Жауапты редакторлар
жүктеу/скачать 8,4 Mb. Pdf көрінісі
|
ҚОСҮРЕЙЛІК з а т. Қорқушылық, қорқақтық. Мың қайғыдан қалай оңаласың! Құса болу, құркеуде қ о с ү р е й л і к деген сол емес пе? (Қ.Тоқмырзин, Керзаман, 3, 261).
ішінде Төле төбе би екен де, Қазыбек пен Əйтеке қ о с ш ы б и екен (Аңыз адам, 2011, №22, 10). ҚОСЫЛҒЫШ з а т. Электр шамын жағатын, өшіретін тетік. Электр жүйе- лерін, қ о с ы л ғ ы ш т а р д ы мұқият қа- рады (Лен. жас, 11.11.1983, 1).
Керейден. Жақыптың шаңырағын ортасына түсірейін, - деді Жаяу (З.Ақышев, Жаяу., 252).
ҚОСЫНБАСЫ з а т. ə с к. Қосынның (дивизия) басшысы. ҚОСЫНДАС е т. Қосын болу, қосылу, бірігу. Бұл сөзді Батталқазы қабыл көрді, Қимастан жылап-сықтап қасыма ерді. «Өткен іске өкінбе, Құлмамбет», - деп,
(Құланаян Құлмамбет, Сөзімнің., 117). ҚОСЫНДАСУ Қосындас етістігінің қимыл атауы. ҚОСЫҢҚЫРА... Əрине, қазақтардың сəл-пəл қ о с ы ң қ ы р а п, кез келген фактіні үстемелеңкіреп жіберетіні жоқ емес қой (М.Байғұт, Бұла бұлақ, 112). ҚОСЫС Қос етістігінен жасалған ортақ етіс. Қос қ о с ы с а р одақ іздегенде де Ресейден басқа ешкім жоқ еді (Ə.Кекілбаев, Үркер, 147).
шошайтып қойған теке сақалына, самай шашына қ о с і р е й топырақтың бетіне шыққан сордың тұзындай шашырап ақ түсіпті (О.Сəрсенбай, Шығ., 4, 376).
Ақан сері, 2, 174). 367 Байынқол Қалиев ҚОТАНАЯҚ с ы н. с ө й л. Екі аяғының арасы талтиып қалған, қамыт аяқ. Бекет еріксіз күліп еді, талтиып қалған қ о т а н а я қ тракторист есікке қарай тұра жөнелді (Қ.Ысқақ, Ақсу., 9). ҚОТАНДАЛ Қотанда етістігінен жасалған ырықсыз етіс. Қой қ о т а н д а л ы п, сиыр сауылып, сүт пісіріліп болды (Жалын, 1974, №5, 55). ҚОТАНДАЛУ Қотандал етістігінің қимыл атауы. ҚОТАНДАН е т. Қотан тəрізді иіліп келу, қоралану (С.Жүнісов, Ақан сері, 2, 11). Қ о т а н д а н а иілген Найзатастың бауы- рында қарағай, қайың өскен (Қ.Исабаев, Шоң би, 25).
Желілеп бие байлап, қ о т а н д а п қой өргізгендері де жоқ (З.Ақышев, Ақбел асуы, 127). Қ о т а н д а п қойын айдап... (І.Есенберлин, Жанталас, 64).
біздің жақтың қасқырының қасында қ о т а н ш ы төбеттердей-ақ (С.Мұқанов, Мөлд. мах., 59). Анда-санда қ о т а н ш ы төбеттер саңқылдайды (Ж.Аймауытов, Шығ., 42).
