Жергілікті өлкенің (қаланың, ауданның) табиғаты. Табиғатты қорғау
жүктеу/скачать 217,86 Kb.
|
Баяндама Дария (1)
| Тақырыбы: Үй және жабайы аңдарға байланысты мәліметтер және оларды зерттеу.
Орындаған: Қабиева Д.Қ Топ:ДО2Б(11) Жетекші: Секенова И.К 2023 жыл Үй жануарлары, доместикация — жануарлардың қолға үйретілген түрлері. Сондықтан кейде бұларды қолға үйретілген жануарлар деп атайды. Мүйізді ірі қара, түйе, жылқы, есек, қой-ешкі, ит, шошқа, мысық, үй қояны, теңіз тышқаны; құстардан тауық, үйрек, қаз, күркетауық, кептер; тоғандарда өсірілетін балықтар үй жануарларына жатады. Өркениет дамуының барысында адам жәндіктердің 2 түрін (бал арасы мен жібек көбелегі), құстардың 10 — 12 және сүтқоректілердің 60-қа жуық түрлерін қолға үйреткен. Зертханалық жануарлар — егеуқұйрықтар мен тышқандар, сайрағыш және әсем құстар, тоты, шымшық, т.б., аквариум балықтары да өсіріледі. Үй жануарларын қолға үйрету алғашқы адамдар мекендерін қазып зерттеу нәтижесінде, бұдан 15 — 10 мың жыл бұрын басталған. Аңшылық тәсілі жетілген сайын жабайы, тағы жануарлар саны азайып, адам баласының күнделікті тұрмыс қажетін қанағаттандыру үшін үй жануарлары қолға үйретіле бастады. Қазіргі кезде: 170 млн-ға жуық қой — Австралияда; 197 млн-нан астам ірі қара мал — Үндістанда; 7 млн-дай түйелер — Сомалиде өсіріледі деп саналады. Үй жануарлары тек материалдық байлық көзі ғана емес, сонымен бірге, рухани қазына болып есептелінеді. Жаңа ортаның әсері және қолдан іріктеу, жұп таңдау нәтижесінде бұларда адамға пайдалы жабайы жануардан өзгеше қасиеттер пайда болды. Осы кездегі мал тұқымдары өзінің жабайы ата тегінен едәуір ірі, етті, аяқтары қысқа, тұрқында да өзгерістер байқалады. Мысалы, ең ірі ит тұқымы — сенбернар, оның салмағы 77 кг-дай болса, ең кішкентай ит — чихуахуа, оның салмағы 450 г-нан аспайды. Ең кішкентай сингапур мысығының салмағы — 1 кг 81 г болса, ал ең ірі мысық — рэгдолл, ол 9 кг-дай салмақ тартады. Тегіне қарағанда үй жануарларының сүйегі жеңіл, омыртқа саны аз, бас сүйегі кіші, сондай-ақ мүйізі, ішкі органдары да өзгеріске ұшырады. Бұлардың өкпесі, жүрегі, бүйрегі жабайы ата тегіне қарағанда кемірек дамыған, жыныс ерекшеліктерінде де көптеген өзгерістер байқалады. Ата тегімен салыстырғанда үй жануарларының жүйке жүйесінде де өзгерістер пайда болды. Мысалы, қолдағы мал миының көлемі кішірейіп, салмағы азайған, көру, есту, иіс сезу органдарының қызметі төмендеген. Оның есесіне үй жануарларынан алынатын ет, сүт, жұмыртқа, жүн, т.б. мөлшері көбейді. Атап айтқанда, ең жақсы жүн меринос қойларынан алынады. Жабайы жануарлар Қасқыр - жыртқыш аң. Ол көбінесе таулы, далалы, орманды аймақтарды мекен етеді. Күшігі - бөлтірік деп аталады. Бөлтірігін сүтпен қоректендіреді. Қасқыр өзі қоян, қой, қарсақ, борсық, қосаяқ т.б қоректенеді. Олар топпен жүреді. Тобындағы басшысы, мықтысы, үлкені - арлан деп аталады. Жорлбарыс - жыртқыш аң. Ол негізінен Орталық және Оңтүстік-Шығыс Азияны мекен етеді. Ол бұғы, жабайы шошқа, бұлан, қарақұйрық және киік сияқты жануарлармен қоректенеді. Жолбарыс қазіргі кезде санының азайуына байланысты "Қызыл кітапқа" енген. Жолбарыс та мысық тұқымдасына жатады.Ол өте шапшаң қозғалады.