Жауапты редакторлар
жүктеу/скачать 8,4 Mb. Pdf көрінісі
|
ҚҰДА: Құда түсуші. Құда түсе барған адам. Егер тоқтамға келіп, сөз байласса, қ ұ д а т ү с у ш і л е р үкі тағып, бір малды қыз үйінің белдеуіне байлайды (Қ.Толыбаев, Бабадан., 138).
графия., 1, 97). Қ ұ д ы қ бір құлаштай терең, ұзындығы адам бойындай етіп қазылады да, оның батыс бүйірінен қуыстап, лақат шығарылады (Бұл да).
мавзолейдің қазандық, асхана, кітапхана, қ ұ д ы қ х а н а жəне бүкіл сегіз жүлекті коридорды толық жөндеп бітті (Қаз. əдеб., 20.10.1978, 2).
Оның орнына ақ араласқан сарғылт сақалы қаужиып, қ ұ д ы с т а н ғ а н сары-шұбар шал отырды (Халифа Алтай, Алтайдан., 142). ҚҰДЫСТАНУ Құдыстан етістігінің қимыл атауы. ҚҰДІРЕТ з а т. м и ф. Сыңар қанат тау құсы. Көне көздердің айтуынша құдай 371 Байынқол Қалиев сыңар қанат қылып жаратқан «Құдіреттің құсы» - қ ұ д і р е т» деген тау хайуанаты тек осы өлкені мекендепті (О.Қауғабай, Əлмерек.,120).
сыртында шекара болғанымен, ішінде қ ұ ж а т т а н ғ а н, шекара болмаған (Соц. Қаз., 29.08.1990, 3). ҚҰЖАТТАНУ 1 з а т. Құжат түрлерін, оның теориясын зерттейтін ғылым (пəн). ҚҰЖАТТАНУ 2 Құжаттан етістігінің қимыл атауы. ҚҰЖЫРАТ з а т. с ө й л. 1. Құжат. 2. а у ы с. Қазына, байлық. «Бабырнама» шағатай тілінде жазылған. Адам баласының ерекше
№1, 60). ҚҰЗАУ: Құзау салды. ж е р г. Көз сал- ды, қарады. Қ ұ з а у с а л с а м, ол көз енді табылмас, Озан салсам, оралар ма жалын жас! Домбырамнан күй еседі дəркүмəн, Қарттық басы осы екен ғой, қарындас (Қ.Шаңғытбаев, Таңдамалы, 235).
(Ə.Бөкейханов) тарихтан белгілі Қарқаралы қ ұ з ы р х а т ы н ұйымдастырушылардың бірі болды (Алаш., 10). ҚҰЙ з а т. к ө н е. Құдық. Қ ұ й д ы ң құдықтан айырмасы шұқырға суды қолдан құйып толтырады. Ертеректе кез келген жерден құй қазып, оның жан-жағынан аяғы соған құятын арық-атыздар тартқан. Оған жаңбыр, қар сулары құйылып, ауызсу болмағанымен мал суаруға жараған (Соц. Қаз., 09.04.1991, 4). ҚҰЙҒАН: Құйған асықтай. Сымбат- ты, сұлу, əдемі, келісті; салмақты. Жо-оқ, обалы не керек, кінə тағып. Жігіттің мінезі де, өзі де қ ұ й ғ а н а с ы қ т а й келісті екен (К.Ахметбеков, Ақдала, 2, 104). ҚҰЙҒЫ з а т. Аузы тар ыдысқа сұйықтық құю үшін пайдаланылатын бұйым (воронка) (Бекітіл. термин., 53). ҚҰЙЛАТ е т. ж е р г. Алдау, адастыру; жер соқтыру. Қуғыншысын қ ұ й л а т ы п, Құйрығын беріп кетеді. Сонда да сордан құтылмай, Дүниеден өтеді (А.Үлімжіұлы, Шығ. жин., 2, 347). ҚҰЙМА: Құйма сақина. Металды ерітіп, арнаулы қалыпқа құю арқылы жасалған сақина. Таза күмістің өзінен жасайтын бұрама білезік, қ ұ й м а с а қ и н а сияқты заттар болмаса, басқа мүліктерді əшекейлеу үшін алдымен күмісті сымға тартып алушы еді. (Жұлдыз, 1973, №9, 210).
