Жауапты редакторлар
СОҚАҚТАУ Соқақтау етістігінің қимыл атауы. СОҚАЛАП
жүктеу/скачать 8,4 Mb. Pdf көрінісі
|
СОҚАҚТАУ Соқақтау етістігінің қимыл атауы. СОҚАЛАП ү с т. Өлшеп-пішіп, өзгертіп, істеп. Аудан қызметкері асы- ра сілтеп, малдың бəрін ортаға түсіріп, артельді коммунаға айналдырыпты. Артель басқармасы мұны өзінше с о қ а л а п, мүлде кеңейтіп əкетіпті (Б.Майлин, Таңд., 411).
тұқымды жарбай, с о қ п а қ, қылағай, кірісті қоспақ, қисықтөс, күлгешөгер деп кемсіте атап, тезірек тұқымын құртуға тырысады (А.Сейдімбеков, Серпер, 8 ғ).
бойла, Мен бір жұмбақ адаммын, оны да ойла. Соқтықпалы, с о қ п а қ с ы з жерде өстім, Мыңмен жалғыз алыстым кінə қойма (Абай, 1, 223).
Ардақтың бойжетіп, с о қ т а л а н ғ а н ы н а н еркек шора шақтары əлдеқайда тыншу еді жандарына (О.Бөкеев, Үркер, 118). СОҚТАЛАНУ Соқталан етістігінің қимыл атауы. СОҚТАЛАНДЫР Соқталан етіс- тігінен жасалған өзгелік етіс. Арлан қан тамған қарды с о қ т а л а н д ы р ы п асап жіберді (З.Иманбаев, Қос қайың, 61).
кемөнерінің аса көрнекті қайраткерлері қатысты (Қаз. əдеб., 30. 03. 1973, 4).
күннің ішінде көзін ашып, есейіп қалды (Ə.Қалдыбаев, Таңд. шығ., 2, 172). Ала мысық с о қ ы р л а р ы н ы ң аузына сүт тосып əуре болады (Бұл да). Мысықтың баласын с о қ ы р, мəулен жəне безек деп атайды (Қ.Қайым: Ана тілі, 03. 04. 1997, 8).
Қыстаудың дəл іргесінде бетін жап-жасыл жалқаяқ балдыр басқан с о қ ы р т ұ м а бар екен (Қ.Жұмаділов, Көкейкесті, 142). СОЛАҚ... Ойық, с о л а қ, тілік деген сияқты салынған еннің түріне қойылған атаулары болады (Н.Қазыбеков, Дала., 34).
қарай екі түрлі: оңқай жіп, с о л а қ а й ж і п болады (Шаңырақ, 391).
сөзінің түбірі не с о л а м а й ы м е н жуан айтылады, не с о л а м а й ы м е н жіңішке айтылады (Х.Досмұхамедұлы, Аламан, 82). СОЛАҢ з а т. Шыңжанда тұратын халықтардың бірі. Ал сібе маньчжур мен с о л а ң н ы ң арасынан шыққан халық көрінеді (Б.Нұржекеев, Өзендер., 121). Құлжа төңірегіндегі сібе, с о л а ң аталатын халықтардың да арғы тегін Шоқан біраз айтып кетеді (Бұл да).
510 Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі шығарылады. Олар: орыс ері, с о л д а т е р і, желдірме ер (Соц. Қаз., 07. 04. 1978, 4). Солдат шөбі. Емдік қасиетіне қарай мыңжапырақ өсімдігі осылай да аталына- ды. Бұл жерде өсетін мыңжапырақ ежелден белгілі. Оны «с о л д а т ш ө б і» деп тегін атамаған (Наурызым, 18).
з а т. Қыран құс шайқалып, теңселіп тұру үшін арнайы жасалған тербелмелі тұғыр. – Ендеше, - дейді əлгі қыз əкесіне қарап, бүркітті с о л қ ы л д а қ жасап, соған отырғызыңыз (Қаз. əдеб., 27. 07. 1968). СОЛҚЫЛДАҚ 2 з а т. б о т. ж е р г. Рауғаш. Қыр төсіндегі қой жуа, ит жуа, сарымсақ, с о л қ ы л д а қ т а р д а н да құр қалатынымыз қинады мені (М.Мəжитов, Аманғали, 216). СОЛМА... С о л м а – жіті ауру. Қоздырғышы – қанда тіршілік ететін па- разит құрт. Ауырған мал селқостанады, от- тан қалады, 3-5 күнде өледі (ҚСЭ, 10, 323). СОЛТАҚТЫҚ з а т. Солтақ болғандық, солтаңдағандық. Сынған аяғы солтаң болып біткен. С о л т а қ т ы ғ ы н а н бұрын сол аяғы суыққа тез тоңады екен (Ғ.Мұстафин, Жиырма бес, 17). СОЛТҰСТЫҚ қ. Солтүстік. С о л т ұ с т ы қ қонақтары бұл елдің ұзын мойын домбырасына, күйлеріне көп таңданды (Ғ.Мүсірепов: Қаз. əдеб., 02. 02. 1979, 3).
л. Тек солтүстікте ғана мекендейтін бұғы түрі. С о л т ү с т і к б ұ ғ ы с ы н жергілікті тұрғындар баяғыдан қолға үйреткен. Оның сүті өте тəтті, жүнінен тоқылған киім өте жылы (Тірі табиғат, 12). Қына – с о л т ү с т і к б ұ ғ ы л а р ы үшін боранды қысты қыстауға ең маңызды жем (Бұл да). СОЛЫҚТАУШЫ з а т. Солықтап, əн нəрсені бір істеп жүрген адам. СОЛЫҚТАУШЫЛЫҚ з а т. Не істерін білмеушілік; ананы бір, мынаны бір істеушілік. Көп пьесалардың кейіпкерлері шын мəніндегі атпал азаматтар емес, бойкүйездік, еліктеушілік пен с о л ы қ т а
(Қаз. əдеб., 13. 02. 1976, 1). СОЛЬ з а т. Музыкадағы жеті нотаның бірі. Əбілаштың дауысы төменгі екінші октаваның с о л ь нотасына дейін жетіп, еркін алатын таза да ашық тенор (Қаз. əдеб., 12. 12. 1975, 4). СОМ з а т. в е т. Малдың денесіне шы- ғатын үлкен ісік. Үлкен жараның (лоқының, жауырдың, с о м н ы ң, шиқанның) аузы дүмпіп шығады (Соц. Қаз., 29. 03. 1991, 4).
қақпанының қандауызының үлкендігі кішігірім доғадай, дөңгелек табаны ошақтай, серіппесінің с о м д ы ғ ы білектей (С.Мұқанов, Бақташы., 153).
жеке-жеке ат берген: құлжанікін – құлжа, арқардікін – арқар, қойдікін – асық, ешкінікін – ешкімай, сиырдікін – с о м п а й (кей жерде - томпай) деп атаған (Қаз. əдеб., 15. 02. 1974, 2). СОМСЫН е т. Мықтысыну, зорсыну. Ол сырттан сынай қарап, күле қарап, с о м с ы н ы п отыр (Ж.Ахмади, Айтұмар, 472). С о м с ы н ғ а н ғ а – балға бар, қомсынғанға – Алла бар (Мақал).
тарихына əлем елдерінің көптеген тарихшы-ғалымдары с о н а к ө з д е н і п шұқшиды (А.Сатаев, Бəрі де., 22). СОНАДАЙ ү с т. с ө й л. Анадай; алыс, əудем (жер). «Уазик» ажылдап келіп, ойқастай бұрылды да, шиқ етіп с о н а д а й жерге тоқтай қалды (Ə.Асқаров, Таңд., 360).
СОНАҚ з а т. Сүйектен жасалған сырға. Əрірек уақытта қыздар с о н а қ т ы да тағушы еді (Қаз. этнография., 2, 613). СОНАРШЫЛ с ы н. Сонарда аңға шығуға құмар (адам). Япырмау, қиыр шет- тен қалтырап жеткен шарасыз жануарларды ұрып, соғып, атып алғанға əлі с о н а р ш
(Қаз. əдеб., 26. 09. 1975, 2). СОНАУ: Сонау есте жоқ ерте заманда. Баяғыда, ертеде. Билер с о н а у е с т е ж о қ е р т е з а м а н д а р д а пайда бо- лып, халқымыздың ұзына бойғы тарихында белгілі бір даму сатыларын бастан өткерді (Н.Мыңбатырова, Төле би., 3). СОНЫЛАТ Соныла етістігінен жасалған өзгелік етіс. Ондағы ойым – аз күн осында көшіп келіп, малымды с о н ы л а т п а қ едім (М.Етекбаев, Таутекелі., 12). 511 Байынқол Қалиев СОНЫЛАТУ Сонылат етістігінің қимыл атауы. СОНЫРҚАЛАҒЫШ с ы н. Сонырқа қуғыш, жаңа (тың) жерге əуес. СОНЫРҚАЛАҒЫШТЫҚ з а т. Со- нырқа қуғыштық, жаңа (от) жерге əуес- тік. Қазір соның тағы бір қырын байқап тұр. Ол – оты мол жерде малдың с о н ы р қ а л а ғ ы ш т ы ғ ы (М.Ошыбаев, Соңғы., 91). СОҢ: Соңына ала. Соңына қарай, соңғы жағында. Соңына тіркеу. э т н. Айыпты адам төлейтін «үш тоғыздан» басқа екінші орындағы көмекші биге беретін бір ұсақ мал. Сондай-ақ, оған қосымша «басына қосақ» деп бас биге бір ірі қара, «с о ң ы н а т і р к е у» деп одан кейінгі биге бір ұсақ мал бергізген (А.Нүсіпоқасұлы, Ағаш бесік., 1, 137).
Дөңгелек жүзіңіз с о п а қ ш а л а н ы п, ақ құба өңіңіз қара қошқыл тартқандай болады (Қ.Тұрсынқұлов, Анды-Қарақыз, 48). С О П А Қ Ш А Л А Н У С о п а қ ш а л а н етістігінің қимыл атауы. СОПБӨРІК з а т. Төбесі шошақ етіп тігілген бөрік. Досболдың басында қарсақтың терісінен тігілген с о п б ө р і к екен (Ел аузынан, 65).
болса құртып жіберу керек деп, с о п ы ш ы л с ы н ы п жүрген жолдастар бар (Ана тілі, 22. 03. 1990, 5). СОРА: Сора-сорасы шығып жыла- ды. Көзінен жас сорғалап ақты, қатты жылады. СОРАҚАЙ с ы н. ж е р г. Сорақы. Екі көзім болат қанжар ұстаған с о р а қ а й д а (О.Сəрсенбаев, Жақсының көзі, 149). С о р
ақыры қолыма өзі келіп түсті (Бұл да). СОРБОТҚА з а т. Тұзды суға бір бұрқ еткізіп қайнатып алған түйенің шудасы. – Ісікке мың да бір ем – с о р б о т қ а. С о р б о т қ а ісікті де, сарысуды да сорып алады (Ə.Қалдыбаев, Таңд. шығ., 3, 85). Жіліншігіне төрт жағынан ағаш құндақ са- лып, ісігін қайтару үшін с о р б о т қ а жасап орап тастаған-ды (К.Ахметбеков, Ақдала, 2, 409). Əжем түйенің шудасын тұзды су- ға қайнатып, яғни с о р б о т қ а жасап, іскен жеріме таңып тастады (Н.Қазыбеков, Дала., 24).
(Ата салты., 130). Сорлы қар з а т. Соры қайнаған (адам) д.м. қарғыс. - Əй, с о р л ы қ а р, мен жылаған жоқпын. Міне, жастығым құп- құрғақ (Егем. Қазақст., 02. 03. 2002, 4).
Таңд., 16). СОРТАҢСЫЗ с ы н. Сортаңы жоқ, сорланбаған. С о р т а ң с ы з неме- се сортаңы аз алқаптардағы күрішті суарау тəртібі мынандай... (Лен. жас, 11.02.1976, 2). СОРЫС Сор етістігінен жасалған ортақ етіс. Міне, қазақ даласының қаны мен сөлін қазағы бар, орысы бар өздері с о р ы с ы п жатыр (Ғ.Мүсірепов, Жат қолында, 297). Жіліктің майлы басын бірге с о р ы с т ы ң қой, мұқым (З.Иманбаев, Қос қайың, 271). СОТА з а т. э т н. Малдың құлағына салынатын сопақша келген жуантық ен. Малға салынатын ен-таңбаның қазақ арасында с о т а, кез деп аталатын түрлері кездеседі (Шаңырақ, 523). Ен-таңбаның
қиықша, ойық, құмырсқа, кесік, батпақ, тесік, сырға деп аталатын түрлері бар (Білім жəне еңбек, 1986, №7, 37). Сота тілік ен. э т н. Малдың құлағы ұзынша етіп тілінген ен. СОТЫ з а т. Баларасының бал жи- найтын торшасы. Олар (аралар) суды алдын-ала жинап, бірнеше с о т ы д а ғ ы көзшелерге толтырып құйып қояды (Лен. жас, 17. 09. 1974, 4). Балы қанттанып кеткен с о т ы л а р д ы əуелі ашып, сонан соң су бүркеді (Бұл да). 512 Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі СОЯР: Сояр көбейсін! Мал сойып жатқандарға айтылатын тілек. СӨДЕГЕЙ... Оның мысықша баса- тын елеусіз, с ө д е г е й жүрісін шенеді (З.Жəкенов, Күн көтеріл., 221).
жиырмаға тарта с ө з д о д а г е р л е р і жыр жəрмеңкесіне жиналды (Лен. жас., 28. 10. 1977, 4). Сөз қашырды. ж е р г. Сөз қылды, өсектеді. Бұрын Мүбəрəктің қасында жүргенде жалпы сарынға ілесіп, осы Ермаханды сыртынан талай мəрте с ө з
тіп-мұқатқаны есіне түсті (О.Сəрсенбай, Шығ., 5, 233).
Осы қарағанның ішінен жуандығы шөп машинасының дəрежесіндегі айдаһар көргенін с ө з с ы р ғ а с ы ретінде айта салған (Қ.Жұмаділов, Соңғы көш., 1, 161).
са алмай жүрген жағдайын айтқанда, бұл кісіге «кейін көрейік» деп с ө з ұ с т а т ы п кеткен едім (Т.Əлқанұлы, Тірліктен., 55). Cөз індетті. Сөздің мəн-мағынасын аша түсті, анықтады, түсіндірді. Қолына қалам ұстап, с ө з і н д е т к е н əрбір азамат- тан осындай сөздер халыққа сіңісіп жатса қандай жақсы (Соц. Қаз. 12. 03. 1990). Сөзінде түйір дəн жоқ. Сөзінде бе- реке жоқ, шылғи өтірік. Əбілтақ – анық алдамкөс айтқан с ө з і н д е т ү й і р д ə н б о л с а б ұ й ы р м а с ы н (К.Мұқажанұлы, Ортеке, 23). Сөзіңе береке бергір [берсін]. Біреуден беркесіз сөз естіген кезде айтылатын сөз орамы (сөзіңе болайын д.м.) С ө з і ң е б е р е к е б е р г і р, бүгін шөпті қырқай түбінен қиып, жаппай сұлататын қайырды күн (Жалын, 1974, №1, 46).
Ахаңның «Мектептен бұрынғы тəрбие» кітабына жазған с ө з б а с ы н (алғы- сөзін) ұсынып отырмыз (Қаз. əдеб., 08.09.1989, 7).
күнде «ертеңнен» танбай-ақ қойғаны (М.Разданұлы, Алтай., 97).
болмайды деп айтуға батылы жетпей, с ө з б ұ й д а л а п көп жүрді (Р.Райымқұлов, Жа- панда., 52). Қобда ауданының «Земледелец» колхозындағы 480 оқушылық мектеп үйін «Облмежколхозстрой» үш жылдан бері с ө з б ұ й д а л а п келеді (Лен. жас, 21. 08. 1974, 1). С Ө З Б Ұ Й Д А Л А Н С ө з б ұ й д а л а етістігінен жасалған ырықсыз етіс. Оның есесіне уəдесі с ө з б ұ й д а л а н ы п, сұрғылт күндерді төндірді де қойды (Лен. жас, 11. 05. 1976, 2). СӨЗБҰЙДАЛАУ Сөзбұйдала етіс- тігінің қимыл атауы. СӨЗДЕНУ з а т. л и н г в. Тілде бұрыннан бар тілдік бірліктер мен тұлғалардың басқа (жаңа) мағынада қолданыла келіп, оның өз алдына жеке сөзге айналып кетуі (лексикалану). Мəселен, зор+ға, шын+ы+мен, үкімет (басқару жүйесі), өкімет (билік иесі) сөздері с ө з д е н у г е мысал бола алады (Қазіргі қаз. тілі, 102). СӨЗДІКЖАСАМ з а т. л и н г в. Сөздік жасау теориясы мен сөздік жасау ісі жəне тəжірибесі (лексикография). С ө з д і к ж а с а м жалпыхалықтық тілдің байлығын, нормаларын қалыптастырады жəне тіл мəдениетін қалыптастырады (Қазіргі қаз. тілі, 104). СӨЗЖАРИЯ з а т. с ө й л. Газет. Аудан- дық с ө з ж а р и я бетінде əкімнің алғашқы адымдары туралы жазылыпты (Қаз. əдеб., 14. 08. 1992, 6). – «Арманның» арманы «жетім бұрышта» жүрген сан мың қазақ жастарына пана болу, - дейді жаңа с ө з ж а р и я н ы ң бас редакторы (Алматы ақшамы, 20. 01. 1993, 4). СӨЗЖҰМБАҚ... Əр сөз əр нүктесіне бас қатырып, ойлануды қажет ететін тас түйін с ө з ж ұ м б а қ (кросворд) секілді бірдеңе. Бір оқып, бір бөге- лем (Б.Соқпақбаев, Бастан кешкен, 100). Газет беттері сканвордтар мен с ө з- ж ұ м б а қ т а р ғ а толы (Егем. Қазақст., 29.01.2003, 4). СӨЗСЫМАҚ з а т. Сөз деген аты ғана бар; толық сөз емес (А.Ысқақов, Қазіргі қаз. тілі, 204). СӨЗТАНЫМ з а т. л и н г в. Тіл білімінің сөзді зерттейтін саласы (лексикология). С ө з т а н ы м – сөздер туралы ілім. Ол 513 Байынқол Қалиев сөз байлығын (тілдегі сөздердің барлығын) зерттейді (Б.Қалиұлы, Қазіргі қаз. тілі., 68).
шумерлер заманындағы с ө з т а ң б а л ы қ (идеография) ж а з у ғ а жəне оның арғы жағындағы суреттаңбалық (пиктография) жазуға барып тіреледі (Ана тілі, 09. 07. 2009, 4). СӨЗТАПҚЫРЛЫҚ з а т. Адамның сөз тауып кету қабілеті; сөз тауып сөйлеушілік. СӨЗТІЗБЕ... ...Осының нəтижесінде бүкіл энциклопедиямыздың сұрыпталған с ө з т і з б е с і туды (Қаз. əдеб., 19. 05. 1972, 2). СӨЙТКЕНШЕ ү с т. Солай еткенше. Олармен шүйіркелесе амандасты. С ө й т к е н ш е, секретарь кіріп, қаралатын іс бой- ынша айыпкердің əкелінгенін хабарлады (Қаз. əдеб., 22. 08. 1975, 2).
салатын, с ө к т е й т і н, сонда баданадай ақ тары əкесінің маңдайынан тамған тер моншағындай көрінуші еді (Д.Досжанов, Жолбарыс, 35).
жылтыр бетінің алауы қайтып, боп-боз, с ө н і к көзі мөлие бастаған (Ш.Мұртазаев, Жұлдыз көпір, 15). СӨҢКИ е т. с ө й л. Дөңки. Əбілқайыр тобы бір с ө ң к и г е н биіктің басына шығып күн шалып, айналаға көз тастауға тоқтаған- ды (Ə.Кекілбаев, Үркер, 268). СӨРЕ з а т. к ө н е. Сөре деп жаугершілік заманда өлген адамдарды мекеніне апарып жерлегенше қалдыра тұратын, жарым үй - жарым жаппаны айтады (Ғ.Мүсірепов, Ұлпан, 68). жүктеу/скачать 8,4 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|