Жаратылыстану негіздері
жүктеу/скачать 0,86 Mb.
|
| 2.Нерв жүйесі. Қосмекенділердің алуан түрлі ортада тіршілік етуше, күрделі және өзгергіштік тіршілік ортасына байланысты миының құрылысы балықтардікімен салыстырғанда, алдыңғы миы үлкендеу және ол ми жарты шарларына бөлінген. Ортаңғы миы онша үлкен емес, ал мишығы өте аз болады. Мидың бұл бөлімінің нашар дамуы қосмекенділердің қозғалысының күрделі болмай жай баяу қимылдауына байланысты. Жұлын нервтері иық және жамбас белдеулерінде нерв торларын құрайды. Омыртқа жотасының екі жағында орналасқан симпатикалық нерв жүйесі жақсы дамыған.
Сезу мүшелерінің ішінде белгілі бір дәрежеде өзгеріске ұшыраған мүше ол (құлақ) есту мүшесі. Ол балықтарға қарағанда қосмекенділердің есту мүшелер: жақсы дамыған. Қосмекенділерде тек қатна ішкі құлағы емес, ортаңғы құлағы мен дабыл жорғағы да бар. Ортаңғы құлақ қуысынын төменгі ауыз-жұтқыншақ қуысына ашылатын бөлімі евстахиев түтігі деп аталады. Қосмекенділердің көздері балықтардың көзіне қарағанда өткір келеді, бірақ олар құрлықта судағыдай алыстан көре алмайды. Көздерін құрғап кетуден және бөгде заттар түсуден, күшті жарықтан сақтап тұратын қозғалмалы қабағы бар. Көздің мөлдір қабығының пішіні балықтардікіндей тегіс болмай - дөңес болып, хрусталигі дөңгелек болмай - линза пішіндес болады. Бұл ерекшеліктер қосмекенділердің алысырақтан көрінуіне мүмкіндік береді. Су жануарлары ылғалдылықтың өзгеруін білмейді. Суға қарағанда құрлықта температураның өзгерісі де күшті. Бақаның терісінде сезгіш нерв ұштары болады. Олар жылуды және суықты, құрғақ пен ылғалдылықты сезеді, суда еріген неше түрлі заттарды -сезгіш келеді. Қосмекенділерде жұп иіс сезу капсулалары болады, олар сыртқы ортамен бір жұп танау тесігімен қатынасады. Иіс сезімімек ішкі танау тесігі хоандар кетеді, олар ауыз-жүтқыншақ қуысымен жалғасып тыныс алуға да қатысады. Қосмекенділер иіс сезу мүшесін ауада ғана пайдаланады, ал суда жүргенде танауын жауып жүреді. Балықтарға тән бүйір сызық, қосмекенділердің тек личинкаларына ғана тән. Бүйір сызық тіршілігі үнемі - суда өсетін қосмекенділердің кейбір құйрықты және құйрықсыз түрлерінің ересектерінде өмір бойы сақталады. Зәр шығару жүйесі. Олардың зәр шығару мүшелері жас ерекшеліктерше қарай құрылысы өзгергіш келеді. Мысалы, ұрықтың алғашқы даму кезінде пронефрос, ал ересек кезінде мезонефрос зәр шығару мүшелердің қызметін атқарады. Зәр заты алдымен клоакаға, одан кейін қуыққа жиналады. Жиналған зәр заты қайтадан клоакаға содан кейін сыртқа шығады. Ыдыраған заттардың аздаған бөліктері тері арқылы да бөлінеді. 3.Көбеюі. Еркектің жыныс бездері (семенники) бүйректің жанында жатады. Тұқым безінің үстінде белгілі бір пішіні жоқ, сары түсті майлы дене жатады. Бұлар ұрықтың, оның ішінде дамитын сперматозоидтың қорегі болып саналады. Жыныс бездерінің жолдары бүйректің алдыңғы бөлімі арқылы өтіп, вольфов каналына жалғасады, сөйтіп ұрық зәр шығару жолы арқылы клоакаға жиналып, одан әрі сыртқа шығады. Бұдан еркектердің зәр шығару мен ұрық жолының қызметін бір ғана канал — вольфов каналы аткаратынын көруте болады. Аналық безі жұп, оның үстінде майды дене жатады. Уылдырық шашатын мерзімде