Жауапты редакторлар
жүктеу/скачать 8,4 Mb. Pdf көрінісі
|
АЙТПАҚ з а т. Айтқысы келген əңгімесі. Ал менің а й т п а ғ ы м бұлардан басқа бір адам жайлы (Жетісу, 30.08.1974,1 ).
болсын. - А й т с ы н (Жұлдыз, 1973, 2 , 94). АЙТТАУШЫ з а т. Айт мейрамын мейрамдаушы. А й т т а у ш ы л а р сол үйдің ата-бабаларының аруағына бағыштап дұға оқып, жақсылық тілейді (Қ. Толыбаев, Бабадан., 17). А Й Т Т Ы Қ : А й т т ы қ бе ру. А й т к ү н д е р і б а р ғ а н ү й д і ң б а л а л а р ы - на ұсақ-түйек сый-сияпат (ойыншық, ақша, кəмпит т .б. ) беру салты. А й т т ы қ б е р у – мерекенің мерейін асырып, береке-бірлікті нығайтады; ба- лаларды мəз-мейрам қуанышқа бөлейді (А. Нүсіпоқасұлы., Ағаш бесік., 5, 43). АЙТУ: Айтуы бойынша. «Бəленнің айтқанындай» д. м. қыстырма сөз. ≈ Димаштың а й т у ы н ш а ол биыл келмейді. Айтуына қарағанда. қ. Айтуы бо- йынша. АЙ-ТҮЙ: Ай-түй жоқ. Ештеңеге қарамастан, ешнəрсе айтпастан. ≈ А й- т ү й ж о қ, кетті де қалды. АЙТШЫЛАТ Айтшыла етістігінен жасалған өзгелік етіс. АЙТШЫЛАТУ Айтшылат етістігінің қимыл атауы. – Біз Сізді ертең а й т ш ы л а т у үшін машина дайындадық (Халифа Алтай, Алтайдан., 178). АЙТЫЛЫМДАС: Айтылымдас сөздер. л и н г в. Айтылуы бірдей, бірақ жазылуы мен мағынасы əр басқа сөздер: омофондар. Мыс.: Қара ала (түс) жəне қарала (тарыны қарала) (Б. Қалиұлы, Қазіргі қаз. тілі, 83).
п е р и ф р. Оразалы Досбосынов д.м. Осыдан тура бір ай бұрын а й т ы с т ы ң
көлік апатынан опат болды (Жас алаш, 30.11.2004, 5).
(сымырлардан) алма, алмұрт, алхоры, шие, 22 Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі шапдал, а й у а жəне басқа ағаштар қатты бүлінеді (Коммунистік еңбек, 14.07.1967, 4).
шегірткені де əлді қармаққа шаншамын (Ж. Орманбаев, Тұзақтал., 34).
Сондай көп а й у а н к е д і бір қысқа не ғып жетпеді (Қаз ССР АН Хабарлары, 1972, 6, 70).
АЙУАНХАНА 1 з а т. с ө й л. Мал қора. - Өз а й у а н х а н а ң ы з ғ а ағашты қайдан алдыңыз? Соны да айтыңыз, - деді Айбала (Р. Рахманқұлов, Жаманда., 90). АЙУАНХАНА 2 з а т. ж а ң а. Ірі қалалардағы балаларға көрсету үшін бір жерге жинақталған аңдар мен жан- жануарлардың жиынтығы; зоологиялық парк (зоопарк). АЙХОЙ о д. Бір нəрсеге риза бол- ғандықты білдіретін көтерме сөз. АЙША ү с т. Ай сияқты, ай секілді. Біздің жарды көргенше, «Қап, бəлем-ай, сені?!» - деп, «А й ш а кеміп өлгенше, Тəңір алсын мені» - деп (Шəкəрім, Шығ., 254). АЙШЫҚ з а т. ө н е р. Жарты ай пішіндес ою-өрнек. Ол «қошқар мүйіз», «а й ш ы қ», «үшкіл», «төрттаған» дейтін өрнектердің барлық əшекей, нақыштарын толық үйреніп болған (Ж. Ахмади, Айтұмар, 230).
