Жауапты редакторлар
жүктеу/скачать 8,4 Mb. Pdf көрінісі
|
ЫСҚАУРЫН з а т. э т н. Тездің аузына асатқан ағашты басып ырғайтын бел ағашты ысқаурын дейді (С.Қасиманов, Қаз. қолөнері, 95). ЫСҚАЯҚТАН е т. Кəнігілену, төселу, ысылу, пысу. Екі жігіт мұндай шаруаға бұрыннан əбден ы с қ а я қ т а н ы п алса керек, имамның ескертуінсіз-ақ олардың өздері атқарар міндеттерін айтып берді (К.Сегізбаев, Беласқан, 260).
саусақтарымен қысылып ұсталған, оң қол- да ы с қ ы бар (Қаз. əдеб., 14. 10. 1983, 10).
тыныстады (М.Мəжитов, Аманғали., 88). ЫСҚЫРЫҚШЫ с ы н. Ысқырып жүрген, ысқырған. Ы с қ ы р ы қ ш ы шал шатқал өрлеп, түйе айдап келеді (К.Мұқажанұлы, Ортеке, 52).
690 ЫСҚЫРЫН... Ешкі бас жігіт ернін қыбырлатты да, Ғайшаға ы с қ ы р ы н ы п берді (М.Қабанбаев, Жиһанкез., 44).
жабдықтарының түрлері көп. Олар: көрік, төс, шымшуыр, тістеуік, шапқы, егеу, ы с
терекке қамыс тоқып жасалған жалпақ ы с п а (А.Сейдімбеков, Күңгір-күңгір., 83). Ы с п а ғ а байланған ұзын қыл арқанның бір ұшы өзеннің арғы бетіндегі берік қазыққа бекітілген. Мал-жанды ы с п а ғ
тартқанда əлгі жел қайықша зарлаушы еді (Бұл да).
ауылымызға сыйлы қонақ келе қал- са, тамақты Қадиша таза ұстап, бапты істейді деп осы үйге қарай ала жөне- луші едік. Əлі сол ы с п а д а р л ы ғ ы ң қалмапты-ау, бəйбіше (К.Ахметбеков, Ақдала, 2, 325).
қысып, сататын болса аздап кемітіп та- стайтын ы с п а р да ысқаяқ саудагер емес (З.Ақышев, Ақбел асуы, 50). ЫСТАНСА з а т. с ө й л. Станция. Ап- рельдің 25-інде «Сұлу төбе» ы с т а н с а с ы н а н шықтым («Қазақ» газеті – 1913, 155). ЫСТЫҚ: Ыстығы көтерілді. Де- несі күйіп-жанды, температурасы жоғарылады. Ы с т ы ғ ы көтерілген де- малушылар болды ма, кімге қандай дəрі- дəрмек керек? Бəрін тыңдап, əрқайсысына бұйрық берді (З.Шашкин, Доктор Дарха- нов, 244).
ыстық шайды үсті-үстіне ы с ы л д а с ы п сілтесті (Лен. жас, 06. 08. 1974, 3).
Керегенің басын жауып қалқайтқан жаппа күркелерінде тығылысып отырып ы с ы м
Бір қатты ы с ы н у д ы ң бір қатты суы- нуы да болатын көрінеді ғой (Ө.Қанахин, Құдірет, 284). ЫСЫРАТ з а т. а р. О дүние; бақи дүние. Күні кеше дүниеге əкелген азаматты ы с ы р а т сапарына жөнелтіп, басына қара жамылып, аңырап қалды (Ə.Нұрпейісов, Соңғы., 248).