аналық жыныс бездерінің мөлшері артады. Жетілген жұмыртқалар дене қуысына түсіп, одан воронка тәрізді бір жұп жұмыртқа жолына — мюллеров каналдарына өтеді. Уылдырық мюллеров каналдары арқылы сыртқа шығады. Жұмыртқа жолы ұзын, оның алдыңғы бөлімі - клоакаға ашылады. Ұрықтану көпшілік жағдайда сыртта судың ішінде өтеді. Көпшілік қосмекенділердің ұрықтану кезінде еркегі ұрғашысына асынып, алдыңғы аяғымен ұрғашысының құрсағын қасып, уылдырықтың суға түсуіне себеп тигізеді де, сол сәтте еркегі уылдырықты ұрықтандырады. Кейбір түрлерінде (тритондарда) еркегі спермаларын арнайы қапшықшада (сперматофорда) жинап, содан кейін ұрғашысы клоакасының шетімен жинап өзінің ұрық жолына кіргізіп алады. Бұл жағдайда ұрықтану ұрғашысының ішінде болады. Көпшілігінде жыныс диморфизмі жақсы дамыған (түсі – реңі, алдыңғы аяғында сүйелінің болуы т.б. белгілері), кейбір түрлерінің еркегі ерекше қатты дыбыс береді, ол дыбыс қапшығы — резонаторлардың арқасында шығады. Дамуы. Қосмекенділердің сумен байланыстылыга көбею кезінде өте айқын көрінеді. Олар уылдырықтарын суға салады, уылдырықтардың дамуы суда өтеді. Ұрықтанғаннан кейін уылдырықтың мөлдір қабықтары ісінеді де, біріне-бірі жабысады да, үлкен түйір пайда болады. 2-3 аптадан соң уылдырықтан бақаның личинкасы - итшабақ шығады. Итшабақ өз өмірінің алғашқы күндерінде жүзбейді (аяқтары болмайды) және қоректенбейді, өйткені онын әлі ауызы болмайды. Бірнеше күннен кейін мүйіз жақтары бар ауыз пайда болады. Судың астындағы өсімдіктерді кеміреді. Ең алғаш алдыңғы аяқтары негізделеді, бірақ ол сыртында көрінбейді, сондықтан сыртқа бірінші рет артқы аяқтары шығады. Итшабақ өзінің алғашқы кездерінде ұзын құйрықты, басының екі жағында сыртқы желбезектері болады. Бұл кезде итшабақ балыққа өте ұқсас келеді. Оның дене пішіні балықтың денесі тәрізді, желбезектері бар, жүрегі екі бөлімнен, қозғалу кызметін құйрығы атқарады, оның тіпті бүйір сызығы да бар. Сөйтіп бақа өзінің дамуында қосмекенділердің балықтан шығу тарихын қысқаша түрде қайталайды. Дамудың барысында желбезек саңылаулары аздап бітеле бастайды, мұнымен бір мезгілде өкпелері дамиды (ішек өсінділерінен). Өкпелердің дамуына қарай қан айналыс жүйесі де өзгереді. Қан айналысының екінші шеңбері түзіледі. Перде жүрек құлақшасын екі жартыға бөледі, енді жүрек үш бөлімнен тұрады. Аяқтары өсіп жетіледі. Итшабақ аяқтарының көмегімен бақаша жүзе бастайды. Құйрығы барған сайын кішірейе береді. Ақыр соңында, өте кішкентай бақалар жағаға жорғалап шығады, құйрығының қалдығы біраздан кейін ол да жоғалады. Итшабақ кішкентай бақаға айналады. Ол кезінде шөп тектес заттармен қоректенсе, енді олар жануар тектес азықтармен қоректенеді. Итшабақтың дамуы судың температурасына байланысты 2-3 айға созылады. Өмір сүру ұзақтығы табиғатта онша ұзақ емес, өйткені табиғаттың қолайлы жағдайынан уылдырықтың даму кезінде шығын көп болады. Сол сияқты жыртқыштардан және паразиттерден де азап шегетінін айту керек. Табиғатта олар онша көп жасамайды, ал қолда террариумда 10-15 жыл өмір сүреді. Мысалы, құрбақа — 20 жыл, бақа — 10 жыл тіршілік етеді. жүктеу/скачать 0,86 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|