Жауапты редакторлар
жүктеу/скачать 8,4 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- ҚҰСАҚ..
- ҚҰСБЕГІШЕ
- ҚҰСКӨПШІК
- ҚҰСҚАНАТ...
- ҚҰСТҰМСЫҚ
- ҚҰСТҰМСЫҚ: Құстұмсық жүзік.
- ҚҰТҚАРУШЫ: Құтқарушылар от- ряды.
- ҚҰТҚУЫРЛАУ
- ҚҰТПАН 2 : Құтпан намазы.
- ҚҰТТЫХАНА
- ҚҰТЫША...
- ҚҰЯҢ: Құяң үзу.
- ҚЫДЫРМА: Қыдырма қонақ.
- ҚЫДЫРЫС
- ҚЫЗАРАҢДАУ
- Қ Ы З Ғ Ы Л Т ТА Н У
- ҚЫЗҒЫНДАУ
- ҚЫЗЕМШЕКТЕНУ
- ҚЫЗҚУАР
- ҚЫЗМАЙ
- ҚЫЗМЕТТІК: Қызметтік хаттар.
ҚҰРЫШШЫ... Буын сақтап бойын- да Қазан бұрқ-бұрқ қайнайды. Қ ұ р ы ш ш ы н ы ң қолында Темір ожау ойнайды (Балдырғаның базарлығы, 18). ҚҰС: Құс ауруы. м е д. Көтеріліп кететін, ұстамалы ауру. Сөйтсек, қ ұ с а у р у ы м е н ауырады екен ғой, байғұс бала! Құс қайтқанда немесе қайтып келген- де дерті тіпті қозып кетеді (Д.Рамазан, Жы- лап аққан., 136). Сөйтіп жүрген күндердің бірінде əлдебіреулерден «Қазалыда үлкен бір бақсы бар, зікір салып қ ұ с а у р у ы н емдейді екен» дегенді естідім (Бұл да).
көп. Оларды қ ұ с б а с е р, шошақ бас ер, үйрек бас ер, қазық бас ер, қозы құйрық ер, бүйрек бет ер деп тұр-тұлғасына, пішін- сиқына қарай бөледі (Ж.Бабалықұлы: Ер қанаты, 259). Құс кеуде. Кеудесі алға қарай шығыңқы, бұлтиған кеуде. Қырынан қарап, арқасына құлаған білектей бұрымын қызықтайды, қ ұ с к е у д е с і н көтеріп, атқа тіп-тік оты- рысына сүйсінеді (Ж.Қорғасбек, Жынды қайың, 100). Алқа бел, аю қабақ, бота мо- йын, Шөгендей төрт тұяғы құйған шой- ын. Қ ұ с к е у д е, інген ерін, түлкі азу, Бөкен бел, қасқыр тірсек, бура қойын (А.Нұртазин, Көк тоғай, 25).
– Ертең қ ұ с қ о н а ораламын. Əлгі қан- дыбалақ келсе, олжаның бірін жетегіне байла (Ана тілі, 21. 02. 2013, 10). ҚҰСАҒАН... Түйенің жаманы – «қисық төс қоспақ». Ол шамшыл, қ ұ с а ғ а н бола- ды. Жақын келген кісіге бүркіп құса салады (Қаз. əдеб., 18.10.1974, 4). ҚҰСАҒАШ... Салалы балғын тұяғымен (бүркіт) сексеуілден жасаған қ ұ с а ғ а ш т ы сығымдап жіберердей болады (С.Мұратбеков, Дос іздеп., 120). ҚҰСАҚ..? Қара кер бие қырдың көдесіне қарай сүйрейді. Бұл қ ұ с а қ т а ғ ы займкеге қарай шаужайлап əлек (Қ.Ысқақ, Таңд., 3, 253). ҚҰСБАЗАРЫ з а т. Ұя салып, балапан шығарар кезде теңіз жағалауларындағы жартастарға əртүрлі құстардың көп болып жиналып, у-шу болып жатқан кезі. Арктиканың теңіз жағалаулары қ ұ с б а з а р л а р ы м е н əйгілі (Құстар, 14). ҚҰСБЕГІШЕ ү с т. Құсбегі сияқты, құс- бегі тəрізді (А.Сейдімбеков, Ақиық, 34). ҚҰСЕТТЕНДІР Құсеттен етістігінен жасалған өзгелік етіс. Бұлт пен буалдыр мұнарда адамның денесін қ ұ с е т т е н д і р е т і н д е й ызғар бар (Егем. Қазақст., 29. 11. 2006, 15). ҚҰСЕТТЕНУ Құсеттен етістігінің қимыл атауы. Соңғы кезде денесінің қ ұ с е т т е н у і жиі байқалып жүр (Жетісу, 13.10.1998, 4). ҚҰСКӨПШІК з а т. ж е р г. Құсжастық. Бірден көзі төр алдында қ ұ с к ө п ш і к т і шынтақтап шалжып жатқан нəшəндік мелиса Сұржекейге түсті (С.Елубай, Ақ боз., 175).