Шайтантасқа шағылған күн сəулесі оны көкжиектен а й ш ы қ т а т у үшін əдейі жүргізген алтын су сияқты (Қаз. əдеб., 31.05.1974, 3).
(О. Нақысбеков, Шу говор., 107). АЙЫЛТОҒА з а т. с ө й л. Айылбас. Айылдың екінші жағы (ұшы) а й ы л т о ғ а ғ а еніп, ондағы тілше арқылы бекиді (Қаз. этнография., 1, 99). АЙЫПКЕР з а т. а у ы с. Себеп болған адам, себепкер. Шəмілдің көзі əуелі төрде отырған бүгінгі тойдың а й ы п к е р і жас жұбайларға түсті (Ш. Сариев, Арайлы., 57).
уақытында төлемеген 2000-ға жуық жүргізушінің автокөліктер а й ы п т ұ р а
мызды алып, а й ы п ш ы л а р ы м ы з д ы ң қолына ұстата қоймас (К. Сегізбаев, Беласқан, 31). АЙЫРБАЛАҚ: Айырбалақ шалбар. Балағын айырық етіп тігілген шалбар. Шалбардың тігілуіне, матасына қарай: мəуіті шалбар, жарғақ шалбар, а й ы р б а л
сынды т.б. түрлері бар (Қаз. этнография., 2, 77).
төмен тартып, қол жетер тұсқа а й ы р ғ ы ш орнатқан болатын. Қажет уақытын- да қосады, күндіз айырып тастайды (М. Мəжитов, Аманғали, 285).
да шөлде өсетін басқа да өсімдіктер, мысалы жантақ жəне а й ы р қ и я қ б а р . О л а р д ы ң т а м ы р с и с т е м а с ы өте жақсы жетілген, 15 м тереңдікке дейін кетеді (Ботаника, 148). – Кел, шөп асылы тəніңді иіскет! – деп, тізесін бүгіп, бір топ
бауырына алды ( Ə. Əзиев, Шапақ, 79). АЙЫРТҰЯҚ з а т. в е т. Аша тұяқты жануарлардың бақайлары айырылып кететін тұяқ ауруы. Екіншіден, осыған орай батпағы жоқ: мал а й ы р т ұ я қ, бақайқұрт секілді аурулардан аман бо- лады (Қ. Салғарин, Жаныңда жүр., 87). Сарып, а й ы р т ұ я қ деген аурулар оның алдындағы малға жоламайтын болған (Ертіс, 14.05.1963).
23 Байынқол Қалиев ұшы қос а й ы р ы қ т а у болып біткен көк селдірлеу сақалының бір ұшын өң қолымен дамылсыз шиыршықтай берді (М.Айымбетов. Құмөзек., 22). Өз қорамыздың маңы Түңлік өзенінің бір а й ы р ы қ т а у жайылмасы болатын (Ғ.Нұрпейісов, Аңшы., 8). А Й Ы Р Ы Қ Ш А Л А Н Д Ы Р А й ы - рықшалан етістігінен жасалған өзге- лік етіс. Қо с аңшы Жұмағұл мен Тасымқұлдың мінездерінде өздерін бас- қалардан а й ы р ы қ ш а л а н д ы р а т ы н жəне бір-бірін қайталамайтын əлгін- дей даралықтар бар (М. Аймауытов, Құмөзек., 156). А Й Ы Р Ы Қ Ш А Л А Н Д Ы РУ А й ы - рықшаландыр етістігінің қимыл атауы. АЙЫРЫЛДЫР Айырыл етістігінен жасалған өзгелік етіс. Олар Мауаран- нахрды көшпенділер билігінен а й р ы л д ы р ғ ы л а р ы келмеді (І. Есенберлин, Шығ. жин., 9, 199). А Й Ы Р Ы Л Д Ы Р У А й ы р ы л д ы р етістігінің қимыл атауы. АЙЫРЫЛЫС: Айырылыс қазан. ж е р г. Ажырасараяқ. Біреу басқа жаққа қоныс аудармақ болса, үн-түнсіз кеше бермей, міндетті түрде «а й ы р ы л ы с қ а з а н» асып, көрші-қолаң, туыс-туған, дос-жарандарын шақырып, мəн-жайын ұғындырады (А. Нүсіпоқасұлы., Ағаш бесік., 3, 140). А Й Ы Р Ы Л Ы С Т Ы Р А й ы р ы л ы с етістігінен жасалған өзгелік етіс. Дəулет екеуіңнің араңды суытып, а й ы р ы л ы с т ы р ы п жіберуге бел байладым (Жалын, 1974, 5, 49). АЙЫРЫЛЫСТЫРУ Айырылыстыр етістігінің қимыл атауы. АЙЫРЫМ з а т. с ө й л. Бөлек. Семья- лы адамдар а й ы р ы м тұратын болсын! (Ғ.Мүсірепов, Жат қолында, 394).
1, 105). АКВАЛАНГИС з а т. с ө й л. Аква- лангышы. Дауылдан соң су астына түскен а к в а л а н г и с т е р өз көздеріне өздері сенбей, қайран қалды (Білім жəне еңбек, 1974, 6, 31).
экспедицияның бастығы болып қайта сай- ланды да, Морис Видель мен Луи Гарс а к
жəне еңбек, 1974, 6, 31). АКВАЛАНГЫШЫ з а т. Су асты қызметкері, аквалангист. Мыңдаған ағылшындар қазір су астында жүзумен ай- налысады, бірақ солардың көпшілігі а к в а
(Лен. жас, 03.07.1973, 4). АККОРДЕОНИСТ з а т. с ө й л. Аккор- деоншы. Ол а к к о р д е о н и с т, эстрада оркестрін басқаратын (Бал дəурен, 181). АККОРДЕОНШЫ з а т. Аккор- деон тартатын, аккордеонда ойнайтын адам. АККРЕДИТТЕУ е т. 1. д и п л. Біреуді шет мемлекеттің біріне дипломаттық уəкіл етіп тағайындау. 2. ф и н. Халықаралық банктен ақша алу үшін біреуді уəкіл етіп бекіту. АКМЕИЗМ з а т. ф и л о с. XX ғасырдың басында əдебиет пен өнерде қалыптасқан ағым. Бұл шақта... поэзияда символизм, а к м е и з м секілді түрліше сарындар пайда болды (Лен. жас, 19.07.1973, 5). АКТИВТЕН е т. Актив болу, белсенділік көрсету. АКТИВТЕНДІР Активтен етістігінен жасалған өзгелік етіс. АКТИВТЕНДІРУ Активтендір етістігінің қимыл атауы. АКТИВТЕНДІРІЛ Активтендір етістігінен жасалған ырықсыз етіс. Зерттеушілер мұндай суды а к т и в т е н д і р і л г е н су деп атады (Лен. жас, 07.12.1972,4). АКТИВТЕНДІРІЛУ Активтендіріл етістігінің қимыл атауы. АКТИВТЕНУ Активтен етістігінің қимыл атауы. АКЦИЯ з а т. Бағалы қағаз. Оны акционерлік қоғам шығарады. Осы акционерлік қоғамның тапқан пайдасынан белгілі бір кірісті (дивиденд) акция иесі ала алады. Демек, а к ц и я – акция иесінің белгілі бір кірісті алуына право беретін бағалы қағаз (Егем. Қаз., 09.08 1991, 2). АҚ з а т. в е т. Бұзаулы сиырда, қозылы қойда болатын жұқпалы, əрі зілді дерт. 24 Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі Мұндай жағдайда малдың сүті тар- тылып қалады. Егер бір қой а қ болып ауырса, ол қоралы қойға түгел жұғады (Ж. Бабалықұлы, Мал ауруы., 8).
Көкжал емес дейді. А қ а й ы л б о л ғ а н. Иығын қамыт соғып, желкелігі кесілген (Н. Қазыбеков, Тұсаукесер, 12). Ақ акация. Акацияның (мамыргүлдің) ақ гүлді түрі. Жадырап жайнаған жаз есігін сирень мен бульденеж, а қ а к а ц и я мен пион гүлдері ашатын тəрізді (Т. Таубаев, Жасыл əлем., 17). Ақ алма. Жемісі ақ түсті алма. Бірақ а қ а л м а н ы ң жабайы алманың қымыз иі- сі бəрінен де ерекше еді (Жұлдыз, 1972, 3, 16). Ақ алмұрт. Жемісі ақ түсті алмұрт. Бауда ақ алма, қызыл анис, а қ а л м ұ р т, лимон, ранетка, қытай алмасы бар екен (Лен. жас, 10.03.1970, 3). Ақ байрақ. қ. Ақ ту. Ұлы Қақан ақ түсті кие санады да, а қ б а й р а қ т ы ң жанына, əлемдегі зұлымдық дегеннің ба- рын ұмытпауға қара байрақ алып жүретін (О. Бөкеев, Мұзтау, 30).
талай жыл болған. Аңқылдаған бір а қ е д е н кісі (Ө. Қанахин, Құдірет, 91). Əттең, ақын болып ауылдың осындай а қ е д е н адамдарын дəріптер ме еді? (Ұ. Бағаев, Жан сұлулығы, 70). Ақ етеккір. м е д. Етеккірдің бір түрі. Əйелдердің а қ е т е к к і р і келген кезде ақ тауқалақайдың шөбінен жасалған тұнбамен емдейді ( Ə. Іскендіров, Қаз. дəрі. өсім., 11). Ақ жарма. Ақжарқын, ақкөңіл (адам). Сатай ақкөңілділігімен қоса аңқылдаған а қ ж а р м а жігіт (Ж. Тұрлыбай, Рай- ымбек., 2, 118). Қашан да кең қолтық, а қ ж а р м а мінезіне салып, құшағы жеткен- ше қонақ шақырып, ұлан-асыр той жасар еді (А. Əшімұлы, Шығ. жин. 2, 46). Нағыз ағартушы, шынайы а қ ж а р м а кісі еді ол (Ана тілі, 20.10.1994, 5).
Əйтеуір көңілімнің іздеген іңкəр іңгəсі, ең бір ерекше қолқа қалауы да осы: а қ
ауылыңды армансыз аралап кету (Лен. жас, 18.07.1973, 2).
Түрі қара, қатыраш болғанмен, жаны жазық, а қ ж е л е ң көрінген (Ж. Нəжімеденов, Кішкентай, 26). Ақ жорға. Қысқы аязда жоннан ойға қарай соғатын қарлы бұрқасын, боран (Қаз. этнография., 1, 109). Ақ жұт. Жер бетін түгел қар басып, мал тістерге шөп таба алмай қырылуы. Халқымыз жұтты а қ ж ұ т, жақ жұт, қара жұт деп үшке бөлген (Халық сөзі, 03. 05. 2013, 10). Ақ жілік болды. Ет алды, семірді. Бұл дөнен көтеремнің аз алды болып, жілігінің майы қарайған жылқы ғой. Əбден а қ ж і
байладым (Ғ. Нұрпейісов, Аңшы., 97). Ақ зонт. Матаның бір түрі. Жаңа жайлауға келген соң, Дəмелі а қ з о н т т а н кең көйлек, дамбал тігіп кигізген (С. Жүнісов, Ақан сері, 82). Сандықта жатқан 5-6 м а қ з о н т бар еді, Айманкүл жалма-жан соны алды да, шетінен жыр- тып, Қайрақбайға ұсынды (М. Дүйсенов, Меймандар, 71). Ақ иық. Тіс қаққан, тəжірибелі (адам). Жəркеу балығының бұл мінезіне көзін теңізбен ашқан а қ и ы қ адам ғана қанық (Ə. Сараев, Тосқауыл, 49). Ақ көкірек. Адал, шыншыл, сенгіш. Бұл өмірде а қ к ө к і р ек жігіттердің жолы ауыр болады (О.Сəрсенбай, Шеңбер, 272).
