Жауапты редакторлар



Pdf көрінісі
бет107/168
Дата21.01.2017
өлшемі8,4 Mb.
#2355
1   ...   103   104   105   106   107   108   109   110   ...   168

НОҚТААҒАСЫ  з  а  т.  э  т  н.  Ел 

басқару интитуттындағы басты тұлға; 

мəртебесі,  жолы  үлкен  адам.  Сонда  ұлы 

жүзге н о қ т а а ғ а с ы деп Жалайырға, 

кіші жүзге н о қ т а а ғ а с ы деп Табынға, 

орта жүзге н о қ т а а ғ а с ы деп Тарақтыға 

арнап,  үш  ақ  боз  үйді  бөлек  тігіпті 

(А.Сейдімбеков,  Қыр  хикаялары, 63).



Н  о  қ  т  а  а  ғ  а  институты  көшпенділер-

дің  мемлекеттік  дəстүрі  ретінде  жаңа 

дəуірде  үлкен  қызмет  атқарғаны  белгілі 

(Аңыз адам, 2011, №19, 35).



НОҚТАБАУ  з  а  т.  Ноқтаның  бауы. 

Құлынның н о қ т а б а у ы н ы ң тұйық 

ұшын тиекке тиектей салады (Н.Қазыбеков, 

Дала, 9).



НОҚТАСЫЗ с ы н. а у ы с. Еркін кет-

кен, жүгенсіз, тəртіпсіз. Н о қ т а с ы з 

кеткендерге  ноқта  салмаса  болмайтынын 

білмейсіңдер   ғой  деймін   (Қазақ ., 

12.08.2011).



НОРКА  з  а  т.  з  о  о  л.  Суда  тіршілік 

ететін,  терісі  бағалы  аң.  Суда  тіршілік 

етіп, күзенге ұқсас болғандықтан н о р к а н ы 

сукүзені деп те атайды (Қ.Аймағамбетова.., 

Табиғаттану., 19).



НОРМАЛАУШЫ  з  а  т.  Өндіріс  өні-

мінің  санын,  сапасын  белгілеуші  жəне 

оларды  мөлшерлеуші.  Ол – кен  байыту 

фабрикасының 7-ші разрядты монтері. Мен 



н о р м а л а у ш ы бухгалтермін (Лен. жас, 

13.12.1972, 2).



НОС: Нос берді. ж е р г. 1. Тұмсығын 

көтерді,  мұрнын  шүйірді,  менсібеді.

О да теріс қарады-ау! Теріс қарамақ түгіл, 

«əдіра  қал,  бұ  да  адам  болып,  кісіге  сөз 

айтпақшы ма екен»?! – деп н о с т а  б е р 



д і ғой (Б.Майлин, Таңд., 207). 2. Тойтарып 

тастады,  бетін  қайтарды.  Мұны  істесе 

(суретті  жыртса),  оқыған  еркекке  өзінше



н о с  б е р е м деп ойлап еді (Б.Майлин, 

Таңд. шығ., 444).



Нос көрсетті. с ө й л. Нос берді. Қой-

нындағы  қосағы  н  о  с    к  ө  р  с  е  т  к  е  н

соң,  Бескемпірдің  басқа  шықпасына  кім 

кепіл?! (Қ.Ысқақов, Қара орман, 34).



НОТАСЫЗ  с  ы  н.  Нота  жоқ,  нота 

болмаған. Бір есептен, сахара күйшілерінің 

домбыраны н о т а с ы з тартқаны саңлақтың 

қамшысына  бара-бар  болған  ба,  қалай?! 

(Т.Əлімқұлов, Кертолғау, 12).



НОХЧА  з  а  т.  Шешен  халқының  көне 

атауы.  Армян  жазба  ескерткіштерінде  н 

о х ч а атауы ұшырасады (Қ.Олжай, Қанат 

байла., 240).



НӨЛ ... 2. а у ы с. Мақұрым, түк біл-

мейді д.м. ≈ Оның баласы қазақшаға н ө л. 

НӨЛДІК: Нөлдік тұлға. л и н г в. Ешбір 

грамматикалық  тұлғасыз-ақ  (формасыз-

ақ)  белгілі  бір  грамматикалық  мағына 

447

Байынқол Қалиев

білдіретін тұлға(лар). «Жаңғырық шықты» 

етістігінде 3-жақ жіктік жалғауы н ө л д і к 



т ұ л ғ а арқылы берілген (С. Исаев, Қаз. 

тілі. грамм. сипаты, 38).



НӨМІРЛЕС с ы н. Нөмірі бірдей, бір 

нөмірде  жатқан.  Алайда  тоғызыншы 

отаудан тұздық алуға болмайды. Сонымен 

бірге,  қарсы  жақ  тұздық  алған  отаумен  н 

ө  м  і  р  л  е  с  отаудан  да  тұздық  алмайды 

(А.Нүсіпоқасұлы, Ағаш бесік., 4, 118). 



НӨҢ з а т. с ө й л. Айсберг. Оның аумағы 

н ө ң н і ң (айсбергтің) астыңғы жағындай 

үлкен (Егем. Қазақст. 26.02.1997, 8). 



НҰҒАРА з а т. к ө н е. м у з. Былғарыдан 

керіп  жасалған  соқпалы  саз  аспабы

Қалмақтар  «шық»  деп  жекеге,  Қамбар 

бек ұрып н ұ ғ а р а (Батырлар жыры, 79). 

«Қазақ əдебиетінің» таяудағы бір санында 

Б.Қыдырбекұлының «Сөз туралы сөз»деген 

мақаласы жарияланды, сондағы «н ұ ғ а р 



а  н  ы»  да,  «күрікті»  де  (ортаға  шығарып 

ат  сынайтын  шеңбер)  он  томдықтан  таба 

алмаймыз (Соц.Қаз., 12.03.1990).

НҰРАДЫН  з  а  т.  Ұлы  биден  кейінгі 

əмірші лауазымы. Орда əміршісі – хан емес, 

ұлы би аталған. Оның бас министрін уəзір 

емес, н ұ р а д ы н деген (М.Мағауин, Таңд. 

шығ., 1, 256). Ол  ноғайлы  бегі  Жүсіптің 

кезінде (1549 ж) кейқуат (бек пен н ұ р а

д ы н н а н кейінгі жоғары лауазым) дəреже-

сін алған адам (Қаз. əдеб., 26.08.1988, 15).



НҰРАЛЫҚ  з  а  т.  с  ө  й  л.  Нұра  д.м. 

Жадыра  сиырды  айдап  тастаған  соң  ше-

тендегі  қой,  ешкіні  н  ұ  р  а  л  ы  қ  қ  а  қа-

рай  ысырып  салды  да,  таңертеңгі  шай

жабдығына кірісті (Ə.Əлішев, Бəйтерек., 41).

НҰСҚАМА з а т. с ө й л. Сілтеме; сноска.

НҰСҚАУХАТ  з  а  т.  ж  а  ң  а.  Бір  нəр-

сені қалай істеу керектігі туралы жазыл-

ған іс-қағазы; инструктаж (Бекіт. термин., 

62).


НҮКТЕ  з  а  т.  Электрлік  құралдарды 

тоққа  қосуға  болатын  арнаулы  құрылғы 

(резетка).  Электр  сақалқырғышын  н  ү  к 



т е г е қосып, ұзақ қырынды (С.Сматаев, 

Бұлақ, 120).



НҮКТЕЛІ:  Нүктелі  үтір.  л  и  н  г  в. 

Үстіне  нүкте,  астына  үтір  қойылатын 

бір ғана тыныс белгісі (;). ≈ Мына жерге

н ү к т е л і  ү т і р қойылмапты.

НЫҒА  е  т.  с  ө  й  л.  Нығарла. – Оған 

дейін біз де осы арадан тапжылмаймыз, - 

деді н ы ғ а й сөйлеп (Х.Рахимов, Сеңгір 

сырлары, 179).



НЫҒЫЗЫРАҚ  с  ы  н.  Тығызырақ, 

мығымырақ,  мықтырақ  (Ə.Əлімжанов, 

Махамбет., 67).



НЫҚЫРТУШЫЛЫҚ  з  а  т.  Ықты-

рушылық,  тұқыртушылық,  тықсы-

рушылық.  Жас  директорда  əр  адамның 

ерекшелігіне  қараудан  гөрі  əкімгершілік, 



н ы қ ы р т у ш ы л ы қ, бұйрықшылдық 

басым (Қаз. əдеб., 09.04.1976, 3).



НЫМСАҒЫЗ з а т. ж е р г. Ауада қатып 

қалатын,  қара  түсті  жабысқақ  май; 

смола. Қолынан келер өнері – жерсағыз бен 

н ы м с а ғ ы з шайнау (Д. Бейсенбекұлы, 

Əулиеағаш., 3).



НЫМШАЛЫ  с  ы  н.  Нымша  киген, 

нымшасы  бар. – Хайуандар! – деп  айқай 

салды  сары  н  ы  м  ш  а  л  ы  сары  кемпір 

солдаттарға  қарап  (М.Байғұт,  Бұла  бұ-

лақ, 75).



НЫСАН ... Мүлікті мемлекет иелігінен 

алудың  екінші  кезеңінде  жекешелендіру 

тізіміне 200 н ы с а н кіргізілген болатын 

(Егем. Қазақст., 07.09.1993).



НЫСАНАЛЫҚ з а т. Нысана боларлық, 

нысан етерлік. Ұстазымыз н ы с а н а л ы қ

қ а тұратын бір сұлуды ертіп келген (Қара-

қат тер., 76).



НЫСАПШЫЛ  с  ы  н.  Нысабы  бар, 

қанағатшыл. ≈ Құдайқұл аса н ы с а п ш ы 

л, тым қарапайым адам.

НЫШАНАСЫЗ ... –  Еркегі  жоқ  деп 

иілмей кеткіңіз келгенімен, мен де н ы ш а 



н а с ы з емеспін-ау деймін (А.Сейдімбеков, 

Қыр хикаялары, 13).



НІЛДІ  с  ы  н.  Нілі  бар,  ніл  қосылған. 

Қара  судай  сұйылтып  қаныңды  аш-

тан Сəттеріңде сұп-сұр боп сəнің қашқан. 

Н  і  л  д  і  суға  шайқаған  ақ  жаулықтай, 

Адамдар  ғой  сарғайған  өңіңді  ашқан! 

(Қ.Мырзалиев: Қаз. əдеб., 06.04.1973, 2).

НЭПШІЛ с ы н. к ө н е. Жаңа экономи-

калық  саясатты  (нэп)  жақтаушы 

(адам).  Шаруасы  түгел  байшыкештердің,

н э п ш і л е р д і ң жанына тиетін тағы бір тақ-

пақтар  пайда  болды  (Х.Рахимов,  Бетпе-

бет, 41).


448

Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі

ОБАТАС з а т. Биік етіп үйілген тас. 

Кер төбел аттың үстіне о б а т а с т а й

боп,  қожбан  қара  жігіт  бір  жамбастап 

отыр (І.Есенберлин, Махабб., 17). Белестің 

үстінде  сұрғылт  о  б  а  т  а  с  пен  бірнеше 

балбалдар  тұр  (І.Есенберлин,  Алмас 

қылыш, 52).

ОБИ  е  т.  ж  е  р  г.  Қоқыраю,  қоқию, 

қалқию.  –  Алексей,  сен  тар  жерде  аяққа 

оралып, о б и ы п отырмай үстелді біздің 

залға даярла (К.Сегізбаев, Біз қалада., 46). 

Расыл екі салт аттының бірі бұжыр Мұқан 

екенін  ат  үстіне  қондырған  қарақшыдай

о б и ы п, қолапайсыз отыруынан-ақ танып, 

қуанып жеткен (Жұлдыз, 1973, №3, 51).



ОБИЮ Оби етістігінің қимыл атауы. 

ОБКОМ  з  а  т.  «Облыстық  комитет» 

деген күрделі сөздің қысқарған түрі. 

ОБЛАТКОМ з а т. «Облыстық атқару 

комитеті» деген күрделі сөздің қысқарған 

түрі. Біреуі Пушкин көшесіндегі обкомның, 

екіншісі – Абай көшесіндегі о б л а т к о м

үйі  (Ш.Мұртазаев,  Қара  маржан, 19). 

Коллегия  мəжілісінен  кейін  ол  ақындар 

слетін өткізудің қажеттігін егжей-тегжейлі 

дəлелдеп  о  б  л  а  т  к  о  м  ғ  а  арнайы  хат 

жазды (Қаз. əдеб., 24.01.1986, 4).

ОБРАТ  з  а  т.  ж  е  р  г.  Көксүт.  Ситан 

балқарағайдың шайырына сынысып, қаңыл-

тырдай қақпыш боп қалған ала қоржыннан 

о  б  р  а  т  т  ы  ң  құртын,  қатқан  нанның 

қоқымын төкті (Қ. Ысқақ, Ақсу., 420).



ОБЫР з а т. м е д. Қатерлі ісік ауруы; 

рак. Расында да қазіргі кезде о б ы р д а н 

қайтыс  болғандардың  саны  жүрек-тамыр 

ауруларынан  кейін  екінші  орында  тұр.

О б ы р көбінесе егде жастағы адамдарда 

кездеседі (Ана тілі, 28.02.2013). 



ОБЫРА е т. с ө й л. Қобыра. Шашы о б ы 

р а п, күлді бұрқыратып қара тоқал пештің 

алдында отыр еді (Б.Майлин. Таңд., 378).



ОВЧАРКА  з  а  т.  Қасқыр  текті  ит 

тұқымы.  Елдос  өзімен  бірге  былтыр 

қаладан  əкелген  о  в  ч  а  р  к  а  с  ы  н 

алып  шыққан  екен  (С.Досанов,  Қыран 

қалғымайды, 68). 



ОГОРОДТЫ  с  ы  н.  Огороды  бар, 

огород еккен. Дəуатама өзеннің жағасынан 

бақшалы, о г о р о д т ы алты бөлмелі ауаша 

үй салып берген (Жалын, 1977, №2, 64).

ОҒАЛА з а т. в е т. Жылқыда болатын 

аурулардың  бір  түрі.  Көкең  жылқыда 

болатын  делбе,  қыршаңқы,  тышқан,  ман-

дам, о ғ а л а, қан түсу жəне көбесі сөгіліп ақ-

бас болу сияқты аурулардың бəрін де емдей 

алатын (Н.Қазыбеков, Тұсаукесер, 12).

ОҒЛАН  Шыңғыс  ұрпағы  əулетінің 

билік  құрмаған  мүшелері  осылай  ата-

лынады (ҚазССР тарихы, 2, 225). Кеңеске 

ұлыстарды ұстап отырған ақсүйек атаулы – 

сұлтан мен о ғ л а н түгел келді (М.Мағауин, 

Аласапыран, 8). Сөз кезегі сұлтандар, о ғ 



л а н д а р мен батыр, билерге көшіп еді 

(Бұл да, 11).



ОҒЫЗ з а т. Орта Азияда өмір сүрген 

орта ғасырлық түрік тілдес тайпалардың 

жалпы аты. О ғ ы з жайлы деректер ерте 

ортағасырлардан  бастап  белгілі  (ҚҰЭ, 7, 

104). Мұнда ежелгі сактардан бүгінгі көп 

ұлтты совет халықтарына дейін каспилер 

мен алаңдар, о ғ ы з д а р мен қыпшақтар, 

қалмақтар мен ноғайлар тұрған (Мəдениет 

жəне  тұрмыс, 1973, №3, 10). Тоқсан 

екі  баулы  о  ғ  ы  з  қағанаты  (Қорқыт  ата 

кітабынан). Мұндағы «баулы» сөзі о ғ ы з

д а р д ы ң 92 құрамдас бөліктен құралғанын 

көрсетеді (Егем. Қазақс., 08.05.2003, 6).



Оғыз  тілі.  Бір  кездердегі  оғыз  тай-

паларының тілі. Қазір ол өлі тіл саналады. 

О ғ ы з  т і л і тарихи еңбектерде кейде ғұз 

тілі, үз тілі деп те аталған (ҚҰЭ, 7, 105). О ғ ы з



т і л і əсіресе қыпшақ тіліне жақын келіп, 

түрікмен, əзербайжан, гагауыз, түрік т.б. тіл-

дердің қалыптасуына негіз болған (Бұл да).

ОҒЫЗ-ҚЫПШАҚ з а т. к ө н е. Оғыз 

жəне қыпшақ тайпалары. Ол кезде маңды 

о ғ ы з - қ ы п ш а қ тайпалары мекендесе 

керек (Ə.Оспанов, Жанқожа батыр, 22). 



ОДАҒАЙ  с  ы  н.  Оғаш,  ерсі,  сөлекет; 

дөрекі. Əйелінің мінезі неткен о д а ғ а й 

(Жалын, 1974, №6, 45).



ОДАҒАЙЛА ... Жолыңыз үлкен қонақ 

көрінесіз, бағана ашу үсті о д а ғ а й л а п

астын-үстін  сөйлесем – кешіріп  қоясыз 

(Д.Досжанов, Жолбарыс, 392).



ОДАНЫЛАУ с ы н. ж е р г. Оғаштау, 

ерсілеу, ожарлау. Менің ойыма «Көшемізде 

қып-қызыл октябрьміз өзіміз» деген о д а 



н ы л а у өлең оралды (З.Қабдолов, Менің 

Əуезовім, 110).



О

449

Байынқол Қалиев

ОДАШЫЛ  с  ы  н.  Ода  жазғыш,  ода-

құмар. 

ОДАШЫЛДЫҚ з а т. Ода жазғыштық, 

одақұмарлық.  Тек  қана  о  д  а  ш  ы  л  д  ы 

қ  п  е  н  ұлттық  поэзиямыздың  көсегесін 

көгертпейтініміз  түсінікті  (Қаз.  əдеб., 

12.11.1995, 6).

ОЗАЛДАН  ү  с  т.  Əуелден,  баяғыдан. 

Заманнан  заман  оралған,  Дүние  шіркін 

соны  алған – Адыра  қалғыр  бұл  қоныс 

Қайырсыз  екен  о  з  а  л  д  а  н  (Мұрат 

Мөңкеұлы:  Нар  заман., 302). Ескі  ауыл 

адамы емеспіз ғой. О з а л д а н жұмысшы 

боп өстік (Ғ.Сланов, Замандастар, 10).

ОЗАН з а т. к ө н е. 1. Идея беруші, идео-

лог. 2. Алдын-ала айтып отырушы, ескер-

туші;  дабыл  қағушы.  Оғыз  қағанатының 

бас о з а н ы – Қорқыт ата (Егем.Қазақст. 

08.05.2003, 6). 3. Өлеңді дауыстап оқитын 

ақын,  жыршы.  Біз  сізді  саяхатшы  ғана 

шығар деп жүрсек, саясатшыл поэзиямен 

де айналысатын о з а н болып шықтыңыз

ба? (А.Сатаев,  Бəрі  де., 172). – Азия 

тарихымен  айналысқаныма  едəуір  уақыт 

болды.  О  з  а  н,  бақсы,  шайыр,  ақын 

дегендерді білмесек, бұл жерлерде жүріп 

керегі қанша? (Бұл да).



ОЗАНДА ... 2. а у ы с. Даусын қатты 

шығарып  жылау.  Назыменен  күлдірген, 

Құлқыменен  сүйдірген.  Ардақтап  жүрген 

бикешің  Қара  жамылып  о  з  а  н  д  а  п 

Қайғырып  жесір  қалмасқа  (Бұқар  жырау: 

Ана тілі, 12.07.1990, 5).

ОЗБЫРЛАУ ... Жеңеді, о з б ы р л а у 

əлдісі, Сезімнің елітіп əдісі. Қос қатын алса 

да патшаның Тоймаған соқыр көз-нəпісісі 

(Б.Ысқақ, Тастағы., 119).



ОЗҒЫНШЫ з а т. Ертерек барып, хабар 

беруші  адам.  Жүрді  Əшқаш  Мақаранға 

дереу алып, «Шешін, - деп белді, тақсыр, 

сонда барып» Жіберді жүрмей жатып о з ғ 

ы н ш ы н ы, Келед деп осынша əскер ашып-

арып (Т.Ізтілеуов, Рүстем., 68).



ОЙ¹:  Ойға  берілді.  Ойланып  кетті, 

қатты ойланды. Қанат ұшып түсті. О й ғ а

б е р і л е м деп абайламапты. Аяғын іліп 

қалған  ақпас  ба,  əлде  шырмауық  па,  тас 

қараңғы, еш біліп болмайды (Н.Серəлиев, 

Ыстық күлше, 20).



Ойға  орамды.  Ойға  бірден  келе 

кететін,  ойға  тез  түсетін.  Сəбиге 

жоғарыдағыларды  бір-бірлеп  ұғындырып 

болған соң, жаттауға жеңіл, о й ғ а  о р а м 

д ы өлең-жыр үлгілерін үйретуге кіріседі 

(А.Нүсіпоқасұлы, Ағаш бесік., 1, 30).



ОЙ²:  Ойдан  орып,  қырдан  қырды. 

Қарық қылды, тындырды. Қай қазақ о й д 

а н  о р ы п, қ ы р д а н  қ ы р д ы, Білмейді 

деп  жүр  ме  екен  ішкі  сырды.  Қазақтың 

қайратының түбі мəлім, Алты бақан алауыз, 

иттей үрді (Шəкəрім, Шығ., 80).



Ой  жайлау.  Таудың  етегіндегі  (ойпаң 

жердегі)  жайлау.  Етекте  орналасқан 

жайлау – о й  ж а й л а у, одан биіктегісі 

–  бөктер  жайлау,  бөктерден  жоғарғысы – 

төр жайлау, ең биіктегісі – кер жайлау деп 

аталады (Қаз. этнография., 1, 283).

Ой  құсы.  Ойлы  жерді  мекендейтін 

қыран құс (бүркіт). Бүркітті мекеніне қарай 

о й  қ ұ с ы, қыр құсы, құз құсы деп үшке 

бөледі (Туған жер., 143). 



ОЙБАЙЛАУЫҚ  с  ы  н. 1.  Ойбайлай 

беретін, жиі ойбайлайтын (бала). 2. а у ы с.

Ашқан  сайын  шиқылдап  тұратын  (есік)

Сөйткенше ауыз үйдің о й б а й л а у ы қ сырт-

қы есігі ашылды (С.Сматаев, Бұлақ, 69).

ОЙ-БЕЗБЕН  з  а  т.  п  о  э  т.  Ақыл-ой, 

ой  таразысы.  Бірақ,  өнерпаз  шеберлігін 

елеп-екшелегенде о й-б е з б е н г е, ақыл-

таразыға салғанда ол шын өнерпаз ба, жоқ, 

орташаның өзі ме – соны білу керек (Лен. 

жас, 27.02.1973, 3).

ОЙДЫМДАУ с ы н. Ойыстау, ойпаң-

дау. Арбасын о й д ы м д а у жерге тоқтатты 

да,  өзі  жерге  түсті  (Т.Иманбеков,  Тұт 

ағашы., 126).

ОЙЖАДЫ  с  ы  н.  Ылғи,  ой  үстінде 

жүретін,  ойқұмар.  Сол  о  й  ж  а  д  ы  хал 

студент болғасын да иығынан еш түспепті, 

зілмауыр  қиял  санасын  босатпапты 

(Д.Досжанов, Жолбарыс, 173).



ОЙКЕ з а т. б о т. Дəрілік өсімдіктердің 

бір  түрі. – Міне,  о  й  к  е  н  і  мен  таптым 

деп жігіттер түрі ұқсас небір өсімдіктерді 

əкеліп  жатыр  (Э.Төреханов,  Алматыда., 

293). О й к е – бүкіл адамзатты рак ауруынан 

арашалап қалар жалғыз үміт (Бұл да). Күн 

десе  күн,  желден,  дауылдан  қорғар  шоқ-

шоқ тал-терегі əне! О й к е сондай жерде 

өспей қайда өседі? (Бұл да).



ОЙҚҰМАРЛЫҚ  з  а  т.  Ойқұмар 

болғандық,  ойшылдық.  Ойлансын  ұлан 

болса сөз ұғарлық, Ақылдың шолғыншысы 

– о й қ ұ м а р л ы қ. Таза талап талпынып 

ойды айдаса, Байқалар – көрнеу таса, жоқ 

пен барлық (Шəкəрім, Шығ., 149).


450

Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі

ОЙҚЫЛ-ШОЙҚЫЛ  с  ы  н.  Ойқы-

шойқы, иір-қиыр. – Сеялкаларының ізі о й 

қ ы л- ш о й қ ы л, тырма тісі тегіс тимеген 

(Қазақст. əйелдері, 1975, №9, 28).



ОЙҚЫ-ШОЙҚЫСЫЗ  с  ы  н.  Ойқы-

шойқысы  жоқ,  ойқы-шойқы  емес. 

Дəкеновтың  зеңгір  аспан,  жұмыр  жердің 

өзіндей сабырлы, о й қ ы-ш о й қ ы с ы з жолы 

сызулы,  бағыты  белгілі  (Ұ.Доспанбетов, 

Шығ., 4, 156).

ОЙЛАНДЫРАРЛЫҚ  з  а  т.  Ойла-

натындық,  ой  салатындық.  Бұл  жерде 

солдатты о й л а н д ы р а р л ы қ т а й сөз 

айтуым қажет (Ə.Дүйсенбек, Көкжиек, 63).

ОЙМА:  Ойма  ен.  Құлақтың  асты-

үстінен өткізіп тескен ен. О й м а  е н д і 

тесік ен деп те атайды (Қаз. этнография., 

2, 50).

Ойма  ер.  Ағаштан  ойып,  шабылған 

ер. Қазақ ері негізгі қаңқасының жасалуы 

жағынан о й м а  е р, құранды ер, ақбас ер, 

ашамай  болып  бөлінеді  (Ж.Бабалықұлы: 

Ер қанаты, 259).



ОЙМАҚ:  Оймақ  ерін.  п  о  э  т.  Доп-

домалақ  əдемі  ерін.  Қара  көз,  қиылған 

қас,  жазық  маңдай,  Алма  бет,  ақша  жүзі 

нұр тамғандай. Қыр мұрын, о й м а қ  е р і н,

меруерт тіс, Бейне мақпал қызыл тіл ше-

кер  балдай  (Қ.Аманжолв,  Шығ.  жин., 

1, 167).


ОЙМАУЫТ  з  а  т.  Қалмақтың  бір 

тайпасы. Аюке деген ханы болған. Бұған 

қараған қалмақты он сан о й м а у ы т, тоғыз 

сан Торғауыт дейді (Мəшһүр Жүсіп, Шығ., 

9, 233). Орыс болсын, о й м а у ы т болсын, 

қызымыздың үй болғалы тұрғанына шүкір 

делік  (Н.Дəутайұлы,  Аты  жоқ., 392). 

Əміршінің ойбайынан қорыққан төлеңгіт, 

торғауыт, о й м а у ы т шіркіндер қалған 

көлікке  сайланып  мінеді  (Д.Досжанов, 

Жолбарыс, 381).



ОЙМАУЫТТАЙ с ы н. а у ы с. Қалың, 

мол,  көп,  нөпір.  Қырында  киік  жайлаған, 

Суында  балық  ойнаған,  О  й  м  а  у  ы  т 



т  а  й  тоғай  егіннің,  Ойына  келген  асын 

жейтұғын, Жемде кеңес қылмадың (Асан 

қайғы: Нар заман, 9).

ОЙНАСҚОР  с  ы  н.  Жасырын  көңіл 

қосқыш, зинақор, жүргіш (Т.Əбдіков, Күзгі 

жапырақ, 151).



ОЙНАСҚОРЛЫҚ з а т. Ойнасқұмарлық, 

ойнасшыл. ≈ Оның о й н а с қ ұ м а р л ы ғ ы

елдің бəріне белгілі.



ОЙНАСТЫҚ  з  а  т.  Жасырын  көңіл 

қосқандық,  ашыналық.  Дегенмен  де  о  й

н  а  с  т  ы  қ  жасағандарға  қатаң  жазалар

да қолданылған (М.Құдайқұлов, Құпия., 4).



ОЙНАСШЫЛ  с  ы  н.  Жасырын 

көңілқосқыш, ойнасқұмар.

ОЙПАЗ с ы н. Ойшыл, ойқұмар. Келер 

күннің  биігінен  тек  ұлттық  тұрғыдан 

ойлайтын о й п а з д а р туатынына сенім 

артасың (А.Əшімұлы, Шығ. жин., 2, 37).



ОЙРАҚ  з  а  т.  к  ө  н  е.  Мықты,  қалың 

матаның  бір  түрі.  Дəмелі  үлкен  көк  о  й 

р а қ дастарқанды серпе тастап жая берді 

(Ғ.Мүсірепов, Ұлпан, 137).



ОЙСАН с ы н. ж е р г. Орасан, керемет; 

ойсаң.  Сол  жылы  күзде  Күзембайдың 

звеносы  о  й  с  а  н  бітік  өнім  жинап,  əр 

гектарға шаққанда жүз жиырма центнерден 

астық  түсірді  (О.Сəрсенбаев,  Жақсының 

көзі, 22). Өздері  де  о  й  с  а  н  ішкіш  екен 

(О.Сəрсенбай, Шығ., 5, 327). Жігіт құшағы 

бұған  секесеуіл  шоғындай  қозданып, 

жайнап, ұшқын атып – бойынан дуылдай 

көтерілген  о  й  с  а  н  қуатты  көрікке 

салғандай, саналы дүниенің астан-кестенің 

шығарды (Д.Досжанов, Жолбарыс, 428).



Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   103   104   105   106   107   108   109   110   ...   168




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет