Жауапты редакторлар
ӨЗГЕЛЕНДІРУ Өзгелендір етістігінің қимыл атауы. ӨЗГЕРТКЕНСУ
жүктеу/скачать 8,4 Mb. Pdf көрінісі
|
ӨЗГЕЛЕНДІРУ Өзгелендір етістігінің қимыл атауы. ӨЗГЕРТКЕНСУ Өзгерткенсі етіс- тігінің қимыл атауы. ӨЗГЕРТКЕНСІ е т. Аздап өзгеріс енгізісу, өзгеріс жасағансу. Өңін ө з г е р т к е н с і п жасандылау қып күліп те алды (Ш.Шалқаров, Серіккөл, 4). ӨЗЕКТЕНУ... Тоғайдан жуа теріп жеді. Ө з е к т е н у г е жуықтаған ащы жуа өзегін өртеді (Т.Əлімқұлов, Күрең су, 81). ӨЗЕН-СУ з а т. Өзен боп ағып жатқан су. Қара ешкінің мүйізі Ербегей де сербегей. Саған келген пəлекет ө з е н-с у д ы өрлегей (Қ.Толыбаев, Бабадан., 93).
кейде өкпесін - ө з і м с і н г е н д і к к е, жарлығын – жаны ашығандыққа сүйей қоятын кездері болушы еді (О.Сəрсенбай, Шеңбер, 29).
Бірі пойызбен, бірі ө з і ұ ш а р м е н республикамыздың түкпір-түкпірінен партиямыздың тілеулестері келе бастады (Ана тілі, 03. 10. 1991, 2). Жақында Қазақ теледидарының комментаторы аэропортта, ө з і ұ ш а р д а н түскен жерде Министрлер Советінің төрағасымен сұхбаттасқанын көп жұрт көрген де шығар (Алматы ақшамы, 29. 08. 1990, 2). ӨКПЕ: Өкпе ауруы. м е д. Өкпеге суық тиіп, қабынудан пайда болатын жұқпалы ауру, туберкулез. Олардағы ең жиі кездесетін ауру көз ауруы мен ө к п е а у р у ы еді (ҚСЭ, 7, 524). Өкпе маңқа. в е т. Малдың өкпесін зақымдайтын маңқа ауруы. Маңқаның ө к п е м а ң қ а, танау маңқа, тері маңқа деген түрлері болады. Ө к п е м а ң қ а жиі кездеседі. Өлігін өртейді немесе жерге көміп тастайды (ҚСЭ, 7, 452). Өкпе туберкулезі. Туберкулез ауруы- нан өкпенің зақымдануы. Туберкулез аурулары ө к п е, сүйек жəне тері т у б е р к у л е з і болып үш топқа бөлінеді (Жетісу, 07. 06. 2001, 8). ӨКТЕМШІЛДЕУ с ы н. Өктемдеу, екпінділеу үстемдеу. Оның ө к т е м ш і л д е у үнінде: «Əп, бəлем, қатырдым ба сені. Бұған не айтар екенсің?» дегендей сыңай бар болатын (М.Айымбетов, Құмөзек., 15). ӨКШЕЛЕН Өкшеле етістігінен жа- салған ырықсыз етіс. Менің қайыс ұл- таныма қар шоғырлана жабысып биік ө к ш е л е н і п қалыпты (Ж.Мəмбетəлиев, Ұмытпаймын, 59). ӨКШЕЛЕНУ Өкшелен етістігінің қимыл атауы. ӨКІЛ: Өкіл шеше. Баланы қамқор- лығына алған, шешесінің орнына шеше болған əйел адам. Ө к і л ш е ш е де өкіл баласына өзінің ықылас-пейілін жайып салады (Жас алаш, 12. 05. 2011).
атты ө к і л с ы м а ғ ы м ы з ішінде бір топ кадр Құжыртыға бара жатыр деп естідім (К.Мұқажанұлы, Ортеке, 77). ӨКІМЕТШІ з а т. с ө й л. Үкімет қызметкері. – Менің жаным үлкейгенде ө к і м е т ш і болады, - деп көтермелеп қоятын (Б.Соқпақбаев, Балалық., 64). ӨКІМЕТШІЛ с ы н. Өкіметке берілген, өкіметті құрметтейтін. - Өкімет дей ме ей, мына таз ө к і м е т ш і л і н мұның! (М.Мəжитов, Құлынды жон, 12).