жылқы көтерердей болып сіресіп жата- тын қыстаулы тау алқабы да а қ к ө р п
03.08.1974, 1). Ақ кіреукеленді. Бозарды, бозамық тартты, ағарды. Айнала аппақ, а қ к і р е у к е л е н г е н дала алқабы шығыстан талып көтерілген ақпанның қызыл кірпік күніне шағылысып, ақ қар бопсаланып еріп, үгіле бастаған (Лен. жас, 28.02.1973, 2). Ақ қағаздай. Аппақ, ақшыл. Беті а қ қ а ғ а з д а й, маңдайы тік, аққудай мой- нында бір сызат жоқ (Ш. Құмарова, Əйел шырағы, 152).
25 Байынқол Қалиев Ақ қалпақ. э т н. Жұқа ақ киізден төбесі төрт сай етіліп жасалған, қайырма етекті жаздық бас киім (Қаз. этнография., 1, 120). Ақ қ а л п а қ қара барқыт немесе қара пүлішпен əдіптеледі (Бұл да). Ақ қауын. Ақ түсті қауын: қабығы ақ қауын. Ақ құбашалау. с ы н. Ақшыл өңді, құбақандау. – Неге? – деп сұрады а қ қ ұ б а ш а л а у келген жұқа өңіне наразылық белгісі ойнап шыға келген Раушан (Т. Əлқанұлы, Тірліктен., 150).
тұқым-дастардың тағы бір түрі – а қ қ ұ р (Құстар, 81).
Бұлар қоқиқаз, бірқазан, а қ қ ұ т а н, теңіз кептері, сарыторғай, қызыл аяқ балшықшы, шыпылдақ жəне басқалар (Қорғалжын, 23). Ақ май. Кілегейді, қаймақты шайқау арқылы алынған май. Қаймақ майының түсі ақшыл əрі жұмсақ болады. Оны а қ м а й дейді. Ол ұзақ сақтауға келмейді (Қ. Толыбаев, Бабадан., 241). Ақ мал. п о э т. Жылқы. Қазақтар түлікті екі түрге бөлген: біріншісі – а қ м а л (жылқы), екіншісі – қара мал (сиыр, қой, ешкі) т.б. (Қаз. этнография., 1, 111). Ақ мылтық. Қары мол, бораны күшті, малға жайсыз қыс. Қоян демекші, құмның арасы бығып жүрген қоян болушы еді, ал- пыс тоғызыншы жылдың «а қ м ы л т ы
шежіре, 227). Мұндай жылы а қ м ы л т ы қ боран көп болады (Қазақст. ауыл шаруаш., 1967, 2, 52). Ақ некелі түн. Некелері қиылғаннан кейінгі жігіт пен қалыңдықтың оңаша өткізген бірінші түні. Қыз жеңгелері күйеу жігіт пен қалыңдыққа арнап төсек салып беріп, екі жасты оңаша қалдырады. Бұл «а қ н е к е л і т ү н» деп аталады (А. Нүсіпоқасұлы.., Ағаш бесік., 3, 88).
≈ А қ о т т ы төрт түліктің бəрі бірдей, əсіресе жылқы малы жақсы жейді.
қара қайықтар біріне-бірі құйрықтасып келіп жататын (Ə. Нұрпейісов, Соңғы., 130).
Ақ сабын болды. Ақ көбік болып терледі, қатты терледі. Астындағы аты а қ с а б ы н б о л ы п, екі өкпесін соғып тұр (Ж. Молдағалиев, Алғ. қоңырау, 57). Ақ сандық, көк сандық. э т н. о й ы н. Ортаға шыққан екі бала арқаларын бір-біріне тигізе тұрып, білектерін айқастырады да, белгілі үлгідегі тақпақты айтып тұрып, қарсы жақтағы баланы бірнеше рет көтереді. Кім тақпақтан жаңылмаса, кім көп көтерсе, сол жеңеді. Бұл ойын «а қ с а н д ы қ, к ө к с а н д ы қ» деп аталады (А. Нүсіпоқасұлы.., Ағаш бесік., 4,101). жүктеу/скачать 8,4 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|