Үсті басы ақ-қызыл жолақты. Бұл оған жемін аулаған кезде өте қажет Аю - үлкен, күшті жыртқыш аң. Оның баласын қонжық дейді. Ол аңға жаз, күз айл... Аю - үлкен, күшті жыртқыш аң. Оның баласын қонжық дейді. Ол аңға жаз, күз айларында шығып, май жинайды. Қыста ұйқыға кетеді. Қыс бойы ұйықтайтын жері апан деп аталады. Аюдың сүйікті тамағы бал, балық, тәтті жеміс-жидектер.Аюдан барлық жыртқыштар қорқады. Аюлардың тістері мықты, денесі үлкен, тырнағы өткір болады. Аюлар: ақ аю, қара аю, қоңыр аю деп бөлінеді. Маймыл адамға өте ұқсас аң. Ол қалың орманды жерлерде ағаштардың басында өмір... Маймыл адамға өте ұқсас аң. Ол қалың орманды жерлерде ағаштардың басында өмір сүреді. Негізгі жейтін тамақтары шырынды жеміс-жидектер, банан, жапырақтар. Маймылдардың түрі өте көп. Мысалы: орангутанг, шимпанзе, макака, горилла т.б. Бір қызығы маймылдар екі аяқпенде, төрт аяқпенде жүре алады. Негізгі мекендейтін аймағы Африка. Сілеусін - үй мысығының бір туысы. Сілеусіннің құлағында қылшықты шашағы, ал... Сілеусін - үй мысығының бір туысы. Сілеусіннің құлағында қылшықты шашағы, ал екі ұртында сәнді сақалы болады. Құйрығы шорт кесіп тастағандай қып - қысқа шолақ. Сілеусіннің қимылы шапшаң, аяқ алысы ит сияқты. Ол ағашқа тамаша өрмелейді. Қараңғыда жақсы көреді, тамаша естиді, тек иіс сезу қабілеті нашарлау. Сілеусін құр, шіл, бұғының бұзауы, тышқан т.б кемірушілерді ұстап жейді. Аң патшасы - арыстан. Арыстан Африканың ыстық саванналарында үйірімен мекенде... Аң патшасы - арыстан. Арыстан Африканың ыстық саванналарында үйірімен мекендейді. Үйірі прайд деп аталады. Арыстан қарақұйрық, газель, жабайы шошқа, зебраларды қорек етеді. Арыстанның азу тістері мықты, алдыңғы аяқтарының күші көп болады. Піл табиғи жағдайда Африка мен Оңтүстік Азияда ғана тіршілік етеді. Піл - құр... Піл табиғи жағдайда Африка мен Оңтүстік Азияда ғана тіршілік етеді. Піл - құрлықтағы ең алып жануар. Оның үлкен екі құлағы, екі азу тісі маңдайлы келген. Пілдің сондай-ақ ерекше нәрсесі оның тұмсығы.Піл ол тұмсықсыз тіршілік ете алмайды: өйткені, онсыз не тамақ не су іше алмайды. Түлкі - ең қу жыртқыш.Ол - төңірегіндегінің бәрін тіміскілеп, "тексеріп шығуғ... Түлкі - ең қу жыртқыш.Ол - төңірегіндегінің бәрін тіміскілеп, "тексеріп шығуға" құмар аң. Дыбыс естуі, көру, иіс сезу қабілеттері жақсы жетілгендіктен оны талай ажалдан сақтап қалады.Түлкі қоян, құрбақа, кесіртке аулап жейді. Сондай-ақ құстардың ұясындағы жұмыртқа, балапандармен де қоректенеді. Жаз айларында жеміс-жидектіде азық қылады. Түлкінің терісі бағалы әрі әдемі. Сондықтан оны көп мөлшерде аулауға тыйым салынған. Ұзын құлақ сұр қоян, Естіп қалды сыбдырды. Ойлы-қырлы жерлермен Ытқып-ытқып ж... Ұзын құлақ сұр қоян, Естіп қалды сыбдырды. Ойлы-қырлы жерлермен Ытқып-ытқып жүгірді. Қарап еді артына Қиығын сап көзінің. Келе жатқан томпаңдап Көжегі екен өзінің. Қоян - ең қорқақ аң. Баласы көжек деп аталады. Қоян жеміс-жидектермен, сәбіз, орамжапырақпен қоректенеді. Қоян әр мезгіл сайын түлеп, түрін өзгертіп отырады. Қоянның есту, көру қабілеттері жақсы жетілген. Сондай-ақ қоян шапшаң қозғала алады. «С.АМАНЖОЛОВ АТЫНДАҒЫ ШЫҒЫС ҚАЗАҚСТАН УНИВЕРСИТЕТІ»КЕАҚ ЖОҒАРЫ КОЛЛЕДЖ Тақырыбы: Табиғат (күзгі) құбылыстары және ауыл шаруашылығындағы еңбек. Орындаған: Қабиева Д.Қ Топ:ДО2Б(11) Жетекші: Секенова И.К 2023 жыл
Фенологтар топыраққа алғашқы тоң ілінуін күздің басталуы, ал тоғандардың қатуын күздің аяқталуы деп санайды. Олар күзді жапырақ түскенге дейін — сары күз және жапырақ түсіп болған соң — қара күз деп ажыратады. Ауа райы. Сентябрьдің екінші жартысы — алғашқы суық түсудің бастапқы мерзімі. Бұл уақытта әдетте күн ашық, жылы, түн мен таң салқын болады. Ауа құп-құрғақ, таза және ашық болып келеді. Октябрьдің екінші жартысынан бастап күн едәуір суыта бастайды, көшпелі бұлттар ыдырап, аспанды кара сұр бұлт тегіс қаптап, төмендей түседі. Жауын-шашын жиілеп, ұсақ жауын сіркіреп ұзақ жауады. Ауа ылғалданып, тұман түседі. Шалшық сулар кеппей қалады. Қар жауып, тез еріп кетеді. Түнде бетіне мұз қатқан шалшық су, күндіз ериді. Күн барған сайын қысқарып, түн ұзара, суыта түседі. Ноябрь — жылдың қарауытқан, ызғырық желді және ауа райы бұлыңғыр айы. Температураның 0 градусқа төмендеуі тұрақтайды, топырақты тоң басып, су қоймаларына мұз қата бастайды. Жапырақ түсу. Ағаштар мен бұталар жапырақтарының әр түсті болуы және жапырақтардың түсуі — күзге тән белгілердің бірі — ол көбінесе жаз соңына қарай пайда болады, жаз неғұрлым құрғақ және ыстық болса, жапырақтың түсуі де соғұрлым ерте басталады. Ең, алдымен қайыңның жапырақтары сарғаяды. Температура төмендеген кезде жапырақтардың түсі өзгере бастайды. Бұл — жапырақтарға жасыл түс беріп тұратын хлорофильдің бұзылып, сары және күлгін түс беретін пигменттердің пайда болу нәтижесі. Күзгі гүлдеу. Сары күзде көктемнен бастап суық түскенге дейін гүлдеп тұратын бақбақтан басқа цикорияның, түйме шетеннің, жұмыршақтың, меніреу қалақайдың, дала үкікөзінің гүлдерін кездестіруге болады. Сентябрьде су қоймаларында әлі де гүлдеп тұрған ақшұнақ пен жебежапырақтар тұрады. Кейбір өсімдіктер (қалтагүл, дрема, қоғажай) кейде күзде екінші рет гүлдейді. Бұл жаз ыстық және аңызақ жылдары көктемде немесе ұзақ жауған күшті жаңбырдан кейін болады. Шөптесін өсімдіктерді қысқа дайындау. Бір жылдық өсімдіктердің күзде сабақтары мен тамыры суалып тек ұрығы бар тұқымдары ғана қалады. Ұрықты қоректік заттар қоршап жатады, қатты суытқан, ұзақ қүрғақшылықтан оны тұқым қабығы қорғайды. Көптеген шөптесін өсімдіктерде күзде жер бетіндегі бөліктерінің бәрі солып қалады. Жер астындағы түрін өзгерткен өркендерде — тамырсабақтарда, түйнектер мен пиязшықтарда тіршілік сақталып қалады, оларды қоректік заттардың қоймасы десе де болады. Су өсімдіктері, мысалы элодея қысқы тіршілік жағдайына бейімделіп, су түбіне батып кетеді. Қүрғақ, қамыс, ақ түңғиық пен сары лала гүлдің сабақтары мен жапырақтарының қурағаннан кейін қыс кезінде сабақ жапырақтарында тіршілік сақталып қалады. Жемістер мен тұқымдардың таралуы. Күзде гүлдер азайып, оның есесіне жемістер молаяды. Жапырақтардың сілемінен шәңгіштің қызыл шоғы, бересклеттің әдемі қауашағы айқын байқалады. Жөкенің, шетен мен үйеңкінің қанатты жемістері қаптап ұшып жүреді. Көптеген ағаштың жемістері мен тұқымын жел таратады. Қабығы қалың үйеңкінің қанатты жемістері, жөке жаңғағының гүлсерік жапырағы, қайың жаңғақшасының қанаты ұшу аппаратының қызметін атқарады. Бұл жемістер қара күзде немесе қыста жан-жаққа ұшып таралады. Кейбір шөптесін өсімдіктің (бақбақ, қаршығашөп, татарник) жемісінде болатын «парашют» (ұшпалы үлпілдек шатырша) жемістердің құрғақ ауада ұшуына мүмкіндік береді; ығалды жерге түссе болды, «парашюттың» түтіктер, жабысып, жеміс жерге түседі. Мойыл, шетен, долана және басқа есімдіктердің шырынды жемістерін көптеген құстар мен аңдар сүйсіне жейді. Бұл жемістердің ішіндегі қорытылмайтын тұқымдар жануарлардың ішегінен ешқандай зақымсыз сыртқа шығып қалады, мұның көбінесе жеміс пісіп жетілген және желінген жерден өте алыста болуы да мүмкін. Шоңайна, ошаған, итошағанның жемістері жануарлардың жүніне ілгешектерімен жабысып таралады. Бұл жемістерді көйлегіне жабыстырып алып, адам да таратады. Шыңтерек, үкікөз және басқа өсімдіктердің жемістері қақырайды да, тұқымдары жан-жаққа шашылады. Өрмекшілер. Сары күзге тән белгі — ұшып жүретін көптеген өрмекшінің болуы. Желсіз, ашық күндері шабындықтар мен ормандағы ашық алаңдардан бұтақтарға, шөптер мен қоршауларға бір ұшын жабыстырып, өрмекші өрмегінің жіпшелері қалықтап тұрады, одан өрмек иесі жас өрмекшілерді — қасқыр өрмекші, жамбас өрмекші, тенетниктерді де көруге болады. Өрмекші үшуға дайындаларда бұтақтың ұшына шығып алып, құрсаған соған жабыстыра ұшуға әзірленеді, сүйелді безден жіп-жіңішке өрмек жібі шығып, оны жылы ауа ағыны жоғары алып ұшады. Өрмекші өрмек жібімен ауада өрмелей жорғалап, оны бірде түсіріп, бірде кетеріп, теңселтеді; ол өрмек жібінің ұшын шиыршықтап орап, кысқартады да, жайлап төмен түседі. Бұл өрмекшілер осылайша әр жерге жайғасады. Насекомдар. Гүлдеген өсімдіктер азайған сайын насекомдар да , азая береді, алайда күзде әлі де болса калақай көбелек, лимондай сары түсті итжүзім көбелегі, қыстап шығатын қанат пішіндес басқа да көбелектердің қалбақтап жүргенін көруге болады. Күзде ересек насекомдардан гөрі олардың личинкалары әлде қайда көп кездеседі. Қоңыздардың личинкалары, көптеген көбелектің жұлдызқұрттары түскен жапырақтардың астындағы мүктің арасына ағаш қабығының саңылаулары мен жарықтарына, тастар мен бөренелердің астына еніп алады. Ересек насекомдар да осындай жерлерге жасырынады. Уақытша жансызданып, олар қимылсыз қалады. Олар қыстың қатал жағдайына осылай бейімделіп алады. Қос мекенділер мен бауырымен жорғалаушылардың жансыздануы. Күн суытып, жапырақтар жаппай түсе бастаған кезде бақалар мен құрбақалар, кесірткелер мен тасбақалар мүлде естен танып қалады. Көк бақалар су қоймаларының түбіне түсіп, тұнбаға батып жатады. Шөпбақалар шұңқырларға, жапырақтар мен мүктердің астына тығылады. Құрбақалар тас пен ағаш түбірлерінің астынан ін қазып алып, соған кіріп жатады. Қысқа қарай кесірткелер де мүктер мен ағаш түбірлерін паналайды. Құстардың қайтуы және қоныс аударуы. Температура төмендей салысымен құстар оңтүстікке қарай қайта бастайды. Басқаларынан бұрын бізден кететіндері — насекомқоректілер. Суда жүзетін құстар өз қыстағына барлығынан да кеш қайтады. Алғашқы ұшып кеткен тырналар тобы (сентябрьдің басында) — күз жаршысы. Шыбынқақтар, қызылқұйрықтар мен шақшақайлар алғашқы суықтан кейін-ақ ұшып кетеді. Сентябрьдің аяғына таман тырналардың жаппай ұшып бара жатқандары байқалады. Сандуғаштар, дала бозторғайлары, сарайғыр, қараторғайлар да біздің өлкені тастап кетеді. Су қоймалары қатқанда қаздар мен үйректер оңтүстікке қарай жөнеледі, олар жолшыбай мұзы әлі қатпаған су қоймаларына аялдай, тынығады. Ұсақ құстар тобы топтасып, ірілері — сап түзеп: тырналар бұрыш жасай, қаздар — қиғаш қатар түзеп немесе доғаша иіндесіп, үйректер кесе көлденең бағытта ұшады. Құстар бір-бірінен белгілі бір қашықтық ұстай ұшады, соның арқасында олар ауаның кедергісіне оңай төтеп береді Сары күзде бізге Солтүстіктен шымшықтар қоныс аударады; орманда, бақ пен паркте шымшықтардың сайраған үні естіледі. Октябрьдің соңында — ноябрьдің бастапқы күндерінде карға, шауқарға, сауысқандар орман-тоғайларды тастап, адамдар мекендейтін жерлерді маңайлайды, олар көшелер мен аулалардан көріне бастайды, парктер мен бақтарда түнеп шығады. Қара күзде қаңырап қалған орманнан шымшықтармен және жорғаторғайлармен араласып жүрген тоқылдақтарды да кездестіруге болады. Осы уақыттан бастап шекілдектер, қайшыауыздар, суықторғайлар ұшып келеді. Аңдардың қысқа дайындығы. Кейбір аңдар қысқа азық қорын жинап, өз «қоймаларына» жасырады. Тиіндер түні бойы ағаш қуысына жаңғақтарды, шошқажаңғақтарды, ірі тұқымдарды тасып, ағаш түбірлерінің түбіне қазып, көмеді, саңырауқүлақтарды ағаштың кепкен бұтақтарына іліп кептіреді. Аламандар жер астындағы індеріне сұлы дәнін, асбұршақ, жүгері, бұршақ, зығыр қауашақтарын толтырып алады. Суық түсе бастағанда аламандар, сарышұнақтар, жарқанаттар қысқы ұйқыға кетеді, олардың бүкіл тіршілігі шұғыл баяулап, жүректің жиырылуы мен тыныс алу қимылы кемиді. Кірпі сентябрьдің аяғында — октябрьдің алғашкы күндерінде шұңқырдан өзіне апан жасап алып, инелеріне шаншып әкелген жапырақтарға көміледі де ұйқыға кетеді. Қоңыр аю мен борсық күзде шошқажаңғаққа тойып алып, май жинайды да қысқы «ұйықтайтын бөлмесіне» құрғақ жапырақтар төсеп тастайды. Қара күзде солтүстіктен соққан желдің ызғырығынан бұл аңдар өз індері мен апандарында ұйқыға кетеді. Түлкілер, қояндар мен тиіндер түлейді. Олардың қысқы жабыны — қалың түбітті болғандықтан, жылуды жақсы сақтайды. Сонымен қатар тиіндер мен қояндар жаңаланған ашық түсінін, арқасында қыста көзге онша шалынбайтын болады. Кішкентай аңдардың көпшілігі: дала тышқандары, егеуқұйрықтар, жерқазарлар, ақ тышқандар қара күзде қорек пен баспананы оңай табуға болатын тұрғын жайларға жақындап келеді. 1.Күздің басталуы мен аяқталуы. Күн мен түннің күзгі теңелу (21-23 сентябрь) күні күздің астрономиялық басталуы болып есептеледі. Күннің қысқы тоқырау күндерінің бірі — 22 декабрь күздің соңы деп саналады. Алайда бұл маусымның табиғатта осы мерзімнен ерте де, кеш те басталуы мүмкін. Фенологтар топыраққа алғашқы тоң ілінуін күздің басталуы, ал тоғандардың қатуын күздің аяқталуы деп санайды. Олар күзді жапырақ түскенге дейін — сары күз және жапырақ түсіп болған соң — қара күз деп ажыратады. Ауа райы. Сентябрьдің екінші жартысы — алғашқы суық түсудің бастапқы мерзімі. Бұл уақытта әдетте күн ашық, жылы, түн мен таң салқын болады. Ауа құп-құрғақ, таза және ашық болып келеді.
«С.АМАНЖОЛОВ АТЫНДАҒЫ ШЫҒЫС ҚАЗАҚСТАН УНИВЕРСИТЕТІ»КЕАҚ ЖОҒАРЫ КОЛЛЕДЖ жүктеу/скачать 217,86 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|