осы жаққа ауды (Қаз. əдеб., 29. 09. 1972, 3). 464 Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі ӨКІМСІНУ Өкімсін етістігінің қимыл атауы. ӨКІНІШ-ӨКСІК з а т. Қайғы-қасірет, күйініш, мұң. Бастан кешкен жаз азабын да, ө к і н і ш - ө к с і г і н де, көкейіне ұйыған армандарын да өлеңге қосып жібереді (Қ.Толыбаев, Бабадан., 151).
Көшекең істің жөнін, ыңғайын табатын шебер ұйымдастырушы (М.Мəжитов, Құлынды жон, 66). ӨКІРТІП ү с т. Көп етіп, молынан, шектен асыра. Олар тоңбай жақсы ұйықтасын деп, темір пешке ө к і р т і п от жағып отырмын (Ə.Нұршайықов, Махаб. жырлары, 302). Хансейітов бірден Жаһиловты ө к і р т і п мақтауға кірісті (О.Сəрсенбай, Шеңбер, 158). ӨЛ: Өліп жүр. Құлқыны құрып жүр, ынта-зары ауып жүр (С.Шарипов, Бекболат, 6). ӨЛƏ о д. Таңғалғанда айтылатын ишара сөз. - Ө л ə, тірі... тірі... аман қал- ды. Бозторғайым... (А.Нысаналин, Алыс алау, 12).
Ақырында май шам ө л е г з и бастаған соң екі кемпір əңгімені лажсыз тоқтатты-ау (Ш.Мұртазаев, Интернат., 32). ӨЛЕЗДІК... Əй, Берен-ай! Былайынша өзі пысық. Ал мынасы тіптен ө л е з д і к (Е.Рахимов, Тентек., 107).
Өгізқурайдың ішіне ешкі майын құйып жасаған білте шам ө л е з и жанып тұр (Т.Жақыпбайұлы, Лашын, 16). ӨЛЕКШІН ... Оның с арымағын аспаннан алып жатқанда ө л е к ш і н үстінен түсіп, жарып тастапты (Қазыбек бек, Түп-тұқияннан., 89). Ө л е к ш і н əбден əккі қу екен. Ағаштың түбіне едəуір есейіп қалған азу тісі балғадай сарымағын қарауылға қойып кетті (Алматы ақшамы, 29. 12. 1990, 3). ӨЛЕҢАЙТАР з а т. э т н. Үлкен той- ларда өлең айтып, əн салған, сөйтіп тойды қыздырған адамға берілетін сый- кəде. «Ө л е ң а й т а р» - қыз тойындағы көптеген жол-жоралар мен кəделердің бірі (А.Нүсіпоқасұлы, Ағаш бесік, 3, 98).
табаны борпылдақ қалың қазотылы құрақты, ө л е ң т і л і жерлерді белорақпен шауып алуға тура келді (Ж.Молдағалиев, Самал, 29).
жоңышқалы, қызыл миялы ойпаттар шабындық ретінде пайдаланылады (С.Ділдəбеков, Батыс Қазақст., 21). ӨЛЕСІ с ы н. Өлейін деп тұрған; өлімші. Жол үстінде ө л е с і жорғаны жетектеп келе жатып өткен өміріне өкінішпен, қапамен қайта бір көз тастап еді (Ш.Айтматов, Қош бол., 32).
келе оны ө л к е т а н у ш ы л ы қ энтузиазмға жетелейді де, ақырында бұл іске ол шындап кіріседі (Ж.Аупбаев, Жанарымда., 55). ӨЛТІР з а т. Асық ойынының бір түрі. Сəмет «шықетер», «омпа», «ө л т і р», «біртабан» сияқты атып ойнайтын ойын- дарға шорқақ болатын (Ғ.Мұстафин, Көз көрген, 38).
түсіп, бір тұрып, бір жүріп, жайылмай, теңселіп жүретін ауруы (Ш.Жанəбілов: Ер қанаты, 321). ӨЛІ: Өлі отау. Ішінде мүлкі жоқ үй (үйдің қарақан басы). Тігіпті бас бəйгеге елу бие, Ө л і о т а у, бір бас тоғыз, тоғыз түйе, Жабулы қара нарға қалы кілем, Аты озған болды бір зор олжаға ие (Н.Ахметбеков, Тосын толғау, 68).
