Қазақ тіліндегі жалғауларды танып-танытудағы қатысты пікірталастар

Ахмет Байтұрсынұлы Жалғay һәм жалғаулықтар деп көрсетеді:

Жалғау екі түрлі:

1) Септік жалғау;

2) Көптік жалғау.

Септік жалғаулар сөздердің үйлесуіне сеп болады.

Көптік жалғаулар нәрсенің жеке емес, көп күйдегі есімін көрсетеді.

Септік жалғау бесеу: 1. Ілік жалғау «-дың»; 2. Барыс жалғау «-ға»; 3. Табыс жалғау «-ды»; 4. Жатыс жалғау «-да»; 5. Шығыс жалғау «-дан».

Көптік жалғау біреу-ақ: «-лар», «-лар» жалғау жіңішке сөзде «-лер» болады.

Сөздің аяқ дыбысы дауыссыз яки жарты дауысты бол- са, «-лар» жалғау «-дар» болып, «-лер» жалғау «-дер» болып өзгереді.

Жалғаулықтар: менен, үшін, арқылы, туралы, тақырыпты уа ғайри сондай жалғау мағынасында жүретін сөздер.

Алдындағы сөздің аяқ дыбысының әуеніне қарап, жалғаулық «бенен» болып та айтылады. Қысқа түрлері «мен», «бен».

Нәтижесінде Жалғаулар

Септік – -ның, -дың, -ға, -ге, -қа, -ке, -ны, -ды, -да, -дан, -нан, -ден, -нен.

Көптік – -лар, -лер, -дар, -дер.

Ахмеди Ысқақов “Қазіргі қазақ тілі”

Зат есімге көптік жалғау, тәуелдік жалғау, септік жалғау, жіктік жалғау деп аталатын төрт түрлi косым шалар жалғанатыны белгілі.

1. Кептік жалғау- нәрсенің көптігін білдіретін грамматикалык форма. Бiрақ көптік жалғаудың кызметi тек осы аяда ғана қалып қоймайды, ол зат есімнен басқа да сөздерге қосылып, оларға да қосымша семантикалық мағына жамайды және әр қилы я жалпы, я жалқы стилистикалык реңдер мен ерекшеліктер үстейді.

2. Тәуелдік жалғау - негiзiнде зат есiмге тән қосымша бола тұрса да, өзге де көптеген сөздерге жалғанатындықтан, бұл бiрiншi бөлiмде өз алдына белек қаралады.

3. Септік жалғау да есімдіктерге, сын есімге, сан есімге, есімшелерге және басұа субстантивтенетін сөздерге (көптеулі, тәуелдеулі сөздерге де) жалғанады.

4. Жіктік жалғау. Зат есім сөйлемде баяндауыш болса, жоғарыда көрсетілгендей, жай-күй етістіктерінің (жатыр, жүр, тұр, отыр) жіктеу үлгісі бойынша тиісті жіктік жалғауларын қабылдайды, демек, жіктеу есімдіктерінен болған бастауыштармен жақтасып жіктеледі. Осыған орай зат есімнің жіктелуі жалпы белiмде өзге мәселелермен қоса қаралды.

Оралбай Нұржамал “ Қазіргі қазақ тілінің морфологиясы” атты еңбегінде де жалғаулар тілде 4 түрлі: 1) көптік жалғау, 2) тәуелдік жалғау. 3) септік жалғау, 4) жіктік жалғау деп көрсетеді.

Қазіргі күнде күнде жалғау — сөз бен сөзді байланыстыратын, сөз аралығындағы қатынастардың көрсеткіші болып табылатын, сөзге грамматикалық мағына үстейтін қосымшалар.

Жалғаудың төрт түрі бар: көптік, тәуелдік, септік, жіктік