қошқармүйіз, құстұмсыз, қ ұ с қ а н а т ы, арқармүйіз т.б. (С.Қасиманов, Қаз. қолөне- рі, 78). ҚҰСТАМАҚ з а т. Тамақты таңдап, талғап, аз-аздан жейтін адам. Қажымұқан қ ұ с т а м а қ болатын. Соншалықты алып денесіне қарамай, алдындағы асты шұқып- шұқып қана тез тойып қалатын (Егем. Қазақст., 27.06.2001, 8). ҚҰСТАМАҚТЫҚ з а т. Тамақты аз жейтіндік, талғампаздық. Оның үстіне марқұм Ғаникамал апай болғандықтан ба, атамның «қ ұ с т а м а қ т ы ғ ы н а» аса мəн бермеппін (З.Ахметов, Шуақты күн., 90).
«сыңар өкше», «қос мүйіз», «сыңар мүйіз», «тоғыз көз», «жүз теру» сияқты ою-өрнек нұсқалары белгілі бір кəсіппен байланы- сты туындап дамыды емес пе? (Лен. жас, 03.08.1974, 2). ҚҰСТАҢДАЙЛАСТЫР е т. Бірінің үстіне бірін мінгестіре, таңдай-таңдай етіп қиюластыру. Түйенің шудасынан оңқай-солақайлы қылып, қ ұ с т а ң д а й л а с т ы р ы п байына биязы шекпен тоқығанын көргенде, жұрт қыл три- кодан кем емес деп мақтасып жүрді (Ж.Тілепбергенов, Ізбасар, 66). ҚҰСТАҢДАЙЛАСТЫРУ Құстаң- дайластыр етістігінің қимыл атауы. 380 Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі ҚҰСТҰМСЫҚ з а т. 1. Түрен соқа. – Махонин Керекуден қ ұ с т ұ м с ы қ пен тұқым алдырып берді (Қ.Исабаев, Шоң би, 134). 2. с ө й л. Қайла. ҚҰСТҰМСЫҚ: Құстұмсық жүзік. Құстың тұмсығына ұқсас жүзік. Қазақ қыз-келіншектері жүзік, сақина, балдақ, білезік, қ ұ с т ұ м с ы қ ж ү з і к, сырға, шекелік, шашқап, шолпы, шашбау сияқты əшекей бұйымдарын таққан (Қаз. этнография, 1, 316). ҚҰСТІЛ з а т. Жайылған қамырды жіңішкелеп тіліп, майға пісірген тағам; ши бауырсақ. Бəтима жеңгесі жаңа жылға арнап əзірлеген майтоқаш, шекшекей, қ ұ с- т і л, самсаларын қайнысының аузына то- сып, əр түрінен омырып əкеліп алдына жайып салды (Х.Рахимов, Сеңгір сыр- лары, 201). ҚҰСЫЛ з а т. д і н и. Жуынып-шайынып таза жүру. – Ий, қатын! Қ ұ с ы л д ы ң да шарты бар. Жұма күні құсылды болып, қ ұ с ы л құйынғанның мың есе сауабы бар (Ж.Тілепбергенов, Ізбасар, 101). ҚҰТ з а т. к ө н е. Ақпан айының ес- кіше атауы; үт. «1897 жылғы қазақ үшін шығарылған календарда» ай атау- л а р ы қ а з і р г і д е н ө з ге ш е л еу: д ə л у,
(көкек), зауза (мамыр), саратан (мау- сым), əсет (шілде), сүмбіле (тамыз), ми- зан (қыркүйек), ақырап (қазан), қауыс (қараша), жедді» деп берілген (Қаз. əдеб., 03.07.1987, 14). Қ ұ т айы туса да, жылылықтың лебі тым алыста (М.Мəжитов, Аманғали, 92). ҚҰТАС з а т. Үкінің құйрығы. Тарихи де- ректер бойынша, сол дəуірде ұрыста ерек- ше ерлік көрсеткен жауынгерлерге «бахадүр» немесе «алып» деген атақ беріліп, атының мойнына «қ ұ т а с» - үкінің құй- рығы байланатын болған (Қаз. əдеб., 15.04.1983, 5).
тұрысын зер сала қадағалап, үсті-үстіне нұсқау береді (Н.Ақыш, Бейуақта., 168).
– деп қ ұ т қ у ы р л а д ы (Халифа Алтай, Алтайдан., 173).
з а т. м и ф. Қойдың ең асы- лы (жақсысы). Бұрынғы бақташы қазақ көшпелі тірлігінде арман еткен: түйеде – «жампоз», жылқыда – «тұлпар», сиырда – «тыңжы», қойда – «қ ұ т п а н», ешкіде – «келепан» десе, итте – «құмай», адамда – «алып», ал қасқырда – «сырттан» дейтін (Алғы шепте., 31).
оларды оқу уақыты: таң намазы – 4,48, бесін намазы – 12,52, екінді намазы – 17,23, ақшам намазы –19,23, қ ұ т п а н н а м а з ы – 20, 48 (Жас алаш, 10.08.2010, 6).
осынша думанды қойнына сыйғызып, жатқан ата қонысының құттылығы, он бір Сəмембетінің қ ұ т п а н д ы л ы ғ ы м е н- а қ кең қолтықситын көрінеді (М.Разданұлы, Алтай., 15). ҚҰТПАТАЯҚ з а т. Асаның бір түрі. Бұл тəрізді аспаптың о замандарда екі түрі болыпты. Біріншісі – «асатаяқ», екіншісі – «қ ұ т п а т а я қ» (О.Хаймолдин: Қаз. əдеб., 05.04.1985, 10). Асаның екі түрі болған: асатаяқ, қ ұ т п а т а я қ (Қаз. əдеб., 14.10.1983, 10).
отыңды., 376). ҚҰТЫМСЫЗ: Құтымсыз бие. Сүті аз, суыққа төзімсіз, құлыны нашар болып туатын бие (Қазақша мал атау., 14). ҚҰТЫРЫНДЫ с ы н. с ө й л. Құтырған, елірген. Бір кезде қ ұ т ы р ы н д ы көздер пұшаймандыққа, мүсəпірлікке қарай ой- ысып бара жатқанын аңғарғандай едім (Ж.Мусин, Туған үй., 157). ҚҰТЫША... Оның əскери қ ұ т ы ш а с ы н д а су бар еді (Р:Райымқұлов, Жа- панда., 16). ҚҰШНАШТЫҚ з а т. Үшкіріп, ем- дом жасаушылық, балгерлік, тəуіптік. – Ғылымның, медицинаның дəуірлеп тұрғанында қайдағы балгерлік, қ ұ ш н а ш
Ақдала, 2, 380). ҚҰШЫРЕЙ..? Жездесі қ ұ ш ы р е й сорпаны қасықпен бір ұрттап, дəмін көрді (Е.Əкімқұлов, Перизат, 64).
381 Байынқол Қалиев ҚҰЯҚ... Тіпті болат сауыт қолдарына түспей, сірі қ ұ я қ, киіз тұтқыр киіп алғандары қаншама (Қ.Жұмаділов, Дара- боз, 1, 33). ҚҰЯҢ: Құяң үзу. Құяңды бармақпен басып, қолмен уқалап, ауруынан айықтыру. Ертеде қазақ емшілері бұлаулау, шету, қ ұ я ң ү з у, уқалау, теріге салу, жынға малу секілді тəсілдермен ауруларды сауықтырған (А.Нүсіпоқасұлы, Ағаш бесік., 1, 109).
бір ауруға алып келсе, аурудың тұрған жерін сұқ қолының басымен басады екен (Мəшһүр Жүсіп, Шығ., 9, 294). ҚЫБЫРСЫЗДЫҚ з а т. Қимылсыздық, қозғалыссыздық. Хақназардың қ ы б ы р с ы з д ы ғ ы н сол кішкентай бастың еңселі денесін тікесінен басып, тырп еткізбеуінен іздегендей (Ұ.Доспанбетов, Шығ., 4, 23).
қиқар оқымыстының қ ы д и ы қ т а н ы п кіргенін тез аңғарып, жүзін тез бұрып əкетті (Ə.Кекілбаев, Елең-алаң, 198). Мыналардың қырындап өткені оның да қ ы
Үркер, 507). ҚЫДЫРМА: Қыдырма қонақ. Қыдырып келген қонақ. Қазақ халқы жалпы қонақтарды: арнайы қонақ, құдайы қонақ, қ ы д ы р м а қ о н а қ, қылғыма қонақ деп төртке бөледі (А.Нүсіпоқасұлы, Ағаш бесік., 2, 70). Қ ы д ы р м а қ о н а қ деп – туыс-туған, дос-жаран, құда-жегжаттарын арнайы іздеп барып, аунап-қунап жататын қонақтарды айтады (Бұл да). ҚЫДЫРЫС Қыдыр етістігінен жасалған ортақ етіс. ҚЫДЫРЫСУ Қыдырыс етістігінің қимыл атауы. Ерулік жасау, қ ы д ы р ы с у дағды болып алған (М.Əуезов, Таңд. шығ., 2, 217). ҚЫЖЫЛ-ҚЫСАС з а т. Қастық, өштік, араздық. Өзінше Таңжарықты мазақтап өлең шығармақ болғаны, екеуінің төбелесе жаздағаны – бəрінде де осындай бір қ ы ж ы л – қ ы с а с жатыр (Т.Мəмесейіт, Таңжарық, 2, 221).
сиырдың мойнындай қ ы ж ы м-қ ы ж ы м қара теректің қай бұтағына ұя салу керек деп, шықылықтап жатпаса не қылсын? (Ə.Нұршайықов, Соңғы, 153).
соң, шыдамсыздығыңды білдіріп қымыз сұрадың ба? – деді (Ж.Ахмади, Айтұмар, 141).
ҚЫЗ 1 : Қыз көру. э т н. Ер жеткен жігіттің өзіне сыңар іздеу əрекеті. Неке- лесуге байланысты этнографизмдерде қ ы з к ө р у, құда түсу, қалың беру, ұрын бару, қыз ұзату, к е л і н т ү с і р у г е қатысты атаулар қамтылады (Жалын, 1974, №3, 146).
жілік пен төс, келін табаққа – төс, ұлтабар жəне жүрек, қ ы з т а б а қ қ а – жақ пен тіл, жүрек, бүйрек, құдағи табаққа – жам- бас, асықты жілік пен сүбе қабырғалар салынады (Ата салты., 145). Қызыңды ұрайын. Біреудің қызын боқтаған боқтық сөз. Бұ қ ы з ы ң д ы ұ р а й ы н қайдан жүр. Беймезгіл келісі қалай? (Қ.Қазиев, Жалғыз жалау., 15). Бұл қ ы з ы ң д ы ұ р а й ы н д а р не көрсетпеді бізге, енді қызмет қылсын түге! (Жұлдыз, 1973, №4, 77).
з а т. а с т р. «Қыранқарақшының» қасындағы күңгірт жұлдыз. Қыран- қарақшының қасында зорға көрініп тұрған бір жұлдыз бар. Оның аты – Қ ы з (Алькор) (Х.Əбішұлы, Аспан сыры, 86). ҚЫЗАНАҚТАЙ с ы н. Қып-қызыл. Он- сыз да ақ сары жігіт шала піскен қ ы з а н а қ т а й бет-жүзін бал-бұл жандырып, алаулап алыпты (К.Сегізбаев, Жап-жасыл., 178). ҚЫЗАРАҢДАУ Қызараңда етістігінің қимыл атауы. ҚЫЗАРҒАНША ү с т. Қызарып кет- кенше, қызыл тартқанша. Асықпай жүнін жұлып, лаулай жанған ақ тезекке ұстап, қ ы з а р ғ а н ш а күйдіре үйітті (М.Мəжитов, Құныскерей, 194). ҚЫЗАСЫҚ з а т. а н а т. Қойдың бақай сүйегі. Қойдың қ ы з а с ы ғ ы н а н жаса- лып, түрлі бояуға малынған дойбы таста- ры тізіліп дайын тұрады (Қ.Жұмаділов, Таңғаж., 22). Екі қ ы з а с ы қ өзара жік арқылы бөлініп, екі бақайға екі буын аша- сын жасайды (Ана тілі, 13.05.1999, 16). ҚЫЗБӨРІ з а т. э т н. Ұлттық ойын- дардың бір түрі. Қимыл-əрекет ойында- рына жататындар: ақсүйек, ақшамшық, 382 Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі шыт тастау, көрші-көрші (татумысың- аразбысың), қ ы з б ө р і, қасқұмалақ, айдап сал, инемді тап, қарамырза т.б. (Б.Төтенаев, Қаз. ұлт. ойын., 70).
жусаны қара белдеу болып, жауқазыны қ ы з ғ а л д а қ т а п, жапырақ шайыры, сар- бас жоңышқасы ен далаға түрлі өң беріп, жайнап кетуші еді (Қазақст. ауыл шаруаш., 1963, №10, 22). ҚЫЗҒАЛДАҚТЫ с ы н. Қызғалдақ өскен, қызғалдағы бар. Ақ Жайықтың екі жағы бірдей жас қайың, жасыл талмен көмкеріліп, ойпат, қырлары сарғалдақ- ты, қ ы з ғ а л д а қ т ы көк орайға көміл- ген еді (І.Есенберлин, Шығ. жин., 9, 109). Шешек атқан қ ы з ғ а л д а қ т ы, сарғалдақты Қарадаланы бірінші рет көргендей тамсанып тұр (Д.Жанботаев, Дала оттары, 73).
дері шөлейт даланың қ ы з ғ ы л т т а н а тү- сетін əдеті (І.Есенберлин, Маңғыстау, 14).
кейін қалып қ ы з ғ ы н д а ғ а н қызыл жағалылардың бұл əрекеті бірден ұнамады (О.Сəрсенбай, Шеңбер, 8). ҚЫЗҒЫНДАУ Қызғында етістігінің қимыл атауы. ҚЫЗДЫРМАЛАУ с ы н. Ойын-той- ды қыздырып жіберетін, қызба. Қазаққа қарағанда, бəлкім, бұлар қызулау, қ ы з д ы р м а л а у көрінетін (О.Сəрсенбай, Шығ., 4, 166). ҚЫЗЕМШЕКТЕН е т. Қос анардай көз тарту; томпию, сүйірлену. Алыстан қ ы з е м ш е к т е н е мұнартып Қошқарбай тауы көрінді (Н.Мағзұмов, Жұмбақтас., 31). ҚЫЗЕМШЕКТЕНУ Қыземшектен етістігінің қимыл атауы. ҚЫЗЖЕТІМ з а т. э т н. Қалыңмалға қоса берілетін күң. Мəселен, деректер- де қалыңмал есебінде «басжақсы» деп берілетін бес түйеге қосып бір «қ ы з
беретін үш түйеге қоса бір «еркекжетім» (құл) беретіндігі туралы баяндалған (Х.Арғынбаев, Қаз. халқы., 235). ҚЫЗЖОЛДАС з а т. э т н. Қыз ұзатылар кезінде қасына еріп жүретін жолдас қызы. Əдеби тілдің лексикасын байыта түскен беташар, күйеужолдас, қ ы з ж о л д а с, тойбастар, шілдехана деген сияқты т.б. сөздер этнографиялық лексиканың алтын қазынасынан алынып отыр (Жалын, 1974, №3, 149).
Мұндай ойындардың бірі – қ ы з к ə д е. Бұл ойында тартыстың бас кейіпкері – ұзатылатын қыздың жеңгелері мен күйеу- дің қосшылары (Б.Төтенаев, Қаз. ұлт. ойын., 26). ҚЫЗКӨРСЕТЕР з а т. э т н. Ұрын келген күйеу бала бірінші рет қызды көрсеткен адамға беретін кəде-сый. Бұл сенен алған қ ы з к ө р с е т е р і м болсын. Əлі асықпа, іргебасар, шашсипатар, ошаққазар, бозапұл дейтіндер толып жатыр (Қ.Тұрсынқұлов, Анды-Қарақыз, 145). ҚЫЗКІРПІК з а т. п о э т. Қыздың кірпігіндей əдемі кірпік. «Көзі күлім қаққан, қ ы з к і р п і к жігіт екен-ау!» деп деп бір түйіп қойды (Ə.Тарази, Тасжарған, 398). Балаусаевтың дөңгелек көздері майланып,
де ойланып біраз отырды да хатты Аблезге ұсынды (Бұл да, 399).
ер-тұрман, жез ораған қ ы з қ а м ш ы от сəулесімен жымыңдаса кетті (Ғ.Мүсірепов, Таңд., 3, 540). ҚЫЗҚУАР з а т. э т н. с ө й л. Қыз қуу. Бір кезде тойдың бір шетінде қ ы з қ у а р басталып, қырғын топан болып жатқандай болды (З.Қиянатұлы, Көшпенді., 54). ҚЫЗҚҰМАР с ы н. Қыздың артынан көп жүгіргіш (жігіт). Алдымда алдамшы, қ ы з қ ұ м а р, қатыгез жан емес, бүкірейген шал отыр (І.Есенберлин, Шығ. жин., 1, 249). ҚЫЗМАЙ з а т. с ө й л. Хоккей. Сиыр тобығын «шайба» ғып жаяу хоккей қуамыз. Оны біздің елде (Жамбыл облысы, Сары- су ауд.) «қ ы з м а й» дейді (А.Əшімов, Шығ., 5, 17).
383 Байынқол Қалиев х а т т а р д ы жазудың кең тараған үлгілері бар (Л.Дүйсембекова, Іс қағаз., 123). Қ ы з м е т т і к х а т т а р д ы ң еркін түрде жазылатын кездері де жиі кездеседі (Екі тілде іс жүргізу, 170).
лерге шектен тыс қ ы з у қ а н д ы л а у боп көрінгенімен, тормозы мықты ғой Қабыл- жанның (Қ.Жиенбай, Даңқ, 122). ҚЫЗЫҒЫМПАЗ с ы н. Əр нəрсеге бір қызыққыш, көрсеқызар. Еркебұлан өзінің əр нəрсеге қ ы з ы ғ ы м п а з, ергіш мінезін жеңе алмай қалатын (І.Есенберлин, Махабб., 78). ҚЫЗЫҚҚҰМАР з а т. Қызықты ұнататын адам, қызықшыл. Бір жылы орталарында бесатарлы біреуі бар 4-5 қ ы з ы қ қ ұ м а р л а р д ы ң жайлауға келе қалғаны (К.Сегізбаев, Жап-жасыл., 116). Жер бетінен адам əдейі іздеп бармаса, қ ы з
жете бермейтін (Ө.Ахмет, Қарқаралы., 75). ҚЫЗЫҚТАУШЫЛЫҚ з а т. Қызық көрушілік, қызығушылық. Міне, қызық! Қ ы з ы қ т а у ш ы л ы ғ ы м одан сайын артты (Ə.Қалдыбаев, Таңд. шығ., 1, 133). жүктеу/скачать 8,4 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|