ше, біз де ішпейміз, - десіп алдарындағы тостағандарын кейін қарай ы с ы р ғ ы ш т
Қарқаралы., 206). Ы С Ы Р Ғ Ы Ш ТАУ Ы с ы р ғ ы ш т а етістігінің қимыл атауы. ЫСЫРМАЛА... Ұсақ тас араласқан қайраң құмды қарындарымен ы с ы р м а л а п, тостағандай шұңқыр жасай бастапты (Ғ.Мүсірепов, Өмір жорығы, 14). ЫСЫРЫС Ысыр етістігінен жасал- ған ортақ етіс. Екеуі əрі-бері ы с ы р ы с ы п отырғанда шұжық еденге түсіп кетеді (Ел аузынан, 314). ЫСЫРЫСУ Ысырыс етістігінің қимыл атауы. ЫСЫТПА: Ысытпа жасады. ж е р г. Дуалады, үшкірді. Əжесі дем салып, «ы с ы т п а» ж а с а п жібергендей-ақ, Дəулетке бір көргеннен-ақ көңілі құлап, өзі де таңырқаныста қалғанын мойындаған (Ж.Ахмади, Айтұмар, 74). ЫШҚЫРЛАНУ... – Көйлегі ы ш қ ы р л а н у ғ а келмейді демесең... (Жалын, 1974, №1, 15). ЫШТАНШАҢ с ы н. Бұтында тек ыштаны ғана бар, ыштан ғана киген (О.Бөкеев, Əн салады., 233). ЫЮ-ҚИЮ... Маңдайымнан шып-шып шыққан тер тамшыларын сүрте тұрып, өз жұмысымның и ю-қ и ю ы мол қызығы мен тауқыметін көз алдыма елестетемін (Лен. жас, 04. 11. 1972, 2).
ғой? (Р.Тоқтаров, Ғасыр наны, 35). Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі 691 ІЖДАҒАТТАН Іждағатта етіс- тігінен жасалған ырықсыз етіс. ІЗ: Із құрғатпай. Толассыз, үздіксіз, іле-шала. Сонан соң үлкен үйдің алдына і з қ ұ р ғ а т п а й бірі келіп, бірі кетіп жатқан шаңқан ақ, мөлт қара машиналарға назар аударды (Ə.Нұрпейісов, Соңғы., 316).
жиі кездесетін тау жынысы (Табиғаттану, 17). І з б е с т а с т ы ң үш түрі бар. Олар: бор, кəдімгі ізбестас жəне мрамор (Бұл да). ІЗГІЛІКСІЗ с ы н. Ізгілігі жоқ, адам- гершіліксіз. Өйткені і з г і л і к с і з, адамгершіліксіз өмір сүру қиын. Ізгілік – адами тіршіліктің мəні (Д.Рамазан, Жылап аққан., 5). Бүгін неге рухсыздық секілді зор батырлық? І з г і л і к с і з батырлықтан зардап шегіп жатыр жұрт (М.Шаханов, Мəңгүрт., 61).
Терең де тосын, ойлы да орнықты пікір- танымдарымен тілтану əлеміне тегіс шар- лап кету – біздің і з д е н ш е к қарындасымыз Жаннаға тəн қасиет (Е.Жұбанов, Толғауы тоқсан., 258). ІЗДЕНІС-ҰМТЫЛЫС з а т. Ғылыми немесе шығармашылық жұмыстарға күш салғандық, тынбай еңбектенген- дік. Ағымнан жарылсам, периферия- дағы талапкерлердің і з д е н і с-ұ м т ы л ы с т а р ы н а биіктен, астамси қараған, көзге ілмеген кездерім де болған (Н.Ораз, Сиқырлы., 77).
сол жылжыған беттері кідірместен, екінші аялдамаға келіп, бір-ақ тыныстағандары жөн (Н.Ақыш, Бейуақта., 158). ІЗЕРЛЕ е т. с ө й л. Ізге түсу, əрі қарай қуалау; зерттеу. Махамбеттің арызынан зерттеуші ғалым Шоқанға қарай бір із шығарып отыр. Оны ары қарай і з е р л е й түссе, тағы да тың деректер табылуы əбден мүмкін (Қаз. əдеб., 01. 06. 1984, 14).
буыншақ-түйіншектерді мейлінше і з е т ш і л і к п е н, ұялған пішінде қабыл алып жатыр (З.Өмірбеков, Құпия., 72). ІЗКЕСЕР з а т. Ізкесуші, ізші. – Жолдас, Шерлок Холмс мырза, - деп, Құснидинов оған атақты і з к е с е р д і ң атағын оп-оңай сыйлай салды (О.Сəрсенбай, Шеңбер, 25). І З Ш І . . . 2 . А ң н ы ң і з і н е т ү с і п , соңынан қуушылар. Құсбегі салбурынға қоштасушыларды алдын ала беске бөліп тастайды: 1) тұрғышылар (бүркітті ұстап тұрушылар), 2) қағушылар (аңды қуып шығушылар), 3) і з ш і л е р (аңның ізіне түсушілер), 4) тосқауылшылар (жол тосу- шылар), 5) (қоста қалып ас əзірлеушілер) (Саятшылық, 81). ІКІМƏТ з а т. и р. ж е р г. Сыр, себеп, кіл- типан. Неге сейдін? Мүмкін, сейілден шыққан шығар. Мүмкін, аттың сейдін деген жүрісінен туған шығар. Немесе басқа бір
наз, 216). Емберді торы биенің і к м ə т і н ішке бүгін, жұрт көңілденген кезде айтты (Қаз. əдеб., 27. 05. 1977, 3). – Оның бір і к і м ə т і бар еді? – Нендей і к і м ə т (Лен. жас, 03. 10. 1974, 3). ІЛƏМ... Сөз і л ə м д е р і н е н той өткелі жатқан ақынды ерекше қастерлейтіндіктері бірден-ақ байқалып тұр (Өркен, 17. 03. 1990, 7). ІЛГЕК з а т. ж е р г. Түйме. «Түйме» де- ген сөзді Сыр бойының қазақтары «і л г е к» деп қолданады (Қаз. əдеб., 11. 10. 1991, 12).
атының ауыздығының і л г е р ш е г і н е н тас қып ұстап алып ілгері бүкшие жылжыды (С.Сматаев, Алғашқы асу, 176). ІЛГЕРІЛЕУ... – Былтырғы қарқын- нан қалайсыңдар? – Одан сəл і л г е р і л е у м і з (Ə.Ибрагимов, Нағыз қайнар, 30). ІЛГЕРІЛЕУШІЛІК з а т. Ілгері бас- қандық, алға кеткендік; дамытушылық (Ж.Бейсенбаев, Шоқан ізімен, 23). ІЛГЕРІШІЛ с ы н. Озық, үздік, алдың- ғы қатарлы. Аты əлемге əйгілі Отырар заманнан заман өте келіп, і л г е р і ш і л ойлы адамзат назарын өзіне бастады (Қаз. əдеб., 05. 09. 1975, 2). Бұл, сөз жоқ, І Байынқол Қалиев 692 і л г е р і ш і л де ізгі құбылыс (Қаз. əдеб., 27. 05. 1988, 11). ІЛГЕШЕК... 2. а у ы с. Іліп-қақпа, қағытпа, шымшыма. – Осы бір і л г е ш е к сөзің-ай сенің. Мың өлең жазса да, сен оздың емес пе бəрібір? (Б.Нұржекеев, Күй толғақ, 102). ІЛГІДАЙ з а т. ж е р г. Үкірдайдың орынбасары. Құдалар да осал жерден емес. Қошқарбайдың бетке ұстары – Қали і л г і д а й д ы ң ауылы. Күйеу жігіт – сол і л г і д а й д ы ң үкілеген ұлы Қажыбек мырза (Қ.Жұмаділов, Таңғажайып., 50). ІЛГІШСІЗ с ы н. с ө й л. Кедергісіз, бөгетсіз. Құдай оңдап путевканы і л г і ш с і з берді, бірақ бұл оны ойлантып тастады (Ə.Нұрпейісов, Соңғы., 372). ІЛГІШСІЗДІК з а т. с ө й л. Кедергісіздік, бөгетсіздік. ІЛДЕБАЙЛА... Қыстан і л д е б а й л а п шыққандары (малдың) көктемгі қара суықта қырылды (М.Дүйсенов, Мейман- дар, 59).
аққайнар, балабақша, басылым, жағажай, қазанама, теледидар, уыздық, і л д і р і к... Бұлар – Іслəм Жарылғапов жасаған сөздер (Қаз. əдеб., 12. 07. 91). Темекісін тұтатқан орыс і л д і р і г і н е шүберек ораған бір əйнегі шытынаған көзілдірігін бір шешіп, бір киді (С.Жүнісов, Ақан сері, 2, 115). ІЛЕЗДЕМЕ з а т. Ұжым басшысының таңертең қызметкерлер жұмысқа кірісер алдында жинап алып, сол күнгі (жетідегі) міндеттер туралы 5-10 минуттай мəжіліс жасауы. Күн сайын газеттің кезекті номерін талқылау і л е з д е м е с і н е қатысамыз (Қаз. əдеб., 01. 05. 1987, 4).
(сары атаның) – шынымен і л е л е н г е н і (М.Қаназов, Ақ тайлағ., 7).
тіліндегі «синхронный перевод» деген сөз тіркесі беретін мағынаны беру үшін қолданылатын, аударманың жаңа түрінің атауы (Аударматану, 71). І л е с п е а у д а
лингвистикада біздің еліміз түгіл кешегі кеңестік кеңістікте де тым аз жазылған (Бұл да, 70). ІЛКІ ү с т. 1. Ең бірінші, алғашқы, əуелгі. – Ең і л к і жұмыс: электр станциясына ка- нал қазылады (Ғ.Сланов, Замандас., 26). 2.
өлкеде мал бағып, егін салып, ұрпақ өсірген і л к і қазақтар қашаннан сексеуіл өсіріп құмға бөгет қойыпты (Д.Досжанов, Жолбарыс, 121). Аңдап қараған кісіге і л к і заманғы диқандардың тартқан атыз-арықтары əлі де білектің тамырындай көгеріп көрінеді (Қаз. əдеб., 26. 05. 1972, 1). ІЛКІАЛДЫ с ы н. с ө й л. Алғашқы, басқы, əуелгі. «Күй», «Күйші», «Құлагер» дастандары шеберлік шыңымен болсын, інжу-маржан тілімен болсын шын мəніндегі біртуар, і л к і а л д ы дүниелер ретінде төл əдебиетіміздің қымбат қазынасы, асыл мұрасы болып саналады (Лен. жас, 24. 05. 1974, 3). Киномеханиктің оң көзіне іліну де,
(Жалын, 1973, №6, 97). ІЛКІМДІ... Ол үшін і л к і м д і, ұшқыр атқа мініп, əбден мелдектеп тойған бүркітке ең ұрымтал деген иек артпадан тұтқиылда қосылып береді (А.Сейдімбеков, Тауға біткен., 87).
қылыш, арқау, сүзгі, і л м е секілді жабдық- тар пайдаланылады (Қ.Толыбаев, Бабадан., 230). Жіп ұзыннан-ұзақ созылып жатады. І л м е бекітілген қазықтың тұсынан арқау өткізеді де, тоқу басталады (Бұл да). ІЛМЕ 2 с ы н. м у з. Саусақпен іліп, ілемелеп тартатын (күй). Қазақ күйді шалқыма, жайылма, і л м е, ақпа, төкпе, шертпе деп атамай ма?! (Қаз. əдеб., 14. 01. 1977, 2). ІЛМЕК: Ілмек біз. Былғарыдан, қайыстан жасалған бұйымдарды қайып тігетін біз (Қаз. этнография., 1, 580). Бізді жұмыс ыңғайына қарай тігіс біз, і л м е к б і з, кесте біз, үскі біз деп бөледі (Бұл да). ІЛМЕКТЕ: Ілмектеп байлау. Жіпті іліп алып байлау. Байлаудың күрмеп байлау, Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі 693 қазықбау шалып байлау, шиелеп байлау, і л м е к т е п б а й л а у деген түрлері бар (Пионер, 1984, №4, 30). ІЛМЕКТЕС... Ол і л м е к т е с к е н кірпігін əзер қыбырлатып, көзін ашады (З.Шүкіров, Қиын түйін, 66).
саңылаудан сыммен сұққыласа, і л м е ш е к т і ң сырт етіп, оп-оңай ашылып кететінін аңғарды (С.Оспанов, Бақытты., 130). ІЛМЕШЕКТЕ е т. с ө й л. Ілмек ету, ілмектеу. Екі жендет қолы байла- улы адамның мойнына қыл арқанды і л м е ш е к т е п түйіп, екінші ұшын өзде- ріне қарай тарта бастаған (І.Есенберлин, Алмас., 173).
стары келінді шынайы і л т и п а т-і з е т п е н аялайды (Қ.Толыбаев, Бабадан., 183). ІЛУ... Оларға (күйеу жəне оның қасына ергендерге) і л у, өлі-тірі, есікашарға деп бірнеше мал айдатады (Х.Арғынбаев, Қаз. халқы., 189). ІЛУІР з а т. с ө й л. Киімілгіш. Сүмбелер, і л у і р л е р (киім ілгіш), тұтқалар, əр түрлі қораптар да жасалады (С.Қасиманов, Қаз. қолөнері., 90).
зият, Ақыл менен ғылымның білсін парқын. Астан жілік тістейсің, тойдан і л і к, Шарапат- ты жақсымен жүрсең жақын (Жеті ғасыр., 2, 112).
бырсыз, сабырсыз адам – қадірсіз болып, і л і к к е а л ы н б а й жүреді (Ж.Ахмади, Айтұмар, 325). ІЛІКТЕСТІК... Құдалық і л і к т е с т і г і бар адамдардың баласы болғасын ба, екеуі өте тату дос (Ұ.Доспанбетов, Ел есінде, 61).
арасындағы туысқандық, і л і к т і к т і былай қойғанда, қаламдастық жақындық бəріңе белгілі (Сөзстан, 21). ІЛІМДІЛІК 1 с ы н. Іліп түсетіндік, ілгіштік. Қаршыға сирағының ұзындығы оған і л і м д і л і к қасиетін береді (Ж.Бабалықов, Қырандар, 143).
з а т. Ілімі көптік, білімділік, көзі ашықтық. ІЛІС з а т. Құстың ілгіштігі; іліп т ү су ш і л і к . Ə р қ а й с ы с ы ө з ү й і н д е Көкжендеттің ұшысын, і л і с і н, түсісін, тоят ажыратысын ұзын сонар əңгіме етіп отырады (Т.Əлімқұлов, Сырлы наз, 72). ІНҒАМ з а т. к ө н е. Сыйлық. Сөз айтып ақылдысы осы түрлі, Қазақпен шартнама- ны дайын қылды. Елшіге і н ғ а м беріп қайтармаққа, Көңіліне Бачин ханның қиял кірді (Батырлар жыры, 6, 135).
ұрғашы түйе, бұл жаста бураға шөгеріледі (Қазақша мал атау., 61). Түйешілер қаюға бірінші рет түсетін тұмса і н г е н ш і л е р д і қайуға ерекше көңіл бөлуі қажет (Қазақст. ауыл шаруаш., 1968, №4, 43). ІНДІГЕШ//ІНДІКЕШ з а т. ж е р г. Ін. Кенет аты əлденеге сүрінгендей болды. Сөйтсе, і н д і г е ш екен (Ə.Кекілбаев, Үркер, 39). Қызыл түлкі осы араға келгенде, мына жатқан көп і н д і г е ш т і ң біреуіне сүңгіп жоғалды (Бұл да, 116). Сексеуіл түптері мен і н д і к е ш аузындағы қар кете қоймаған (Ө.Қырғызбаев, Қырда., 16). ІНДЕТ ү с т. Бір нəрсені жеріне жеткізе, түптеп тəптіштеп; терең. Атам да танып, үй іші, əке-шешелерін сұрап, і н д е т і п ұзақ сəлемдесті (К.Сегізбаев, Жап-жасыл., 396). Біз, əрине, биология ғылымын і н д е т і п білмегендіктен олардың арасындағы жер мен көктей айырмашылықтарды дөп ба- сып, дəлелдей алмаймыз (Қаз. əдеб., 01. 03. 1985, 14). ІНЖƏПИЯ с ы н. ж е р г. Жасырын, құпия. Одан əрмен кіндігін кескен, туып- өскен Өзбекстанның қайран да қайран Қыбырайы қайдасың демекші. І н ж ə
Бұла бұлақ, 63). Бірақ өзінің і н ж ə п и я -құпиясына сəйкес: - Жоқ, жиенжан, тағаңызды тым тайраңдата берместен, Шымкентке жеткізсеңіздер жетеді, - деді (Бұл да, 65). ІНЖƏПИЯЛАУ с ы н. Жасырындау, құпиярақ. Бөлім бастығы қызметіне енді құпиялау бір қызметке, і н ж ə п и я л а у Байынқол Қалиев 694 бір іске ұсынылып кете барды (М.Байғұт, Бұла бұлақ, 20).
Бұйрықты алып, булығып кеңсеге кел- сем, деректір жоқ, і н ж е н е р отыр екен (Рөтесінов, Айтылмаған., 38). ІНЖІР... 2. Інжір ағашының жеуге жарамды жемісі. ≈ Базардан 2 кг і н ж і р сатып алдым. ІНКІБІДІ з а т. с ө й л. НКВД қысқарған сөзінің ауызекі сөйлеу тілінде айтылуы. – Енді мен і н к і б і д і г е барамын. Ақталу үшін емес, ана қашқынды ұстатуға бара- мын, - деп сілкінді (Қ.Құрманғалиева, Атырау., 141).
жүктеу/скачать 8,4 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|