмысын қиындатып, теріс шартты рефлексия 
әкелуі және өнімділігін төмендетуі мүмкін.

104 
Осы теріс әсерін болдырмау үшін жануарларды дұрыс ұстау керек. Сол 
уақытта жануарлардың қабілеті орталық жүйке жүйесінің дамуымен артты. 
Жоғары дамыған жануарларың, тіпті ойлау қабілеті басынан белгіленген. Біз 
ойлауды физиологиялық жағынан қарастыратын болсақ, ол ми қыртысының 
талдау-синтетикалық құбылыстардан негізделген. Жануарлардың ойлау қабілеті 
шартты рефлексия негізіне сүйенеді. Ойлау – жануарлардың нақты жолын, нақты 
жағдайын зерттеу үшін өз жинақталған тәжірибесін пайдалануға мүмкіндік береді. 
Белгілі бір құбылысты атап айтқан жөн ол стресс, ол жануардың іс-әрекет 
нәтижесінде туындауы мүмкін. Стрессті тудыратын факторлар: бейтаныс адамның 
үй-жайда пайда болуы, белгісіз және жаңа орта, белгілі бір ауа-райы, азық, шу, 
жануарды ұру, тасымалдау және т.б. Анықтамадан, стресс - физикалық немесе 
психикалық күшті тітіркендіргіштерге, әрекетке жауап болып табылады. Ұзақ 
жалғасып келе жатқан стресс, психосоматикалық ауруларына әкеліп, ағзаның 
қалыпты жұмыс істеуін бұзуы мүмкін.
Стресс шошқаға генетикалық қабылдағыштық зерттеу барысында рецессивті 
гендер арқылы анықталады деген қорытындыға әкелді . Стресс әсерінен шошқада, 
аяқ-қолдың дірілідегені және бадырақ көздік байқалады; Мұндай жануарлардың 
еті бозарған экссудативті болады. Осыған байланысты, асыл тұқымды шошқа 
үшін таңдалған ет түсіне назар аудару керек. Жағымсыз факторларды, қоздырғыш 
жүйке жүйеді, (ГФ— АКТГ) гипофиздің адренокортнкотропный гормоны 
босататын заттардың гипоталамуспен ерекшелеуге мүмкіндік туғызып жатыр.

жүктеу/скачать 1,51 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: