Жауапты редакторлар: ҚР ҰҒА академигі, филология ғылымдарының докторы, профессор Р. Сыздық
жүктеу/скачать 3,26 Mb. Pdf көрінісі
|
| ағаеке, болса игі едіні болсигеді, келе алмайдыны келалмай-
ды деп жазатын болсақ, онда «ақ ешкі» деген сөзді «ағешкі», «қара көк ат»-ты «қарагөгат», «біздің қананы» – «біздің ғана», «екі-ақ тиынды» «екақтиын» деп жазу керек болар еді. Былай болғанда, біздің түбір сөздеріміздің ешқайсысы белгілі бір əріптерге ие бола алмай, ұшарын жел, қонарын сай біліп, қай жағынан бір пəле келіп қалады деп үнемі екі көз алақандай болады да отырады ғой. Емленің сонша тиянақсыз болуын ешкім де дұрыс деп айтпас. Сондықтан «еке», «екен», «игі», «симайды» сияқты жеке сөздердің бəрін де өз тілеуінше жеке жазу керек. Ол түгіл «ғой», «ғана» сияқты қосанқыларды да тұтас жазудан пайда жоқ. Бұл қайта шұбатылып жазу. Оқу жұ- мыстарына ауырлық келтіреді, балалардың үйренуіне де қиын болады. Жүсіпбек өзі: «Табиғат уақытты үнемдеуді тілейді, сөзді шұбалтпай ықшамдау керек», – дейді де, «құлшына алмаймын ғой», «жөнделе алмас па екен» сияқ- ты үш-төрт сөзді тұтасынан «құлшыналмаймынғой», «жөн- делелмаспекен» деп ішекше шұбатып жазбақшы бола- ды. Мұнысы – өзіне-өзі қарсы келгендік. Мұндай қосып жіберуге ыңғайлы көп айтылатын сөздер басқа жұрттарда да бар ғой. Бірақ олар орынсыз ботқа қылып қосып жібермейді. Мəселен, орыстар: «во что бы то ни стало» деген сөздерді уақыт үнемдеу үшін «вочтобытонистало» деп шұбатып, бір-ақ жазбайды. Мұжықтармен сөйлесе кетсең «рн гірт», «нагірт», «бінгірт», «тамгірт» деп «гірт-гірттің» астына ала- ды. Бірақ осы күнге шейін мұжық айтқан екен деп «гірт» деп жазған біреуді көргенім жоқ. Бəрі де «говорит» деп жазады. «ы» əрпі бітеу буында жəне сөздің басында жазылма- сын» деген ұсыныс бар. Бітеу буында жазылмасын деген сөз жөн болар. Үйткені «ы» сөз(де) тым көп ұшырайды. Жазуға оралғысы көп, əдемілікке де зиян келтіреді. Жəне де бітеу буында дүдəмал естіледі. Сондықтан оны бітеу буында жаз- баса да болады. Жазылмағанда ереже бойынша жазылмасын (ондай түсінікті ережеден сонрша неге қашамыз?) Сөздің басында «ы» болмасын деген сөзде айырмыс болу керек. Жүсіпбек мысалға алған «лас, лайық, разы, лақ» сияқты сөздердің басында «ы» естілмейді. Сондықтан жа- зылмауы жөн (Ол сөздерде басында «ы» жазушылар қазақ сөздерінің басында «л», «р» əріптері өмірінде келмейді деп 54 55 сенеді. Соның үшін олар «ы» жазады. Онысы – қата. Сөз басында «л» мен «р» неге келмесін. Келеді). Кей сөздердің басында «ы» дыбысы анық естіледі. «Іні», «ілу», «ін», «ық», «іс» сияқты. Мұндайларда «ы»-ны жазу жөн болар деймін. Үйткені «ық жақта ін бар», «киімді іл», «етікті ыс», «асты іш» сияқты сөйлемдерді «қ» жақта ы бар», киімді л», «етікті с», «асты ш» деп, əжептеуір етістіктерміз бен зат есімдерімізді құлақ-мұрнын тонап алып, домалата-домалата салуымыз қолайсыздау көрінеді. «у» мен «и» бұрынғыдай жарты дауысты болмай, бүтін дауысты болып саналсын. «Сұу», «асыу», «мый» деген сөздер – су, асу, ми болып жазылсын» деген пікір бар. «У» мен «и» ретіне қарай кейде жарты дауысты болып сонансын десе, онрда бір сəрі болар еді. Жоқ. Мақала иесінің ойы олай емес көрінеді. Ол тіпті қазақ тілінде жарты дауысты «у» мен «и» бар деп айтпайық дегендей қылады. Олай болғанда, бұл сөз ата қата пікір болады. Себебі: ол уақытта тілімізде бір өңкей бөлек дауысты дыбыстан құралған сөздер көбейіп кетеді. Мəселен, «айауы» деген сөзді алсақ, мұнда бес əріп бар. Соның бесеуі дауысты дыбыс па? Бұл тіпті жер шарының үстіндегі тілде жоқ заң шығар деймін. Бір сөздегі барлық бес дыбыстың бесеуі де дауысты деген не деген сұмдық?! Жоқ, олай емес. Оның ішінде дауыссыз дыбыстар болуы керек. «А» мен «ы»-ның дауысты дыбыс екенінде сөз жоқ. Сонда «у» мен «и» дауыссыз дыбыс болмағанда «Биағалар» бола ма? «У» мен «и»-дің ретіне қарай жарты дауысты да, бүтін дауысты да болатын жерлері бар дейтін болса, онда да біз «у» мен «и»-дің бүтін дауысты болатын жері тіпті жоқ дейміз. Олай екендігі сөздерді буындағанда байқалады. Мы- салы үшін «ай» деген сөзді буындайық. Бізше, бұл бір-ақ буынды сөз. Қай тілде болса да, мұндай сөздер бір буынды болып есептеледі. Орыста «чай», «пай», «бай» – бір-ақ бу- ынды сөздер. Өлеңде де бұлар бір-ақ буын орнына жүреді. Бір буында екі дауысты дыбыс келмейді. «А»-ның да дауысты екенінде сөз жоқ. Ендеше «и» жар- ты дауысты болды. «Қыйып» деген сөзді буындап көрейік. Жіктеліп есті- луіне қарағнада, «қыйын» деген сөз бен «қайын» деген сөздің буындалуы бір заңдас болуы керек (Сөзді еркімен жіберіп айтқанда өзі қалай естілсе, буындауда солай болады. «Қайын» деген сөзді біз «қа-йын» деп буындаймыз. Ендеше «қыйын» да «қы-йын» болып буындылады. Сонда «и» жар- ты дауысты болып екінші буынға кетті. Жүсіпбек «қыйынды» – «қыйын» деп жазып, «қиын» деп буындайды да, «қайынды» «қа-йын» деп буындай- ды. Мұнысы мал бұзу білмеген кісінің асықты жіліншекке жібергені сияқты екені көрініп-ақ тұр ғой. «И»-ды бүтін дауысты ма» деп шүбəланарлық сөздер жалғыз-ақ «мый», «сый», «қый» сияқты сөздер. Бұларды да жоқ, жалғау қосып буындасақ, «мы-й, сы-й, «қы-й» болып екі дыбыстан (ы мен жарты дауысты и деп) құралып тұрғандығы, буындаған уақытта екеуі екі буынға бөлініп кеткендігі көрінеді. Осы айтылғандарға сүйеніп, «и»-ді дауысты емес, жарты дауысты дыбыс дейміз. «У» туралы да дəл осындай дəлелдер келтіруге болады. Сондықтан өзі жаратылысында жарты дауысты болған «у» мен «и»-ды зорлап, дауысты жасаудың қажеті жоқ. Бітеу буында «ы»-ны жазбайтын болсақ, «асыу» мен «мый» өзі де «асу», «ми» болып жазылып, істеген жеңілдігіміз табылады. Жалғауда «да», «де»-лер мен қосалқы «да», «де»-лердің жазылуы туралы бұрынғы айтылған ережелер жарайды. Қосалқы «да» – бөлек сөз. Оған бастапқы сөздегі екпіннің (ударение) ауыспағандығы дəлел. Сондықтан бұл үнемі «да» қалпында бөлек жазылуы тиіс. «Көк ат» деген сөзді естілуіне қарай «көгат» деп жазбағанымыз сияқты, бұл «да»-ны басқа сөздегі қатаң дыбыстың тегеурінімен «ты» сияқтылау естілсе де «та» қылып жазбаймыз. Бұрынғыша «да» қылып жазамыз. Біз əрбір оқыған кісіні тіл ғылымы қылып шығармаймыз дегенмен, оқытқан уақытта сөздердің екпіндерін, буында- рын, мағыналарын айтпай тағы да тұра алмаймыз. Жалғау «да» мен қосалқы «да»-ның арасындағы жер мен көктей басқалықты да айтпай тұра алмаймыз. Оқушы жалғаулар мен 56 57 демеулерді əбден айырғанша түзу жаза алмайды. Сондықтан қосалқы «да» тұтас жазылсын деген сөздер – келмейтін сөз. Біраз уақыт үйренгенше қата жазған қалай, өмір бойы қата жазған қалай? Үйренбей тұрғанда кісі қай жазуды болса да түзу жаза алмайды ғой. Жалғау «да» мен қосалқы «да» сияқтылардың арасындағы айырмыстарды үйрену қайта оқушыларды ойланрдырып, сөздерді үйретіп, қисынын біле бастауына себеп болады. Оқушыға сөздің қисыны айтылмасын, ереже деген нəрсе болмасын деген сөз қайдан шыққан? Сөздің қисындары мен ережелері – өзінің табиғатынан шыққан нəрсе. Оны біз біржола жоқ қылып жібере алмаймыз. Осы кезде бұрынғы ескі мектептегідей ережешіл болмау керек деп айтылады. Ол, бірақ оқытудың əдісі туралы айтылған сөз. Оқытқанда бұрынғыдай түсіндірудің ең үлкен құралы ереже болмасын, əрбір білімді оқушы өзінің тексеруі, зерттеуі арқылы толсын, сол зерттеудің қорытындысы болып ереже шығарылған дейді. Бұдан: ереженің тіпті керегі деген сөз болмайды. Сондықтан ереже атаулыдан ат тонды ала қашып керегі жоқ. «Қаб», «саб», «күб» деген сөздердің аяғына «п» жазбай бұрынғыша «б» жазылған жөн. Мұны ақ – ағ, көк – көгі деген сөздермен салыстыруға болмайды. «Ақ», «көк» де- ген сөздерде «қ» мен «к» еш дүдəмалсыз анық естіліп тұр. Сондықтан «қ» мен «к»-ні жазбасқа амалымыз жоқ. Ал «қаб» дегенде «п» екені, «б» екені белгісіз, дүдəмал естіледі. «Көб», «еб» сияқты жіңішке сөздерде тіпті «п» жағы басымырақ естіледі. Соның үшін мұнда түпкі негізі болған «б»-ны жа- зуымыз қажет (бірлі-жарым əріп, қарпі сияқты сөздерде ғана негізіне қарап, «п»-ны жазамыз). Бұрынғы жалғаулық деп аталып жүрген «мен», «бен»- дерді жалғау деп таб (орыстың) творит. падежі есебінде өзінен алдыңғы сөзбен тұтас жазу жөн. Үндестік заңы туралы айтатынымыз: бұл заңның тілі- мізде бар екенінде сөз жоқ. Бірақ бірлі-жарым ол заңға бағынбаушылық бар. Кітап, кəпіитал сияқты сөздерді үн- дестік заңына бағындырмай жүрген, жат тілге жаттығып қалған оқығандардың өзі десек те, қара халықтың ішінде де кей сөздер үндестік заңына келтірілмей сөйлене береді. жүктеу/скачать 3,26 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|