ҚҰЙМАҚҰЛАҚТЫҚ з а т. Есті- генін көкейіне тез сақтайтындық, ұмытпайтындық. Осындай көп ішінен біреуінің аузынан шыға қалса, шəкіртінің білгірлігіне, қ ұ й м а қ ұ л а қ т ы ғ ы н а сүйсінген мұғалім оған күле қарайтын (З.Ақышев, Жаяу., 70).
үзбелі, қ ұ й м а л ы, шытыралы келеді (Ж.Бабалықұлы, Ер қанаты, 259).
Ұлпан, 29). Құйрығына қоңырау байланды. Жа- ман атқа ие болды. Қ ұ й р ы ғ ы н а қ о ң ы р а у б а й л а н ғ а н бір-екеуінде тіпті маза жоқ. Аш қалмайды, бірақ бас қала ма, қалмай ма, соны ойлап отыр (Ж.Қорғасбек, Жынды., 230). Құйрық май. Қойдың құйрық майы. Қ ұ й р ы қ м а й баланы түрлі жел-құздан сақтап, кіндікті ораған дəкені кіндікке жабыстырмайды (А.Нүсіпоқасұлы, Ағаш бесік., 1, 4). Құйрық үзіп кетті. Бөлініп кетті, біржолата кетті. Бұл сөзден соң мүлде көңілі қалып, олардың арасынан біржолата қ ұ й р ы қ ү з і п к е т е барған екен (Ел аузы., 285). ҚҰЙРЫҚТЫ: Құйрықты жұлдыз- дай жарқырады. Жарқ етіп көзге түсті. Байқағаным, өз ғұмырында қолынан кел- генше мол іс тындыруға асыққан кейбір адамдар о дүниеге өзгелерден бұрын жəне мезгілсіз қ ұ й р ы қ т ы ж ұ л д ы з д а й
Елім деген., 25). ҚҰЛ: Құл тұйғын. Кір тұйғын кейде осылай да аталына береді. Тұйғынның «мырза тұйғын», «қ ұ л т ұ й ғ ы н» деген түрлері болады (Ш.Айманов.., Қыран тур.,
372 Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі 87). Тұйғындар түсіне қарай – ақ тұйғын, кір тұйғын болып жіктеледі. Бірқатар əдебиеттерде ақ тұйғын – мырза тұйғын, кір тұйғын – қ ұ л т ұ й ғ ы н болып та жазылып жүр (Ж.Бабалықов.., Қырандар, 144). ҚҰЛА: Құла түзде қу ілген. Алғыр, ұшқыр, өжет. Көңілім дария болғанда, қолым қайық, Өз-өзімнен боламын Еділ- Жайық. Айдын шалқар көл қайда қылар шабыт, Қ ұ л а т ү з д е қ у і л г е н мен бидайық (Мəшһүр Жүсіп, Шығ., 199).
Кейде көңілінің түкпірі жан баласы дендей алмайтын қ ұ л а з у ш ы л ы қ қ а ұрынып, сенделіп қалатын еді (Таң нұры, 35). ҚҰЛАҚ 1 з а т. Күмбездің сəндік үшін төрт бұрышына биік етіп орнатылған текшеліктер. ≈ Əкесінің күмбезінің төрт бұрышына да қ ұ л а қ жасатыпты. ҚҰЛАҚ 2 з а т. Опырмалы мылтықтың пестонға от беретін тетігі, шаппасы, қайырмасы. Алдыңғысы мылтығының қ ұ л а ғ ы н қайырып кезеп тұр (З.Ақышев, Ақбел, 69). ҚҰЛАҚ 3 з а т. ж е р г. Өзендегі қазан- шұңқыр, иірім, тартпа. Қ ұ л а қ қ а құй- ғытып кеп құлап кетті, Шықпады – су ас- тында тұрақ тепті. Ауыл-ел азан-қазан қан ағызып, Алуа қара көзден бұлақ төкті (Е.Дүйсенбай, Бозала таң., 97).
тараған қауесет Мұраттың қ ұ л а ғ ы н а ж е т п е г е н сияқты (Ө.Қырғызбаев, Қырда., 177). Құлағының құрышын қандырды. Жақсы əн салып, əңгіме айтып, риза етті; құмардан шығарды. – Тозған дауыс, шытынаған сыбызғы қ ұ л а ғ ы ң н ы ң қ ұ р ы ш ы н қ а н д ы р а қояр ма екен? Дегенмен, меселің қайтпасын, - деп үйден кəрі серігін алдырды (Мəдениет жəне тұрмыс, 1972, №7, 19). Құлақ етін жеді. Қайта-қайта айтып, мазасын алды. Олар қайта-қайта звондап менің қ ұ л а қ е т і м д і ж е п қойды (Б.Дəулетбаев, Парыз, 64).