тоқымның нашарлығынан жауыр болады. Соның салдарынан жауыр асқынып,
(Н.Қазыбеков, Дала., 11). ӨЛІЕТТЕНУ Өліеттен етістігінің қимыл ат ауы. Ендеше, бұрын ми клеткаларының ө л і е т т е н у кемтарлыққа соқтырады деп келуі қалай? (Қаз. əйелдері, 1975, №2, 18). ӨЛІК: Өлігіңнің ішіне... Кейігенде өлген малға айтылатын қарғыс. Бейəдептеу əйелдердің үй іргесінде мал жайғап жүріп: «Өй, ө л і г і ң н і ң і ш і н е ... топалаң келгір!
465 Байынқол Қалиев кебенек келгір! жамандатқыр! қарасан келгір!» - деп қарғап-сілеген дауыстарының шықпағанына да недəуір уақыт өтіпті (Жалын, 1972, №5, 79).
шоқпардай боп ө л і к т е н г е н лоқы жауыр (Саятшылық, 179).
кетпеді ме деген, ө л і м т і к ш е сүйретіліп, алдынан шыға келеді осылай (Х.Рахимов, Бетпе-бет, 126). ӨМƏЙ-АУ о д. Ойбай-ау д.м. ишарат сөз. Ө м ə й - а у! Өзің төренің алдына түсіп алып, сызып бара жатыр едің ғой (Қ.Исабаев, Серт, 24).
болар, оның ө м і р д е н б а з к е ш к і с і келетін-ді (Қ.Əбілқайыр, Текес., 74).
Енді ө м і р т а м ы р ы н іздеп тайгаға барудың керегі жоқ, оны арнаулы женьшень плантацияларында қолдан өсіру ісі игерілді (Ол кім. Бұл не? 1, 394).
қайыршыға еріп қашып, Жер қылып атағымды елге шашып, Ө м і р і ң д і и т
көрші аузыңды ашып! (И.Байзақов, Таңд. шығ., 1, 199).
Ол Хасан Оралтайдың «Елім-айлап өткен өмір» кітабын жанр жағынан алғанда ө м і р
хакім., 153). Ө м і р б а я н д ы қ повесіңізді біздің алтыншы класс оқушылары түгел оқыды (С.Ақтаев, Дала туралы., 46). ӨМІРЗАЯ... Екі түбір сөздің бірігуі а р қ ы л ы ж а с а л ғ а н а с т р о н ом и я л ы қ атаулар көп. Олар: Ақжұлдыз (Шолпан), Қосжұлдыз, Қызылжұлдыз, Сарыжұлдыз, Алтынқазық, Жалғызқазық, Ө м і р з а я т.б. (С.Сəрсенова, Астр. терм., 85). ӨМІРСЕРІК с ы н. Өмір бойы серік болған, қолынан түспеген. – Балам, өмірдің ащысы мен тұщысын бірге көрген ө м і р с е р і к таяғымды өзіңе сеніп тапсырғалы тұрмын (Лен. жас, 23. 11. 1971, 3). ӨМІРСҮЙГІШ с ы н. Өмірді сүйетін, өмірге құштар (адам). Байқағаным жаман ауруға ұшырағандар басқалар сияқты емес, үмітін үзбейтін, ө м і р с ү й г і ш келеді екен (Нұр Астана, 28. 08. 2008). ӨНДІР 1 ... Ол жүз ө н д і р қымыз береді. Ө н д і р деп-теріден тігілген мейлінше үлкен сабаны айтады (Қаз. əдеб., 27. 03. 1992, 10).
Өн етістігінен жасалған өзгелік етіс. Бірақ тақыр текшеге əдейі ө н д і р і п қойғандай қаз-қатар жайқалған алқызыл ақсары гүлдер үп етіп жел тұрса биші қыздардай мың бұралып тағзым ететін (О.Бөкеев, Қайдасың., 9). ӨНДІРІСТІК: Өндірістік апат. Өндіріс орнында болған ірі апат. Ө н д і р і с т і к а п а т объектілерді, материалдық құндылықтарды жояды, қоршаған ортаға зиян əкеледі (Терминол. анықт., 4, 135).
