62
сияқты өзіміздің неше жүздеген тума жұрнақтар –
балалық,
бастық, томдық; еркелік, бестік, жерлік... түрінде қосылып
жазылсын. Саны өте аз тіліміздің əуеніне бағынбай айтылып
жүретін
жұрнақтар жем-қор, əуес-қой, кішкен-тай, əсем-
паз, өсім-тал түрінде сызықшаменен (-) айырылып жазыл-
сын. Бұлайша жазудан пайда көп.
а – төл сөздеріміздің басынан аяғына шейін не жуан, не
жіңішке айтылу əуенді қасиетін бұзбай сақтаймыз.
в – тіліміздің əуеніне көнбейтін тоң мойынды жұрнақтар
орын танытып, көрініп тұрады.
д – күн сайын дерлік қолдан жасап алып жатқан қосым-
шаларды сөз əуеніне түсіру керек екендігін айқындаймыз.
Телгірамдар, телгірамшы, октабірдің, сатсыйаліизм... деу-
шілерге тосқауыл қойып,
телгіремдер, телгіремші, окте-
бірдің, сатсыйалдық деп жазуына жол ашамыз.
2. – Бұлар бұл күйінше жазылмағанда сөз əуеніне көн-
бейтін қосымшаларының сызықшаменен айырылып жазу
керектігі, сөзіміздің заңын бұзбауын ескерміз.
в – жаңадан тілімізге ағыл-тегіл кіріп жатқан жат ұғымның
сөздері басынан аяғына шейін жуан болмаса жіңішкелік əуе-
німен айтылмағандықтан, жат сөздігі айындалып тұрады.
s – мұнымен тілімізге кіріп жатқан сөздерді қолдан кел-
генше сөз əуенімізге түсіруге керектігін көзге елестетеміз.
Осыдан барып екі түрлі айтылып жүрген
кітап – кітеп,
өктəбір – өктебір, жана – жəне, Түркістан – Тұркістен...
деген сөздердің «кітеп, октебір, жəне, Түркістен» түрінде
жазылу дұрыстығын шығарып тіл заңымызға бейімдеуге се-
бепкер қыламыз.
6-екі атауыш сөздер қатар айтылған кезде туыс жүйесінше
тұрпаты сақтай жазылсын. Бір-біріне еткен дыбыс ықпалына
қарап бұзылып жазылмасын.
Жүжжан, бүгүн, Кенжеғұл,
жаздыгүні, Борамбай, Қазанғап, жүгаяқ, қолғабыс, қарөгіз,
қарат, кішүй, екі гісі, боз ғұнан, ағ орамал, сегіс сом түрінде
жазылмасын. Бұрынғы түбір-тұрпатын сақтап,
Жүзжан, бұл
күн, Кенжеқұл, жазды күні, Боран-бай, Қазан-қап, жүк-аяқ,
қол-қабыс, қара өгіз, қара ат, кіші-үй, екі кісі, боз құнан, ақ
орамал, сегіз сом... түрінде жазылсын.
Бұлай жазудан мақсат:
а – екі түбірлі сөзді бір тұлғалы сөзге айналдырып, тілі-
мізді бұзуға жол ашпау.
в – бұрынғы тұлға-тұрпатын бұзбай сақтау. қандай сөз
екендігі тұрпатынан-ақ көрініп тұру.
7. – Түбірлік үстеу, жалғаулық, одағай, шылауыштары
жеке тұрғанда да, басқа сөздерге қосылғанда да өздерінің
тұрпаттарын сақтап қалсын. Мұның үшін жеке тұрғанда ды-
быс жүйесі қолдансын да, басқа сөздерменен қатар келіп,
дыбыс ықпалына ұшырағанда туыс жүйесі қолдансын.
– Бұрыннан екі сөзден кірігіп кеткен құрамды демеу-
лер айтылған күйінше, дыбыс жүйесінше жазылсын. Түбін
қуалап айырылмасын. «Олай еткенде, бұлай еткенде, қалай
еткенде, солай еткенде» демеулері, «үйткенде, бүйткенде,
қайткенде, сүйткенде» түрінде жазыла берсін.
– Қосар сөзді одағайлар, қосар үнемді көсемше етістіктер
жəне сын сөзі алдынан келетін таңдау шырайының буындары
сызықшамен (-) бір-бірінен айырылып жазылсын. «Сықыр-
сықыр», «былдыр-былдыр», «жаза-жаза», «көре-көре»,
«жап-жаңа, «ып-ықшам», «үп-үлкен» түрінде жазылсын.
– Сөз басында келмейді деген
ғ, г, у, и, р, л дыбыста-
ры жат сөздердің алдынан келтіріліп жазыла берсін.
Іленін,
ұуақыт, іиə, гүудок жазылмай,
Ленін, уақыт, иə, гудөк
түрінде жазылсын. Мұнымен екі жеміс шығарамыз:
а – жат сөздерді тура жазып, мағынасына нұқсан келтір-
мейміз.
в – емлемізді басқа түрік елдеріне жақындастырамыз,
олардың жаңағы біздің сөз басында келмейді деген əріптер-
дің бəрі де келеді. Көп сөзде ұшырайды. Бұл əріптерді сөз
басына жазғаннан өз тілімізге де зарар келмейді.
Емле өзгерісі қарсаңында көптің талқысына ұсынатын
пікіріміз осы.
Басымұлы Қажым