Текес., 49). ҚОТАРМА з а т. с ө й л. Аударма (М.Рашев, Бетің қисық, 14). ҚОТАРЫС... Есен сабадағы қымызды қ о т а р ы с а д ы (Жалын, 1977, №1, 12). ҚОТИЫН... Қ о т и ы н неме бір күні жазым етсе қайтесің? (Қ.Жұмаділов, Соңғы көш, 1, 229). Оның үстіне сүйекке өкпелегендей торсаңдап тұрған тексіздеу күйеуінің қ о т и ы н мінезіне шамырқанған түрі бар (Қ.Ысқақов, Тұйық, 89). ҚОТИЫНДАУ с ы н. ж е р г. Бұзық- тау, содырлау, тентектеу. Есер хан міне- зі қ о т и ы н д а у, кісі көңіліне қарау- ды білмейтін жан еді (Егем. Қазақст., 31.07.2002, 8). ҚОТИЫНДЫҚ з а т. Содырлық, сотқарлық, бұзақылық. Білмесең айтай- ын: сен аярлығы, қ о т и ы н д ы ғ ы жеті нарға жүк болатын шетелдік саудагерлердің қолбаласысың (Ана тілі, 11.12.2003, 1). ҚОТТАН е т. ж е р г. Баю, əлдену, күшею. Тізімнің аяқ шенінде жаңа байып, қ о т т а н ы п келе жатқан бірнеше қытай саудагерлері тіркеліпті (Қ.Жұмаділов, Тағдыр, 324).
Кейде қ о т т ы л а р д а н дəмететінім де рас (Т.Тобағабылов, Түсінсең еді., 129).
ұстаханасында көрік, кемпірауыз, қазиек, төс, қ о ш тұратыны осының нақты дəлелі (Аңыз адам, 2011, №19, 15). ҚОШАЛ з а т. ж е р г. Риза, қанағат. ҚОШАЛДЫҚ з а т. Көңілі толғандық, ризалық, қанағаттанғандық. Билердің барлығы да балаға деген қ о ш а л д ы қ т а р ы н жасыра алмай, бір-бір ауыз тіл қатты (Ж.Ахмади, Айтұмар, 316). ҚОШАН: Қошан тіршілік. Күнделікті, күйбең, күйкі тірлік. Біз сияқты жастар еңбектен, қиындықтан шаршамайды, əлгіндей жалғыз үй, қ о ш а н т і р ш і л і к
көңіл делбегеннің өзі достық белгісі. Оған үй-іші қ о ш е м е т т е н і п қалды (Ж.Тілепбергенов, Ізбасар, 176). ҚОШЕМЕТТЕНУ Қошеметтен етістігінің қимыл атауы. ҚОШҚАР з а т. а с т р. с ө й л. Қой. Үркердің үстіңгі жағында тұратын, аса жарық емес қос жұлдыз бар. Оны – Тоқты, Қозы немесе Қой, Қ о ш қ а р деп те атайды (Х.Əбішұлы, Аспан сыры, 151). Жырдағы басты кейіпкерлер Баян сұлу Ай планета- сына, Қозы Көрпеш Қ о ш қ а р (хамал) жұлдызына сəйкес аталынған (Лен. жас, 03.10.1974, 3).
сыртында қ о ш қ а р м ү й і з д е п түрлі түспен өрнектелген алаша, кілемдер тоқылады (Н.Қазыбеков, Дала., 29). Қызылды-жасылды түрлі жіппен қ о ш қ а р
керегеқап, уыққаптар (Ер қанаты, 132). ҚОШТАНДЫР е т. Көңілін көтеру, қуанту. Өлеңнің көңіл көтеріп, қ о ш т 368 Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі а н д ы р а т ы н қасиеті əдемілігінде (А.Байтұрсынов, Шығ., 188). ҚОШТАНУ Қоштан етістігінің қимыл атауы. Хатымгер, қ о ш т а н у деген сөздерді жасаған (Қаз. əдеб., 14.11.1975, 3). ҚОШУАҚ з а т. ж е р г. Көңілі хош, разы, риза. Тірі пендеге əрқашан көңіл қ о ш у а ғ ы ауадай қажет (Д.Досжанов, Жолба- рыс, 31). – Оны тек темір-терсекке жібер, - деп балуан інісінің бүгінгі тіршілігіне оншалық қ о ш у а қ емес екенін аңғартты (О.Сəрсенбаев, Жақсының., 153).
