Зерттеу жұмысының құрылымы

9 
1 ЗЕРТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ 
 
1.1 Антропоөзектік парадигмадағы лингвоэкологиялық зерттеулер 
ХХ ғасырдың 70-жылдарынан бері тіл мен экологияның тоғысындағы 
мәселелер әлем лингвистерінің, әлеуметтанушы, мәдениеттанушы, тарихшы, 
антрополог, географ, эколог ғалымдардың зерттеу нысанының өзегіне айналды. 
Себебі «тілдің феномендігін түйсінген сана оның экологиялық қамқорлыққа 
зәру екенін бірден байқады» [2]. Бүгінде тіл мен экологияның тоғысындағы 
зерттеу үрдісі барлық әлемде қарқынды дамып келеді.
«Тіл және экология» ұғымы алғаш рет Э. Хауген еңбегінде тіл мен 
қоршаған орта арасындағы өзара әрекеттестікті білдіретін ұғым ретінде пайда 
болды. Сол кезден бері тілдік экология лингвистика мен экологиялық 
зерттеулердің пәнаралық бағыты ретінде қалыптасып, үздіксіз дамып келеді. 
Бұл бағыттың негізін салушы Э. Хауген: «Тіл экологиясы кез келген тіл мен 
оның ортасының өзара әрекетін зерттеу ретінде анықтала алады. Тілдің 
шынайы ортасы – оны өзінің кодтарының бірі ретінде қолданатын қоғам. Тіл 
тек оны қолданушылардың санасында өмір сүреді, сондай-ақ осы 
қолданушылардың бір-бірімен және табиғатпен, яғни әлеуметтік, табиғи 
ортамен байланысында ғана қызмет атқарады» - деген анықтама береді. 
Зерттеуші тіл экологиясының психологиялық бөлігі екі немесе бірнеше тілде 
сөйлеушінің санасындағы басқа тілдермен арақатынасын, ал әлеуметтанулық 
бөлігі тілдің қарым-қатынас құралы ретінде қызмет атқаратын қоғаммен 
арақатынасын қарастыратынын айтады [3]. 
Э. Хаугеннің «Тіл экологиясын алдымен тілді үйренетін, қолданатын 
және 
басқаларға 
жеткізетін 
адамдар 
анықтайды» 
деген 
пікірін 
лингвоэкологияны заманауи лингвистиканың негізгі үрдісі – адамтанымдық 
бағыт аясында қарастырудың негізі ретінде қабылдауға болады. Антропоөзектік 
парадигма аясында жүргізіліп жатқан лингвоэкологиялық зерттеулер әлемдік 
лингвистикада үлкен қызығушылық тудырып отыр. Себебі «жаһандану үрдісі 
кең қанат жайған қазіргі заман тілді «Табиғат – Адам – Қоғам» үштігі 
контексінде, адам табиғатымен, этнос, ұлт, халық сияқты тілдік 
қауымдастықтың тарихи-мәдени, саяси-әлеуметтік өмірімен біртұтастықта 
қарастыруды талап етеді.
ХХІ ғасыр тіл білімінде адамзат өмірі мен тіршілігінің ең маңызды 
құралы болып табылатын тіл табиғатын – фонологиялық, морфемалық, 
лексемалық, синтаксистік, контекстік, дискурстық деңгейлердегі тілдік 
бірліктердің мазмұны арқылы; тілдік бірліктердің мазмұндық ерекшеліктерін 
адам танымындағы ойлау, пайымдау, ақпаратты қабылдау, ақпаратты жеткізу 
үдерістері шеңберінде; басқа да туа біткен, кейін қалыптасқан адами 
қасиеттердің көрінісі тұрғысынан; тарихи, қоғамдық, әлеуметтік факторлардың 
ықпалын қабылдаған лингвоқұрылым ретінде; жалпы адам болмысын 
сипаттайтын дүниетаным мен рухани мәдениеттің мәні тұрғысынан саралаудың 
өзектелуі, лингвистиканың пәнаралық сипаты мен зерттеу мүмкіндіктерін 
арттыра түсті» [4].

