Жазықова М.Қ. Этнопедагогика
жүктеу/скачать 497,09 Kb.
|
Этнопедагогика Оқу құралы - соңғы
| Рационалды (табиғат, тәрбие, медицина мен дәстүрлі-тұрмыстық шаруашылық сала) және иррационалды (мифологиялық, тотемистикалық, діни) түсініктердің де халықтық білімнің кең тараған түрі ретінде қоғамдық және отбасылық рухани құндылықтарды қалыптастырып, дамытуда орны ерекше. Рационалдық – латыншадан аударғанда «ақыл» дегенді білдіреді, болмыстың, танымның, моралдың негізі ақыл деп санайтын философиялық ағым. Ол орта ғасырдағы діни көзқарастарға қарсы философиялық ағым ретінде 17-19-ғасырларда пайда болып, әлемді таратушы құдай жоқ, болмыс, табиғат ақыл-оймен танылады деген атеистік идеяны уағыздады. Ал иррационалдық – латыншадан аударғанда «ақылға сыйымсыз» дегенді білдіреді, ақылдың, тәжірибелік ойлаудың танымдық мүмкіндіктері шектеулі деп санайтын және руханилықты, сезімді, түйсікті, қиялды дүниетанымның негізі деп есептейтін рационалдыққа қарсы таным жүйесі. Иррационалдық табиғат құбылыстарын, дүниені, болмысты, ақиқатты жүрекпен қабылдап, сезіну, табиғатпен үндестікте, басқа тіршілік иелеріне залал келтірмей, ізгілік бастауларына ден қойып, дүниені махаббатпен қабылдау принципін ұсынады. Азаматтық қоғамдағы қарым-қатынаста адамгершілік, ізгілік және үндестік, жеке адамның кемелденуі – иррационализм танымының негізгі түп қазығы. Аталған философиялық ағымдар түркі халықтарының, соның ішінде қазақтардың рухани өмірінде маңызды орын алып, бір жағынан мифологиялық, тотемистік, діни түсініктерде көрініс тапса, екінші жағынан, болмыстың негізін ақыл арқылы тани отырып, табиғатпен үйлесімді, дәстүрлі тұрмысқа негізделген құндылықтарды қалыптастырды. Ертедегі түркілер дінінің негізі Көкке (Тәңірге) және Жер-суға сыйыну болды. Құдірет деп есептелген бұл қос күштің негізгісі Көк болды. Өзінің мәні жөнінен бұдан кейін тұрған әйел тәңірісі Ұмай ана – отбасы мен баға-шағаны қорғаушы болды. Олай болса, түбі бір түркі халықтарының бір өкілі ретінде қазақтардың діни көзқарасында Құдай мен Тәңірі ұғымдарының синоним ретінде қатар қолданылуынан исламға дейін қазақ мәдениетінде орын алған мифологиялық және архитиптік тарихи даму кезеңдерінде генотиптік діни жүйелердің басым болғанын және оның күні бүгінге дейін әсерінің зор екенін көруге болады. Осы тұрғыдан алғанда профессор Т.Ғабитов: «Генотиптік діни жүйе деп рулық-тайпалық қауымға тән ата текті қастерлеп, оларды жаратушы және қоғамдық өмірдің барлық салаларында шешуші күш ретінде қабылдайтын сенімдер мен нанымдардың бірлігін айтады. Генотиптік сенімнің орталық бейнесі – аруақ», - дейді. Қазіргі қазақтардың ата-баба аруағын қастерлеп, өмірден өткендердің құрметіне ас беруі – осының айғағы. «Өлі риза болмай, тірі байымас» деген мақал да содан қалған болуы керек.
Көшпелі және рулық-тайпалық негізге құрылған халықтарда туыстық байланыс қоғамдық қарым-қатынастың негізін қалайды. Сондай халықтардың бірі – қазақтар. Олар халықтық тәрбиеде туысқандық қарым-қатынасқа ерекше мән берген. «Мен қазақпын» дейтін кез келген азамат өзінің шыққан тегін, ата жұртын қастерлеп, жеті атасын жадында тұту шарт болған. Оған бабамыз Мәшһүр Жүсіптің төмендегі жолдары айғақ бола алады: Аманыңда елжіреп, мақтайтын да ағайын, Алыстамай айналып, жақтайтын да ағайын. Ауырыңды жеңіл ғып, жоқтайтын да ағайын, Еркелетіп бетіңнен қақпайтын да ағайын! Данагөй ата-бабамыз ағайын-туыстардың өзара татулығы мен бірлігіне шақырып, «Мал қонысын іздейді, ер туысын іздейді» деп, туысқандық байланыстың маңыздылығын жете түсінген. Бұқар жырау: «Ағайынның аразы елдің сәнін кетірер, абысынның аразы ауыл сәнін кетірер», - деп, арадағы байланыстың үзілуінен елдің татулығы мен бірлігіне де сызат түсетінін ескертеді. Қазақтар өзінің бас пайдасын ғана ойламайды, сонымен қатар ағайын-туысқанның, ел-жұрттың қамын да ойлай жүреді. Бірінің басына қиындық, қайғы-қасірет түссе, оны барлығы бірлесе жұбатып, жәрдемдесіп, қайғысын көтеріседі. Ал егер бірінің басына қуаныш келсе, оны да бірге тойлап, қуанышын бөліседі. «Ағайын – бір өліде, бір тіріде» деп, бір-біріне мал-жанымен, жылы сөзімен қарайласа жүреді. Алда-жалда қазақтың қандай да бір азаматы ағайын-туысына қарайласпай, қарақан басының ғана қамымен оқшауланып кетсе, ондай адамды қазақ қоғамы қатты айыптайды. Қазақтың бұл мінезін: «Бай болсаң, халқыңа пайдаң тисін! Батыр болсаң, жауыңа найзаң тисін! Бай болып, халқыңа пайдаң тимесе, Батыр болып, жауыңа найзаң тимес, Жұрттан ала бөтен үйің күйсін!» - деп, Төле бидің атынан айтылған шумақтардан-ақ аңғаруға болады. «Өле жегенше, бөле же», - деп, қазақ барын айналасымен бөлісіп отырған. Ерулік, сыбаға, сарқыт деген кәделер соның көрінісі. Өзі сондай болған соң, өзгелерден де соны күткен, сараңдықты ұнатпаған. Қазақта туыстық қатынастарды өзара сабақтас үш жұртқа бөліп қарастырады. Біріншісі – адамның әкесі жағынан туысатын өз жұрты, әйелдер оны «төркін» деп атайды; екіншісі – шешесі жағынан туысатын нағашы жұрты, ал үшіншісі – әйелі немесе күйеуі жағынан туысатын қайын жұрты. Адамның өз жұрты жеті ұрпаққа таратылып аталады: ата, әке, бала, немере, шөбере, шөпшек, немене. Әкесінің аға, інісінің балаларын немере аға, немере апа, немере іні, қарындас немесе бір атадан тарайтын немере туысқан деседі. Осы немере жақындардың ұл-қызы мен үлкен әкесінің аға-інісінің немерелері айтушы адамға шөбере туыс болып келеді. Арғы аталарымен бірге туған еркек кіндікті адамдардан тарайтын ұрпақтарды аталас ағайын дейді. Жалпы алғанда, қазақтың туыстық қатынас атаулары тоқсанға жетеді. Осы атауларды былай топтауға болады: а) Әке жағынан туыстық қатынас атаулары: ата, әже, әке, шеше, ұл, қыз, аға, апа, іні, қарындас, сіңлі, немере, шөбере, немере аға, немере апа, немере қарындас, немере іні, немере сіңлі, шөбере аға, шөбере іні, шөбере апа, шөбере сіңлі, т.б. ә) Шеше жағынан туыстық қатынас атаулары: нағашы, нағашы ата, нағашы әже, нағашы аға, нағашы апа, нағашы іні, жиен, жиеншар, т.б. б) Некелік қатынасқа байланысты туыстық атаулар: жезде, жеңге, балдыз, бажа, қайын аға, қайын апа, қайны, қайын сіңлі, т.б. в) Құдандалыққа байланысты туыстық атаулар: құда, құдағай, құда бала, құдаша, т.б. Бата беру – адал ниет, жақсы тілек білдірудің ұлттық дәстүрі. Дастархан басында, түрлі жиын-тойларда, адам өмірінде кездесетін ірілі-ұсақты қуаныштар кезінде қуаныш иесіне арнап қол жайылып, бата беріледі. Сондай-ақ қиын сапар, алыс жолға аттанған азаматына ақ жол тілейтін халқымыздың ежелден келе жатқан, кең таралған дәстүрлерінің бірі. Жақсы бір істі қолға алғанда өз мақсатына жету үшін Аллаһ Тағалаға жол іздеп, оны Жаратқан Иеміздің рұқсатымен бастау үшін әуелі ниетін түзеп, бүкіл ойын, тілегін сөз арқылы бір арнаға құйып, Раббымыздан «Ісімді оңғара көр», - деп сұрайды, басқаға тілек айтып, бата бергенде де оның қабыл болуын Аллаһ Тағаладан тілейді. Олай болса, тілек айту, бата беру – Аллаһ Тағалаға жол іздеудің ғаламдық күш-қуаты, дүниетанымымыздың ұлттық жүйесі. Сондықтан қазақтар батаны құдай алдында берілген серт, айтылған уағда, сұрап алған үкім деп қабылдап, ақ батаны, баталасуды ешкімнің де, ешқашан бұзуға қақысы жоқ деп есептеген. Сонымен бірге бата өлгенге Құран, аят оқу сияқты сенімдермен де ұштастырылады. Қазақтар әдетте дүние салған адамның жылына дейін оның туыстарына көңіл айтады, бата жасап, өлікке бағыштап, дұға оқытады. Мұны қазақ «құдай алдындағы парызымыз» деп есептеген. Халық арасында ғасырлар бойы сақталып келе жатқан атақты баталар бар. Ол батаның тәлім-тәрбиелік маңызының өте жоғарылығынан екені мәлім. Солардың ішінде Төле бидің Қойгелді батырға берген батасы, анасының Райымбек батырға берген батасы, Қарасай батырдың балаларына берген батасы, Кененнің келіндеріне берген батасы, Бауыржан Момышұлының жастарға берген батасы халық есінде ерекше сақталған. жүктеу/скачать 497,09 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|