(Мəшһүр Жүсіп, Шығ., 9, 293). ӨНЕРТАНЫМ з а т. Өнер туралы білім, өнерді тану (Бекітіл. термин., 67). ӨНІКТІЛЕУ с ы н. с ө й л. Өнімдірек. О л м ы н а қ а л ы ң ш а ғ ы л а р а с ы м е н жаяулағанды жүріске ө н і к т і л е у санады (М.Айымбетов, Құмөзен., 57). ӨНІС з а т. с ө й л. Өнетін, өсетін зат; өсімдік. Сүйсінетіндей сұлулығы жоқ сайдың іші де, баялыш пен қотырқара, теріскеннен өзге ө н і с і жоқ екі жақ беткейдің сұрқы да соншалық ентелеп əсерленетіндей көрініс емес-ті (Б.Нұржекеев, Бір ғана махабб., 68). ӨҢ 1 з а т. б и о л. Өсімдік қабығының ең сыртқы қабаты. Қабық ө ң н е н, тоздан жəне тіннен құралады (Ботаника, 87). Мөлдір ө ң сабақтың əлі жас бөлегін сыртынан қаптап тұрады (Бұл да). ӨҢ 2 з а т. Терлікті кейде «ө ң» деп те атайды (Ер қанаты, 262). Аттың арқасына жұмсақ болуы үшін, терліктің астынан иттің, қоянның терісі төселеді, оны ө ң деп атайды. Ө ң г е анда-санда май жағып уқалап отырады (Қазақст. ауыл шаруаш., 1970, №10, 62). ӨҢ: Өңі қан теуіп тұр. Қаны бетіне шығып тұр, қызарып тұр. Хакімнің 466 Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі балбыраған жас ө ң і қ а н т е у і п т ұ р (Ұ.Доспанбетов, Шығ., 4, 32).
тынап шықты (К.Мұқажанұлы, Ортеке, 28). ӨҢБЕТ з а т. Медалдың, тиынның сыртқы беті (аверс). (Терминологиялық Хабаршы, 2009, №3, 77). ӨҢГЕЛІК з а т. Бөтендік, басқалық. Ойласам, олар - жанды өлік. Меңіреу, мисыз бір көлік. Осыдан жоқ ө ң г е л і к, Адаммын деп жүреді (Шəкəрім, Шығ., 346). ӨҢЕЗЕЛЕН е т. с ө й л. Өңезден. От басында жатқан насыбай тостаған ішінен көгеріп, ө ң е з е л е н і п кеткен (Мəдениет жəне тұрмыс, 1972, №7, 17). ӨҢЕЗІ е т. с ө й л. Өңезден. – Сабаң ө ң е з і п кеткен жоқ па? Ыстадың ба? –деп сұрап отырады (Егем. Қазақст., 28. 05. 2002, 3). ӨҢМЕН: Өңменін салды. Бүтіндей берілді, бар күшін салды. Күйеуінің осыншама еңбекқорлығына сүйсіне де, тым ө ң м е н і н с а л ы п кеткенінен іштей секем алайын деді (Б.Тоғысбаев, Ақтоты, 136). ӨР: Өр мінезділеу. с ы н. Мінезі тіктеу, өжеттірек. Жастар жағы жымия жүріп еркелеу, ө р м і н е з д і л е у шалды шешіндіріп алды, əйтеуір (Ғ.Мүсірепов, Жат қолында, 119). ӨРГЕКТІ с ы н. ж е р г. Биік, терең; ойлы, мəнді, маңызды. Мұстафин өрнекті сөздің ғана иесі болса, ө р г е к т і сөздің де иесі (Қаз. əдеб., 22. 06. 1990, 6).
жіп, тұзақ жіп, шылбыр жіп деп аталатын жіптер де əр түрлі дайындалады (Лен. жас, 23. 11. 1972, 3). ӨРЕКПУСІЗ с ы н. Жүрегі аласұрмай, қатты соқпай, өрекпімей. Расында да алақанының астында ө р е к п у с і з бір қалыпты тыныс алған қыз кеудесі сабыр тізгінінен айырылыпты (К.Ахметбеков, Ақдала, 2, 354).