10 
ХХ ғасырдың 90-жылдары – қоғамның барлық саласының қарқынды 
жаңғыру уақыты – көптеген әлеуметтік және саяси мәселелердің қоғам 
өміріндегі тілдің рөлін жете бағаламағандықтан туғанын көрсетті. Тілге бір 
адамнан екінші адамға ақпарат жеткізетін және қарым-қатынас орнататын 
әмбебап құрал, шартты таңбалар жүйесі ретінде ғана немқұрайлы қараудың 
қате екені анықталды. ХХ-ХХІ ғғ. орын алған ұлтаралық түсініспеушілік пен 
араздықтар кезінде қоғам тілдің халықтың мәдениетімен, тарихымен, 
психологиясымен тікелей байланысын жете бағаламағанын түсінді. Сондықтан 
ХХІ ғасырда тіл туралы онтологиялық көзқарасты сол тілде сөйлеуші халықтың 
жан дүниесімен, ой-санасымен, тарихымен, мәдениетімен тығыз байланыста 
қарау, тілді зерттеу мәселесінің ғылыми-әдістанымдық негізін жаңаша құру 
қажеті туды. Яғни социум мүшелерінің тілдік санасының қалыптасуына нақты 
әсер етуші тілдік жүйе мен қоғамдық сөйлеу тәжірибесінің тілдің қазіргі тарихи 
даму сәтіндегі жай-күйін тұлғааралық және мәтіндік қарым-қатынас үдерісінде 
туындайтын ауытқулар мен бұзылуларды бақылап, бекіте алатын стилистика, 
тіл 
мәдениеті, 
сөз 
мәдениеті, 
лексикографияның 
аясында 
емес, 
лингвоэкологияның антропоөзектік парадигмасында қарастыру кезі келді. 
Осыған орай тілдің экологиялық жағдайына әсер етуші экстралингвистикалық 
факторлар мен жағдайлардың (экономикалық, саяси, идеологиялық, мәдени, 
әлеуметтік-психологиялық, этнопсихологиялық, т.б.) тек тілге тигізетін әсерін 
ғана емес, сол тілде сөйлеушіге де (жеке алғанда тілдік тұлға, тұтас алғанда 
этнос, социум) тигізер әсерін зерттей отырып, лингвоэкологиялық жаңа 
үрдістің адамтанымдық бағыты дами бастады. Бұл ретте қазақ тіл біліміндегі 
лингвоэкологиялық зерттеулер де ішінара ХХ ғасыр зерттеулерінің төл 
парадигмасы болған құрылымдық-жүйелілік парадигма шеңберінен шығып, 
пәнаралық кешенді зерттеулерге бет бұрды. 
Ж. Манкееваның: «Қоғамдағы түбегейлі өзгерістердің нәтижесіндегі 
қоғамдық сана мен жеке тұлғаның тілдік санасындағы жаңару, жаңғыру 
үрдісінің қазақ сөзінің төл болмысымен, оның сөз тамырлас болуының айқын 
тілдік көрінісі мен қызметі аясын сөз мәдениетін зерттеуші ғалымдар да
(Н. Уәли, К. Хұсайын, т.б.) кешенді жаңа ғылыми арнада қарастыра бастады. 
Атап айтқанда: сөз мәдениетінің нормативті аспектісі, функционалдық 
аспектісі, 
коммуникативтік-прагматикалық 
аспектісі, 
лингвокогнитивтік 
аспектісі, т.б. Соның негізінде сөз мәдениетімен сабақтас, лингвоэкология 
саласы анықталуда. Жалпы, сөздің осы тұрғыдан коммуникативтік қызметінің 
де антропоөзектік үрдісін талдауға болады. Оның себебі адам болмысының жан 
дүниесі мен ой-санасын бейнелейтін сөз құдіретінің мәні қазіргі таңдағы 
ізгілікке бағытталған адамтанымдық білімдердің арқауына айналып 
отырғанымен байланысты» деген пікірі осыны аңғартады [5]. 