тап, ұрпағың молайсын, - деп екіншісі қ о ш у а қ т а й т ы н (С.Сматаев, Бұлақ, 94). ҚОШУАҚТАУ Қошуақта етістігінің қимыл атауы. ҚОШЫНА з а т. ж е р г. Көрші (Ж.Досқараев, Қаз. тіл. жерг., 142). – Кіммен көрші болыппыз? – Берікпен қ о
ұйғырша айтты (Б.Дəулетбаев, Парыз, 211). ҚОЮ: Қою сүт... Бір жұмыртқа- ның сарысына жарты стақан қ о ю с ү т қосып араластырады (Алм. ақшам., 27.09.1991, 5). ҚОЮЛАТҚЫШ з а т. Бір нəрсені қоюлататын зат. Біресе кен сүзетін жаққа, біресе қ о ю л а т қ ы ш қ а жүгіріп, күнұзақ тыным көрмейді (Жұлдыз, 1973, №9, 177).
қан очерктері мен публицистикасында оқиғаны қ о ю л а т у ш ы л ы қ, əсіре қызыл сөзбен артық айтып, асып кетушілік дегенді байқамаймыз (Р.Ыдырысов, Отты жыл., 93). ҚОЮЛЫ-СҰЙЫҚТЫ с ы н. Қоюы бар, сұйығы бар – аралас. Шикілі-пісілі, ыстықты-суықты, қ о ю л ы-с ұ й ы қ т ы азығын арқалап жүргендер – жолына, өзіне сенбейтін сенделмелер (К.Сегізбаев, Жап- жасыл., 4).
қыр үсті Қ о я аурудан айықпаған баладай. Кəрі шыңдар бір-біріне суысты, Бір суық леп кезіп жүрді жағалай (Ж.Нəжімеденов, Ұрпағым., 65).
«Қауырсын» клубы, 86). Қыранға жегізген қ о я екінші не үшінші күні қыранның ішіндегі қыл-қыбырын алып, құстың ау- зынан түседі (Бұл да, 89).
өзі алған аңның етін терісімен, жүнімен жұтып, содан қоя немесе қ о я б а деген ауруға ұшырайды (С.Мұқанов, Таңд. шығ., 15, 95).
(Ойын-сауық, 155). Қоян аяғын жеген. Нағыз жүйрік, желаяқ. Ол үш жастан асты. Нағыз қ о я н а я ғ ы н ж е г е н. Ауылдың қозы-лағын қуғыштайды да жүреді (М.Сатыбалдиев, Қоңыр қозы, 8).
айналып кетіпті (Р.Отарбаев, Біздің ауыл., 84).
аядай тар камерада безеу беттен басқа ерні жырық, қ о я н т і с тағы біреу бар екен (О.Сəрсенбай, Шығ., 4, 259). ҚОЯНБҰЛТАҚ: Қоянбұлтаққа сал- ды. Ары-бері бұлтақтады, жалтарды; айлаға басты. Əйткенмен, қызының ойын анықтап білгісі келген ана қ о я н б ұ л т а қ қ а с а л д ы (М.Құмарбекұлы, Жер иесі, 13). Үкібайдың жігіттерінің өздері киліккенін, оқыстан сойыл сілтегенін айтып, ақталуға тырысқан Нұрəлі би біраз қ о я н б ұ л т а қ қ а с а л ы п баққан (К.Сегізбаев, Беласқан,142). ҚОЯНЖОНДАН е т. Жұп-жұмыр болып, дөңкиіп жату. Содан ба, екінші бөлімшенің қ о я н ж о н д а н ғ а н күпсек қары да елден бұрын еріді (Р.Тоқтаров, Ғасыр наны, 205). ҚОЯНЖОНДАНУ Қоянжондан етістігінің қимыл атауы. ҚОЯНҚАШТЫ з а т. Кезек күт- тірмейтін қандай да бір қауырт жұмысты көп болып жабылып, тезірек істеп тастау дəстүрі. Піскен егінді 369 Байынқол Қалиев жауын-шашынға тигізбей, дəн төгілмей тұрғанда тездетіп ору үшін қ о я н қ а ш
Біз де бүгін таң сəріден тұрып қ о я н қ а ш т ы жасап жатыр едік, - деді жадырай күліп (Қаз. əдеб., 26.10.1973, 2). ҚОЯНСҮЙЕКТІ с ы н. Қоянсүйек мол өскен, қоянсүйегі қалың. Құмның жоталары сексеуілді, ойпаттары жусанды, ебелекті, келіншекбозды, селеулі, қ о я н с ү й е к
31.01.1973, 1). ҚОЯНТОБЫҚ з а т. м е д. Без түйінделіп, ісіп кететін ауру. Атерома – түйінбез, кейде мұны ел арасында «қ о я н т о б ы қ» ауруы деп те атайды (ҚСҒ, 1, 548). ҚОЯНШАРЫҚ е т. ж е р г. Шыдау, төзу, төтеп беру. - Əзірге қ о я н ш а р ы қ, қара жамылған ауылды осындай ақ қар, көк мұзда қайда қуамыз, - деді (Қ.Сəрсекеев, Қызыл жалау, 2, 4). – Ештеңе етпейді, бір күн қ о я н ш а р ы қ, құрдасыңның орнына жатып кет (Бұл да, 141). ҚУ: Қу құйрық. Түлкі д.м. Орамалға шашуын Түйіп алып, асығып, Маймыл кемпір келіпті. Мəлін, борсық, қ у қ ұ й р
(І.Жансүгіров, Шығ. жин., 67). Қу сөзден қуырдақ қуырған. Сөзбен қарық қылған, бірақ нəтиже жоқ; уəдені судай сапырған. Сондықтан əлгіндей қ у с ө з д е н қ у ы р д а қ қ у ы р ғ а н ағалардың əңгімелерін қызғанышпен тыңдаймын (Ə.Асқаров, Таңд., 189). Куба (Оқас) қ у
тəуір: қимылы олақ, шабан, құлашы китің- китің (Жалын, 1974, №1, 48).
Күні бойғы дау үстінде қ у с а ң қ ұ м а л а қ т ү с п е й т і н қақатұяқ, қумүйіз Бекташ шалды сөйлетіп аузын қу шөппен сүрткізіп отырған (Ж.Ахмади, Айтұмар, 27). Арасын- да оның «жұмыртқадан жүн қырыққан» тым пысықтығын, «қ у с а ң қ ұ м а л а қ
(Таң нұры, 196). Қу шөңге. Қу мүйіз, тіс қаққан. Алдымда тұрған мына кəрі Əбділданы менсінбегендей сəл солғындау болғаным- ды тіс қаққан қ у ш ө ң г е емес пе, түсі- ніп қойды (Қазақст. ауыл шаруаш., 1969, №10, 56). ҚУАЛА: Қуаласаң құмалақ түспейді. Əккі, қу, қу мүйіз: одан еш нəрсе өндіре алмайсың д.м. Қ у а л а с а ң қ ұ м а л а қ т ү с п е й т і н курстасым «жоқ» деп ала- қанын жайды (Ə.Асқаров, Таңд., 176). ҚУЖОЛТАЙ с ы н. Əр кез жолы бол- майтын, ісі сəтсіз аяқталатын (адам). ≈ Сен бұл қ у ж о л т а й м е н қайдан кезігіп жүрсің?
арғымақты, брауникті қайдан алғандығы, Ғаббасовты білетін-білмейтіндігі қ у з а с т
жүрген жылқының құрғақ шөп жеп, суды аз ішетіндігінен болады деп топшылай- тын. Нəжіс жүрмейтін ішекке кептеліп қалады. Оны тазартса, мал жазылып кетеді (Х.Арғынбаев, Қаз. этногр., 136). ҚУЛЫ с ы н. Қуы бар, қуы көп. Қыз білек қоға, қ у л ы көл, Қасқыры қайсар, қабаны өр (І.Жансүгіров, Өлең мен поэм., 206).
ҚУМҮЙІЗ з а т. с ө й л. Құлтеке. Киіктің текесі 10-15 жыл жасаған соң мүйізі түсіп, тұқылы қалады. Соны құлтеке не- месе қ у м ү й і з дейді (Білім жəне еңбек, 1984, №9, 25).
əлетінде сексеуіл қиюшылар бір жерге жиналады. Қ у с а қ шырпылар үйіліп, от жанады (Қ.Омаров, Əке, 74). Пешке қ у с а қ тамызық салып, үш-төрт тал жыңғылдың басын қаластырды (Бұл да, 103). Жағаға жақын біткен былтырғы қ у с а қ қамыс бейнесі – су бетінде (Ж.Нəжімеденов, Кішкентай, 26).
370 Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі ҚУТЫҢБАЙ з а т. э к с п р. Қутыңдап қалған адам. – Сіз сұрағаннан кейін тіпті жақсарып келді, - деді бір қ у т ы ң б а й (Д.Рамазан, Жылап аққан., 33).
қызыл шырай, Сақтанып жан-жағына қарай-қарай. Сұңғақтау, қ у ш ы қ ж а у ы р
жылмай (И.Байзақов, Таңд. шығ., 1, 109). ҚУШЫҚТА е т. ж е р г. Мазақ ету, келемеждеу. Жанындағылар мұнысын естіп, қалып, қ у ш ы қ т а й бастады: - Ендеше неге келе жатырмыз?! Қайтайық! (Ғ.Мұстафин, Жиырма бес, 61). ҚУШЫҢДА е т. с ө й л. Қутыңда. ≈ Қ у ш ы ң д а п, күліп қояды. ҚУШЫҢДАУ Қушыңда етістігінің қимыл атауы. Жасым болса отызға таяп қалды. Шалдардың қ у ш ы ң д а у ы анау. Неменеге бұлданам (Д.Рамазан, Жылап аққан., 172). ҚУЫНДЫ с ы н. Көп қуылған, қуа берген. Алғашқы қар сірлеуіт боп, қатқақтана бастаған соң, қойды қ у ы н д ы қылмай өзенді сағалата жайды (Лен. жас, 07.12.1972, 1). ҚУЫҚ з а т. ж е р г. Шамның шиша- сы; пузыры (Ж.Досқараев, Қаз. тіл. жерг. ерекш., 142). ҚУЫҚАСТЫ с ы н. Қуықтың астында тұрған. Сондай-ақ, қ у ы қ а с т ы безінің қабынуынан қасабаның қобуы əлсірейді (Жас алаш, 01.11.2003, 6).
түтін тартар жалғыз қ у ы р д ы ң аузы- нан сүңгілер салбырайды (Ш.Мұртазаев, Қызыл жебе, 11). ҚУЫРДАҚ: Қуырдақтың көкесі... Құранның бір ғана «фатиха» сүресін əрбір шала сауатты оны өзінше бұрмалай берсе,
мейміз бе? (Ана тілі, 28.08.08., 13). ҚУЫС: Қуыс үйден құры шығармау. э т н. Үйге кірген адамға дəм ауыз тигізу салты.Үйге келген адам өте асығыс болып, үйден шықпақшы болса, онда үй иесі: «Қ у ы с ү й д е н қ ұ р ы ш ы қ п а й д ы» деп, дереу дастарқан жайып, тамақтан ауыз тигізеді (А.Нүсіпоқасұлы, Ағаш бесік., 3, 127). ҚУЫСТАНУШЫЛЫҚ з а т. Бір нəрседен сезіктенушілік, күдіктенушілік. Осы бір қарастың байыбына бара алмай- тын қ у ы с т а н у ш ы л ы қ қ а тап болып, бір сəт абыржулы күй кештік (Лен. жас, 21.10.1983, 2).
ұйқыдан оянғандай, қала ішінің күнделікті қ ұ б а д ү м б і л тіршілігіне қайтып оралғандай болатынсың (Ə.Нұрпейісов, Соңғы., 7).
үкімет жағынан баяғыда жетіп болған, - дегенде шабарманның өңі қ ұ б а қ а н д а п сала берді (М.Разданұлы, Алтай., 268). ҚҰБЫЖЕҢ з а т. с ө й л. Құбыр. Əлде радон көздерінен жоғары шығатын қ ұ б ы ж е ң д е р жасап, үстіне фонтан орнатып, солар арқылы пайдалану дұрыс бола ма? (І.Есенберлин, Алтын., 307).
ақын, тəжірибелі қ ұ б ы л а н а м а ш ы д а й уақыт тамырын дəл басуға тиіс (Лен. жас, 22.01.1988, 3). жүктеу/скачать 8,4 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|