алдыңғы аяғынан, бір артқы аяғынан шалыс шідерленген атты айтады (Ғ.Мүсірепов, Ұлпан, 68). ӨРКЕШ: Өркеш торсық. э т н. Түйенің өркеш терісінен жасалған сопақша торсық. Торсықтың түрлері көп. Олар: шимай торсық, ө р к е ш т о р с ы қ, жанторсық, мүйіз торсық т.б. Өркешторсық сəнді болмағандықтан, оған көбінесе айран, іркіт құйылады (Шаңырақ, 190).
деп құлшына іске кіріскен (Б.Майлин, Таңд., 289).
таспадан тілініп, өріліп жасалса ө р м е а й ы л, жіптен жасалса – құр айыл атайды (Қаз. этнография., 1, 99). Ел ішінде түйенің шудасынан немесе ешкінің қылынан есіп жасайтын айылдар болған. Оны «құр айыл» дейді. Ал қайыстан өріліп жасалса, «ө р м е
№7, 33). Өрме жүген. Қайыстан өріп жасаған жүген. Жүгеннің ө р м е ж ү г е н, түйме жүген, қайыған жүген, күміс жүген... деген түрлері болады (Қазақст. ауыл шаруаш., 1970, №10, 62). Өрме құр. Өріліп жасалған құр. Өрмектің басқұр, ө р м е қ ұ р тоқитын термелі түрі де бар (Қ.Толыбаев, Бабадан., 230).
ӨРМЕК: Өрмек тоқу. Өрмек құрып, алаша, құр тоқу. Мүйіз қалыптау, сүйек жону, тері ұқсату істерімен қатар жабағы күсу, киіз басу, жіп иіру, ө р м е к т о қ у істері өркендей бастады (Қаз. əдеб., 15. 02. 1974, 4).
кей жерде «ө р м е к ш і ж ұ л д ы з» деп те атайды (Х.Əбішұлы, Аспан сыры, 145).
емес, басымен төмен қарай да өрмелей алады (Құстар, 53). Ө р м е л е г і ш т е р жəндіктермен қоректенеді, ал күзде жаңғақ жегенді ұнатады (Бұл да).
б о т. Өсімдіктердің бір нəрсеге өрмелеп өсетін сабақтары. Шырмалғыш жəне ө р м е л е г і ш с а б а қ т а р ы бар өсімдіктер лианалар деп аталады (Ботаника, 87). 467 Байынқол Қалиев ӨРНЕК з а т. м а т. Сандардың қо- сындысын немесе айырмасын көрсететін математикалық үлгі. Егер жақшасыз ө р н е к т е тек қосу жəне азайту не тек көбейту жəне бөлу амалы болса, онда олар сол жазылған тəртібімен орындалады (Математика, 72). ӨРТ... 2. а у ы с. Жанып тұрған, өткір, өжет (адам). Өзі де ө р т еді, өрттігінен кетті ғой (Қ.Қазиев, Иманжапырақ, 67). Өрт үстіне май құйды. Бір нəрсені өршітті, асқындыра түсті. Бұған ө р т ү с т і н е м а й қ ұ й ғ а н д а й айтыс- т а р т ы с т ы ң ө р ш і п ке т ке н і ұ н а д ы (Ə.Нұрпейісов. Соңғы., 348).
салдырып, даланың жам отыны тобылғы, қараған жақтырып, тас қорыттырған (К.Жүністегі, Едіге. 229). Ө Р Т С Ө Н Д І РУ Ш І . . . А л қ а л ғ а н жетеудің біреуі – күрішші, біреуі – сушы, біреуі – жүргізуші, біреуі – қойшы, біреуі - ө р т с ө н д і р у ш і, ал мына біреуі – аудандық ДОСААФ мекемесінің бастығы (О.Сəрсенбай, Шығ., 5, 105). ӨРТТІК з а т. а у ы с. Өткірлік, өжет- тік, жанып тұрғандық. ӨРШІҢКІРЕ е т. Өрши түсу, үдеңкіреу, күшейіңкіреу. Бірақ бұның сөзіне құлақ асар адамдардың əлпеті жоқ, қайта одан сайын ө р ш і ң к і р е й түскен сықылды (К.Ахметбеков, Қасірет, 1, 25). ӨРШІҢКІРЕУ Өршіңкіре етістігінің қимыл атауы. ӨРІКТІ с ы н. Өрік өскен, өрігі бар. Ө р і к т і, алмалы, жабайы жемісті балаң таулар бар ғой (М.Əуезов, Өскен өркен, 11). жүктеу/скачать 8,4 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|