Лингвоэкологияның антропоөзектік бағытта дамуындағы жан-жақты 
ізденістер 2000 жылдардан бастау алады. 2000 жылы Австрияның Грац 
университетінде «Тіл мен экологияның 30 жылдығы» атты ауқымды 
симпозиумнің ұйымдастырылуы, 2004 жылы «Тілдік және экологиялық 
зерттеулер форумының» ашылуы (кейіннен «Эколингвистика ассоциациясы» 

11 
болып өзгерді – Ж.А.), соның негізінде әлемнің әр түкпіріндегі 700 ғалымның 
эколингвистика 
саласындағы 
өзара 
идеяларымен, 
жаңалықтарымен, 
мақалаларымен бөлісетін үлкен алаңына айналып, олардың зерттеушілік және 
коммуникациялық 
серіктестігі 
үшін 
онлайн-хабтың 
құрылуы, 
лингвоэкологияның теориялық алғышарттарымен байланысты ірі зерттеулердің 
«Critical Discourse Studies», «Language Sciences» және «Discourse and 
Communication» секілді жоғары ықпалды (high impact) лингвистикалық 
журналдарда жарық көруі, осы саладағы П. Мюльхойзлер [6], А. Стибб [7] 
секілді беделді ғалымдардың іргелі зерттеу еңбектерінің тіл экологиясын 
оқытуда ұсыныла бастауы секілді маңызды шаралар тізбегі осыны айғақтайды. 
Әлемдік лингвистикада бұл бағыттың қызығушылық танытқаны соншалық, 
лингвоэкологиялық ізденістер саны күн санап өсіп келеді. Зерттеу барысында 
жасалған статистикалық талдау нәтижелеріне сүйенсек, мәселен, 29 млн-нан 
астам ғылыми мақалаларды қамтитын ғылым, технология, медицина және білім 
беру саласындағы ресейлік ірі ақпараттық-аналитикалық портал саналатын
e-library.ru ғылыми электрондық кітапханасында лингвоэкологияға қатысты 
1346 мақала жарияланған [8]. Ал әлем ғалымдарының зерттеулері жинақталған 
Кембридж университеті баспасының ресми сайтында тіл экологиясына қатысты 
11268 еңбек жарық көрген, оның 2060-ы соңғы 2015-2019 жылдар аралығында 
жарияланған [9]. Жоғарыда келтірілген сандық мәліметтерден байқалғандай, 
зерттеу еңбектерінің көбеюі ғалымдар арасындағы тартысты көзқарастар мен 
соны ізденістерге, жаңа көзқарастардың қалыптасуына ықпалын тигізеді. 
Лингвоэкологияның жаңа мыңжылдықтағы даму кезеңі бұған дейін қалыптасып 
үлгерген зерттеу дәстүрлерін қайта қарастырып, ондағы кейбір қайшылықтарды 
алға тартып отыр.
Мәселен, эколингвистикадағы бұған дейінгі Хауген (метафоралық) мен 
Халлидей (лингвистикалық) ашқан екі дәстүрдің қатары ендігі ретте 
Левассюрдің зерттеуіне сай «Биолингвистикалық дәстүрмен» толықты. 
«Хаугендік дәстүр» тілді экологияның адам – қоғам – қоршаған орта 
арасындағы өзара қарым-қатынасқа негізделген үлкен экологияның бөлігі 
ретінде қарастыратын зерттеулер қатарын қамтитыны белгілі [10]. Осы дәстүр 
бойынша жасалған соңғы ізденістердің бірінде тіл өмір сүретін экологияның 
төрт түрін негіздендіруге қатысты мынадай тұжырымдар келтірілген: 
Тіл таңбалық экологияда өмір сүреді. Бұл көзқарас тілдердің немесе 
«таңбалар жүйесінің» қатар өмір сүруін зерттейді. Көптілді сөйлеушінің 
миындағы таңбалық жүйелерді қамтиды.
Тіл табиғи экологияда өмір сүреді. Бұл көзқарас тілдің биологиялық және 
экожүйелік ортамен (топография, климат, флора, фауна, т.б.) арақатынасын 
зерттейді.
Тіл әлеуметтік-мәдени экологияда өмір сүреді. Бұл көзқарас тілдің 
коммуникациялық қауымдастықтар үшін қажет жағдай қалыптастыратын 
әлеуметтік және мәдени күштермен арақатынасын зерттейді.