Қозығараға қ ұ л а қ т ү р е м і н. Бірақ үнсіз қой соңын қузауға кірісті (Т.Тілеуханов, Көрші келіншек, 39). Жай отырмайды, малтасын езеді бір. Тыңдамайын десең де,
(Ж.Əлмашұлы, Тар дүние, 172). Құлақтың құрыш етін жеді. Қайта- қайта айтып, мезі қылды. Əрі өткен, бері өткенінде қ ұ л а қ т ы ң қ ұ р ы ш е т і н ж е п, ақыры көндірді (К.Ахметбеков, Егіз қала, 438). ҚҰЛАҚАСҚА: Құлақасқа шай. Сүті қаймақ мол қосылған қызыл шай. Шай да неше түрлі болады: күрең шай, қ ұ л а қ а с қ а ш а й, қызыл шай (Т.Кененқызы, Кенен, 47). ҚҰЛАҚТЫ с ы н. Текшелі етіп жасаған құлағы бар (күмбез). Төбесі күмбезді, қ ұ л а қ т ы, ағаш есікті, кіре берісі оймышты, өрнекті, қос дің бағаналы етіп, тек қызыл кірпіштен жасайтын болды (Ə.Ыдырысов, Таңшолпан, 134). ҚҰЛАҚША з а т. Телефонның қолға алып, құлаққа тосатын бөлігі (трубкасы). Үстелімнің үстіндегі телефон шырылдап қоя берді. Қ ұ л а қ ш а с ы н көтеріп: - Ало! -дедім (Д.Рамазан, Жылап аққан., 170). – Ол телефон қ ұ л а қ ш а с ы н орнына қойып, қасыма келді (Ə.Тəжібаев, Жаданов əңгім., 56).
Мұрны қорқордың басындай домалақ неме айқайды сап кеп қ ұ л а қ ш е к е д е н қ о н
қалыпты (Р.Отарбаев, Біздің ауыл., 248). ҚҰЛАҚШЫНДЫҚ с ы н. Құлақшын боларлық, құлақшынға жарарлық (тері). Ал қорықтағы мына қазақтарға екі-үш бас сиырының бұзау-торпағын аман өсіріп, ара- тұра бір-екі қ ұ л а қ ш ы н д ы қ ондатр аулап алса шаруасы түгел (Қ.Жиенбай, Даңқ., 86).
та, қ ұ л а л а т. Қысыр жеңгем ұл тапсын. Алалат та, балалат! Ат байларға жараса, О да бізге қанағат (Ж.Ахмади, Айтұмар, 135). ҚҰЛАЛАТУ Құлалат етістігінің қимыл атауы. ҚҰЛАЛАУ с ы н. Құлаға жақын (түс). Құрманға құйылған шəй алғашқыда қан жирендеу, онан кейінгісі құбақан қ ұ л а л
боздау боп сұйқылдана берді (З.Ақышев, Ақбел асуы, 138).
373 Байынқол Қалиев ҚҰЛАН: Құлан жуа. б о т. Жуаның ірірек келген бір түрі. Ал күн күркірегеннен кейін ой жуа болмаса, қ ұ л а н ж у а н ы ң уы шығып жеуге келмей қалады (Ж.Алтайбаев, Таңд. шығ., 324). ҚҰЛАНСАУЫР с ы н. Сауыры құланның сауырындай жұп-жұмыр. Темір құйма таяқ, қ ұ л а н с а у ы р араби арғымағы үстінде. Биік, еңсегей тұлғасын қапсыра кіреуке сауыт киген (Е.Тұрсынов, Темірлан, 89).
кеуде, қамыс құлақ, Салпы ерін тарбақ та- нау, киік сағақ. Бос белбеу, бота тірсек, қол ет бөлек, Сіңірі желбеленген, қ ұ л а н т ұ я қ (И.Байзақов, Құралай., 141). ҚҰЛАНТӨС: Құлантөс бұлдырық. Бұлдырықтың бір түрі; қылқұйрық. СССР-де, сондай-ақ Қазақстанда ақба- уыр бұлдырық, қарабауыр бұлдырық жəне
үш түрі кездеседі. Соңғысын кей жерлерде қылқұйрық деп те атайды (Қаз-н əйел-рі, 1984, №8, 30). Қ ұ л а н т ө с б ұ л д ы р ы қ немесе қылқұйрық – республикамызда кең тараған бұлдырықтың бір түрі жəне ең кішісі (Бұл да).
борт-борт желген қыпшақтың тоқпақ жал, қ ұ л а ш қ ұ й р ы қ, ошақ табан сəйгүлік жүйріктері (І.Есенберлин, Шығ. жин., 9, 145).
отырсың? Он мың. – Пəлі, қ ұ л а ш т ы к е ң г е с а л ы п с ы ң ғой (Б.Мұстафин, Жайнаған жер, 61). ҚҰЛДАУ з а т. г е о г р. ж е р г. Еңіс жер, құлама. Жарсудың қ ұ л д а у ы н а тірелетін аңғардың алды ұзыннан-ұзақ созылған бұралаңы көп терең шатқалды шұбалаңқы сай (С.Сматаев, Алғашқы асу, 143). Қ ұ л д а у д ы ң қамшылар жағында қотан аумағындай тегіс жер бар (Бұл да). ҚҰЛДЫРМАМАЙ з а т. к ө н е. Ертедегі мылтықтардың бір түрі. Мылтықтың «алты қырлы ақ берен», «он екі құрсау жез айыр», «қозыкеш», «қ ұ л д ы р м а м а й», «қара мылтық» деген аттары бар (Ата сал- ты., 50). «Нақыпбек! Тұр, қоршап алыпты» дегенімде, қ ұ л д ы р м а м а й ы н а шап бергені (С.Сматаев, Елім-ай, 2, 289). Қ ұ л
арт жағын кес-кестей берді (Бұл да, 385). ҚҰЛЖА с ы н. а у ы с. Ірі, үлкен. Қ ұ л ж а қобызын арқалап, елден-елге, бектен бекке жырау кезер (Ел аузы, 274). ҚҰЛЖА: Құлжа алмасы. Жабайы алманың қолға өсірілген түрі (ҚСЭ, 1, 281). ҚҰЛПАТША з а т. с ө й л. Қолбатша. Түйеде таза үлек пен таза айырдан біртуған тарақ құйрық жалғыз өркеш нар туады. Оның еркегін бекпатша, ұрғашысын қ ұ л п а т ш а дейді (С.Кенжеахметов: Ана тілі, 25.02.2010, 3). ҚҰЛПЕРЕН ү с т. ж е р г. Құйғытып, құйындатып. Əудем жер қ ұ л п е р е н шапқан соң ғана бойы жеңілдеп салғандай болды (К.Сегізбаев, Ашылмаған., 60).
нашар, омыртқа лары шодырайып , қабырғасы ырсиып, қ ұ л п е т к е айналған (Н.Дəутайұлы, Аты жоқ., 10). ҚҰЛТАС з а т. с ө й л. Құлтемір. Жар- тылай адам, жартылай қ ұ л т а с болып, жүз жасар едік (Ж.Қорғасбек, Жынды., 155).
өкпе тұсына келген кезде садақ тартты (Қ.Салғарин, Үбедей, 60). Ертеректе 10-15 жасқа келіп, можа боп қартайған текелер жиі кездесуші еді. Ондайларын қумүйіз немесе қ ұ л т е к е дейтін (А.Сейдімбеков, Тауға біткен., 23).
бір қ ұ л т е к і н і ң аузынан екінші қ ұ л т е к і н і ң аузына көшкен «Əскербасы Бақтияр сұлтанды алдияр тақсыр» шақырып жатыр деген дауыс бірте-бірте əлсіреп, əлдеқайда көше қуалай ұзап барып мүлде өшті (І.Есенберлин, Алмас., 162).
созым жерде, қ ұ л ы н б ө с т е к үстінде тізесін бауырына алып, құс ұйқыда жатқан ұлы бəйбішені түртіп оятты (Е.Тұрысов, Темірлан, 254).
қызғаншақ, Тұмса бие қ ұ л ы н с а қ (Мақал).
374 Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі б е т т е н і п, сазарып, тістеніп отырғандарға қарадық (Қаз. əдеб., 17.01.1975, 4). Құм қайыңы қ. Қандым. Ал құмның (Қызылқұм) шөптерінің түрлері сан алу- ан. Онда тал, тораңғыл, қ ұ м қ а й ы ң ы, сексеуіл, кейде терек те кездеседі (Қазақст. ауыл шаруаш., 1959, №8, 94).
з а т. к ө н е. Соғыста қолға түскен қыз, əйел. Бұл үшеуіне де қойындарына қ ұ м а й салып, үстеріне же- ке-жеке боз орда тігіп берген (І.Есенберлин, Шығ. жин., 9, 369). ҚҰМАЙ 2 с ы н. ж е р г. Аласа, тырбиған. Көз көп қазір сыртымыздан сын айтар, Бəйтеректі мазақтаса қ ұ м а й тал, Ерден бұрын ел сенімін мұңайтар. Бірақ бізге өз ұлтыңды өзгеден Кем сүйесің деп, қанеки, кім айтар? (М.Шаханов, Мəңгүрт., 168).
күзде, көктемде қ ұ м а қ теріп, отқа жағады (Ж.Бабалықұлы, Мал ауру., 53).
алдынан сағымдана толқып жатқан ұшы- қиырсыз кең жазық көрінді (Б.Шаханов, Қаратау., 140). Жол қ ұ м а қ ш а ғ а көтерілді де, кілт ылдилай жөнелді (Б.Шаханов, Ғашық, 61). ҚҰМАЛАҚҚАТА... Құмаққатаны кей жерде қиқата, қ ұ м а л а қ қ а т а деп атай- ды. Ол құрғақ, қатты шөпті көп жеп, суды аз ішкеннен болады (Ж.Бабалықұлы, Мал ауру., 53, 176).
əкелінген бір аяқтай қ ұ м а р ш ы қ бар еді; соны салайын (М.Сүндетов, Ескексіз., 127). Күзде оны кəдімгі қолдан еккен бидай не тарыдай оратын да қағатын. Сөйтіп, үй басы қап-қап қ ұ м а р ш ы қ жинап алатын (Жұлдыз, 1970, №8, 79).
кейбіреулер жүре беретін (Қ.Құрманғалиева, Атырау ару, 40).
с ы н. Əзір, даяр, дайын. Айда десе жер түбіне де айдап апаруға
384). Мен оның дəл осындай он рисала- сын оқуға қ ұ м б ы л м ы н (Парасат, 2009, №9, 10). ҚҰМБЫЛ 2 ү с т. Жылдам, тез, шапшаң; ширақ. – Жүдə, қ ұ м б ы л боп кеттіңдер, - деуші еді ол насаттана (Қ.Найманбаев, Беймезгіл., 70). Ондайда əулие қандай қ ұ
жазып берген (Ана тілі, 27.05.1991, 12). 2. Шұғыл, бірден, кенет. Оған көзі ақшаңдап балдыр ете түсіп еді, анау іске қ ұ м б ы л кірісіп, қалақтай жалпақ былғары алып шықты (Т.Мəмесейіт, Таңжарық, 2, 311). Өзге колхоздар тұқым себуге қ ұ м б ы л кірісіп кеткенде, сіздер неге жайбарақат отырсыздар? (О.Сəрсенбаев, Жақсының., 13). 3. Ынты-шынтымен , беріл е . 4. Көмескі, тұншыққан. Біресе жердің астынан, біресе жердің үстінен, кейде қ ұ м б ы л, кейде ашық дауыстар жамырап кеп бергенде, бас-аяғын ажырата алмай қиналады (Ж.Қорғасбек, Жынды., 14).
болуы мүмкін (Терминол. анықт., 6, 202). ҚҰМДАН з а т. к ө н е. 1. Кірпіш күйдіретін жер; кірпіш зауыты. Қала шетіндегі қ ұ м д а н н а н кірпіш таситын бірнеше арба керек (Қ.Жұмаділов, Соңғы көш, 2, 30). Ал сол сайдың батысындағы кірпіш күйдіру қ ұ м д а н ы н ы ң орны- на Іле гимназиясын салуды жоспарлады (Т.Мəмесейіт, Таңжарық, 2, 155). Қ ұ м д а н
– боз, үшінші дүркінгісі – қайрақтай көксұр болып шығады (Лен. жас, 21.09.1971, 3). 2. а у ы с. Бір нəрсені қақтайтын орын. Тірідей апарып қақтайтын қ ұ м д а н д а р бар деп еститін. Бейшаралар сондай бір жерде шыжғырылып жатыр ма, кім біледі?! (Т.Мəмесейіт, Таңжарық, 2, 338). жүктеу/скачать 8,4 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|