Тіл когнитивтік экологияда өмір сүреді. Бұл көзқарас тілді биологиялық 
ағзалар мен олардың өмір сүру ортасының арасындағы динамикамен 

12 
байланыста зерттейді. Ағзалардың өзін икемді, бейімді ұстауын қамтамасыз 
ететін когнитивті мүмкіндіктерді қарастырады [11]. 
Тілдің феномендігін түсіндірумен байланысты мәселеде сыни пікірлер де 
кездеседі. Сондай сынның бірін А.В. Кравченко Э. Хаугеннің тіл экологиясын 
анықтау туралы ұсынысын негізге алатын эколингвистерге қатысты айтады. 
Ғалымның пікірінше, олар тілдің жай-күйін тілге оң әрі теріс әсер ететін түрлі 
экстралингвистикалық факторлармен шартталған таңбалық жүйе ретінде 
зерттей отырып, «тілдің құрал қызметін атқаратынына (тіл – код) сенуді 
жалғастырып келеді»
[12]. Тілге қатысты мұндай көзқарас О.Б. Сиротининаның 
зерттеуінде де кездеседі: «Лингвоэкологияның міндетіне түрлі бағыттағы 
үдерістерді зерттеу кіреді: адресанттың ойды әмбебап пәндік кодтан өзінің 
жеке нұсқасында осы қоғамда қабылданған тілдік кодқа аудару кезіндегі ақыл-
ой күшін жеңілдету үдерісі мен адресаттың қабылданған тілдік кодты өзінің 
нұсқасындағы әмбебап пәндік кодқа аудару күшін жеңілдету үдерісі. <…> Код 
нұсқасын таңдаудың дұрыс-бұрыстығын зерттеу сөзсіз лингвоэкологияға 
кіреді»
[13].
А.В. Кравченко Э. Хаугеннің анықтамасында тілге қатысты қайшылықты 
немесе бірін-бірі жоққа шығаратын мынадай теориялық көзқарастардың барын 
айтады:
1. Тілді оның «шынайы ортасы» ретіндегі қоғаммен өзара әрекеттесетін 
организм деп түсіндіретін биоморфты метафора. 
2. Тілдік миф – тілдің қарым-қатынас құралы ретінде қолданылатын код 
екендігіне сену. 
3. Когнитивті интернационализм – тіл тек оны қолданушылардың ғана 
басында өмір сүреді. 
4. Когнитивті экстернализм – адамдар тілді үйренеді, қолданады және 
басқаларға таратады [12, с. 94].
Зерттеуші тілге «адамзат қоғамы секілді тірі жүйелер теориясының 
ұстанымынан» қарайтын жаңаша көзқарастың қажет екенін айтады. Тіл 
экологиясының аясында оның қоғамды когнитивтік өзара әрекеттерінің 
тұтастығындағы тірі жүйе ретінде биокогнитивті қолдау қызметі ұғынылады. 
Мұндай биологиялық бағдарланған көзқарас, ғалымның пікірінше, «қоғамдық 
тілдік тәжірибенің адамның онто- және филогенездік ерекшеліктері мен 
мінезіне, сондай-ақ индивид пен қоғам деңгейінде құндылықтық бағдарлар мен 
экзистенциалды траекториялар жүйесінің қалыптасуына әсер ететінін тереңірек 
түсінуге мүмкіндік береді»
[
12, с. 96].
«Биолингвистикалық дәстүр» көптілді жүйені экологиялық жүйе арқылы 
қарастырып, «хаугендік дәстүрге» қарағанда «тіл мен экология» терминінің 
практикалық түсінігін көбірек ұсынады. Мұнда аз халықтардың тілінің 
жойылуы әлемдегі биологиялық әралуандылықтың жоғалуын еске салады. 
«Биолингвистикалық дәстүр» тілдік жоспарлау мен антропологиялық 
лингвистика саласындағы ғалымдар тарапынан тілдік әралуандылықты 
зерттейтін эколингвистиканың кең тараған түрі ретінде қабылданады. Бұл ретте 

13 
«биолингвистикалық дәстүр» ұсынатын тілдік әралуандылықтың биоморфтық 
түрі көп сынға ұшырап келеді.
Соңғы «Халлидей дәстүрі» тілді қолдану мен қоршаған ортаның бүлінуі 
арасындағы байланысты қарастырады. Халлидей 1990 жылы қолданбалы 
лингвистика бойынша өткен Әлемдік конференциядағы баяндамасында алғаш 
рет биологиялық экология мен тілді, қоршаған ортаны байланыстырды. Соның 
негізінде тіл, қақтығыс және әлем түсініктерінің арасындағы байланысты 
орнатты. «Халлидей дәстүрін» ұстанатын зерттеушілер өз зерттеулерін 
эколингвистика мен сыни дискурсологияның тоғысында жүргізеді. 
Бұл саланы алғаш зерттеушілер Дэниэл Неттл мен Сюзанна Ромейн тілдің 
жоғалу үдерісі мен биологиялық әралуандылықтың жойылуы арасындағы 
байланысты көрсетті. Осылайша Неттл мен Ромейн адам мен оның мәдениеті 
(оған тілдер, дискурстар, кодтық бірліктер кіреді) арасындағы мәселені қозғады 
[14]. 
1991-2015 жылдар аралығында импакт факторлы журналдарда жарық 
көрген 76 зерттеу мақаласына мазмұндық талдау жасаған канадалық зерттеуші 
С. Чен лингвоэкологияда қарастырылған тақырыптар бойынша мынадай 
мәліметтер келтіреді (1-кесте) [15]. 
Кесте 1 – С. Ченнің 1991-2015 жылдар аралығында импакт факторлы 
журналдарда жарық көрген 76 зерттеу мақаласына мазмұндық талдауы
Уақыты
Тақырыбы
тілдік 
зерттеу 
мен оқыту 
теория 
және 
тарихи 
анализ 
тілдік 
саясат пен 
жоспарлау 
қарым-
қатынастағы 
тіл 
дискурс-
талдау 
барлығы 
1991-1995 
0 
2 
2 
1 
0 
5 
1996-2000 
0 
1 
2 
0 
2 
5 
2001-2005 
1 
0 
9 
2 
0 
12 
2006-2010 
5 
2 
12 
6 
5 
30 
2011-2015 
0 
10 
9 
1 
4 
24 
Барлығы
6
15
34
10
11
76
Ескерту – Әдебиет негізінде құралған [15, р. 111]
1-кестеге сүйенсек, лингвоэкологиялық зерттеулердің басым бөлігі әлі де 
теория мен тарихи анализге, тілдік саясат пен тілдік жоспарлауға арналады. Ал 
тілдің қазіргі жай-күйін зерттеуге мүмкіндік беретін дискурсты, қарым-
қатынастағы тілді зерттеу еңбектері салыстырмалы түрде аз екенін көруге 
болады.
Лингвоэкологияның міндеті тілді синхрондық тұрғыда зерттеу екенін 
ескерсек, оның динамикасын нақ көрсететін практикалық зерттеулерді көбейту 
қажеттілігі туады. Бұл пікірімізді С. Ченнің жоғарыда келтірілген мақалаларда 
қолданылған зерттеу әдістерін саралаған 2-кестесіндегі мәліметтер де дәлелдей 
түседі.

14 
Кесте 2 – 1991-2015 жылдар аралығында импакт факторлы журналдарда жарық 
көрген зерттеу мақалаларында қолданылған зерттеу әдістері 
Зерттеу әдісі 
Этнография 
Саяси 
анализ 
Әдебиеттік 
шолу мен 
синтез 
Сапалы 
дискурс-
талдау 
Сандық 
сауалнама мен 
эксперимент 
Барлығы 76 
17 
13 
38 
6 
2 
Ескерту – Әдебиет негізінде құралған [15, р. 112] 
С. Чен 76 зерттеудің 36-сының әдебиеттік шолу мен теориялық синтезге 
арналған эмпирикалық емес жұмыстар екенін айтады. Сондықтан біз өз зерттеу 
жұмысымызда эмпирикалық зерттеу әдістеріне басымдық береміз. Зерттеу 
нысанына қазақтілді медиакеңістік тілін алуымыздың өзі осы тәжірибелік 
мақсатты көздейді. 
Лингвоэкология мәселелерінің қазақ тіл біліміндегі зерттелуінде 
лингвоэкологиялық білім берудің әдістемелік негіздерін, білім алушылардың 
лингвоэкологиялық құзыреттілігін қалыптастыру әдістемесін қарастырған
Г.Т. Чукенаева қазақ тілі экологиясы дамуының 5 кезеңін көрсетеді: 
1. Көне дәуірден бастап ХІХ ғасырдың соңына дейінгі «тілді сақтау – 
ұлтты сақтау, тіл тазалығы – ой тазалығы» идеясының қалыптасуы, ЛЭ білімнің 
алғышарты. 
2. ХХ 
ғасырдың 
басындағы 
Алаш қайраткерлері 
еңбектерінде 
лингвоэкологиялық идеялардың өрістеуі. 
3. ХХ ғасырдағы тіл экологиясының ортологиялық бағытының зерттелуі. 
4. ХХ ғасырдың ІІ жартысынан бастап қазақ тілі экологиясының жеке 
бағыт ретінде қалыптасуы. 
5. Қазақ тілі экологиясының көпаспектілі ғылым саласы ретінде дамуы 
[16].
Зерттеуші қазақ тілі экологиясы дамуының мұндай кезеңдерін анықтауда
Д.Әлкебаеваның: «Тіл экологиясының жеке бағыт ретінде қалыптасуы кейінгі 
жылдардың еншісінде болғанымен, «қазақ тілі ғылымының бұл саласы туралы 
мәселе қозғалғалы бір ғасырға жуық уақыт өтті деп айтуға болады» деген 
пікірін арқау етеді [17]. 
Осы кезеңдерді негізге ала отырып, Г.Т. Чукенаева одан бөлек қазақ тіл 
біліміндегі лингвоэкологиялық зерттеулерді қалыптасуына қарай да 5 кезеңге 
бөледі: 
1. Алаш қайраткерлерінің лингвоэкологиялық ойлары: А. Байтұрсынов, 
М. Жұмабаев, М. Дулатов, Ж. Аймауытов, Х. Досмұхамедов, Н. Төреқұлов,
Е. Омаров, Қ. Кемеңгерұлы. 
2. Тіл 
экологиясының 
ортологиялық 
бағытының 
қалыптасуы:
мектептерге арнап жазылған алғашқы оқулықтар мен оқу құралдары, 
грамматикалық, орфоэпиялық және орфографиялық нормаларды меңгерту 
арқылы тілдік ортаны саламатты ұстаудың негізгі қағидаларын қалыптастырған 
А. Байтұрсынұлы, Қ. Жұбанов, І. Кеңесбаев, М. Балақаев, С. Аманжолов 

15 
еңбектері. 
3. Тіл экологиясы зерттелуінің келесі кезеңі: М.Балақаевтың әдеби тіл 
нормасына арналған кешенді зерттеулері, Р. Сыздық, Б. Қалиев, А. Алдашева 
сынды ғалымдардың орфографиялық, орфоэпиялық нормаға, оның түрлеріне 
қатысты зерттеулері, И. Ұйықбаев, С. Бизақовтың варианттылық пен норманы 
қарастырған зерттеулері. 
4. Қазақ тіл экологиясының тіл білімінің жеке бір бағыты ретінде 
қалыптасу кезеңі: Н. Уәли, Д. Әлкебаева, Г. Смағұлова зерттеулері. 
5. Соңғы уақыттағы тіл мәселесі: Қ. Дүсіпбаева, А. Әмірбекова 
зерттеулері [16, б. 32-34]. 
Г.Т. Чукенаева Алаш қайраткерлерінің еңбектерінде қарастырылған 
лингвоэкологиялық пайымдауларды жүйелеп, төмендегідей бағыттарын 
көрсетеді: «Қазақ тілінің тазалығын зерделеу, экологиялық жағдайына баға 
беру»; «Тіл өлсе, ұлт та жойылады»; «Тіл – ұлттың өмір сүруінің басты 
шарты»; «Тіл – жанды құбылыс»; «Қазақ тілі – қазақтілді тұлғаны 
қалыптастырушы экологиялық рухани орта»; «Тілдік байланыс – тіл 
тазалығына ықпал етуші фактор»; «Тілді жат сөзбен шұбарламау»; «Білімді ана 
тілінде беру»; «Терминдерді (пән сөздерін) қазақ тілінде қалыптастыру: Тіл 
мәдениетінің ортологиялық қағидаларын сақтау» [16, б. 32]. Зерттеуші Алаш 
қайраткерлерінің еңбектеріндегі лингвоэкологияның қалыптасуына алғышарт 
болған мәселелерді саралап, қазақ тіл біліміндегі лингвоэкологиялық алғашқы 
зерттеулердің Н. Уәли еңбектерінен бастау алып, Д. Әлкебаева, Г. Смағұлова, 
Б. Момынова еңбектерінде жалғасын тапқанын айтады. М. Балақаев,
Р. Сыздық, М. Томанов, Ә. Қайдар, Е. Жанпейісов, С. Талжанов, И. Ұйықбаев, 
Ө. Айтбаев, З. Бейсенбаева, Қ. Неталиева, Н. Уәли, Ж. Манкеева,
З. Ахметжанова, А. Алдашева С. Мырзабеков, З. Базарбаева, Ә. Нұрмаханова, 
Ә. Болғанбаев, Ф. Оразбаева, Г. Қосымова, Э. Сүлейменова, А. Салқынбай,
К.Қ. Күдеринова, А. Рахимова, Ж. Дәулетбекова, А. Исақова, Ж. Абилхаирова, 
т.б. зерттеушілердің еңбектеріне шолу жасайды. Осылайша Г.Т. Чукенаева 
қазақ тіл біліміндегі лингвоэкологиялық теорияның қалыптасуына негіз болған 
еңбектерге кешенді сараптама жасайды. Сондықтан біз өз тарапымыздан қазақ 
тіл біліміндегі лингвоэкологиялық зерттеулердің қазіргі бағытын саралауды 
жөн көрдік.
Қазақ тілінің қазіргі лингвоэкологиясы жинақталған теориялық және 
практикалық білімді жүйелеу үдерісінде. Лингвоэкологиялық зерттеулердің 
пәндік аясы ішінара анықталып, терминологиялық аппараты айтарлықтай 
дамып, ал зерттелетін мәселелердің аясы кеңейіп келеді. Қазақ тілінің 
лингвоэкологиялық 
мәселелері 
Қ.С. 
Дүсіпбаева,
Л.В. 
Екшембеева,
А.Қ. Жұмабекова, Ж.К. Жұбантаева,
А.Б. Әмірбекова,
Ж.А. Жақыпов,
М.Б. Нұртазина, Г.О. Сыздықова, Ж.Қ. Өмірбекова, Қ.С. Құлманов,
Н.С. Әміржанова, С.Ж. Үркінбаев, Г.А. Досжан, Ж.Н. Жүнісова,
Г.Т. Қанайбекова, т.б. зерттеушілердің еңбектерінде антропоөзектік парадигма 
аясында түрлі қырынан сараланады.

16 
М.Б. Нұртазина, Қ.С. Құлманов тілді оқытудағы құзыреттілік бағытының 
лингвоэкологиялық аспектілерін қарастыра отырып: «лингвоэкология» ұғымы 
көптілді қоғамда толыққанды коммуникацияны қамтамасыз ететін іргелі 
әдістемелік қағиданың біріне айналып бара жатыр.
Тілдің экологиялылығы 
гиперақпараттандырылған ортадағы адамның тіршілік әрекетіндегі ақпараттық 
ағынның ерекшелігіне әсер етеді», – дейді [18]. Мәдениетаралық 
коммуникациядағы лингвоэкологиялық ойлау, лингвоэкологиялық болмыс, 

жүктеу/скачать 1,47 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: