К., Искакова Ж. М
жүктеу/скачать 0,93 Mb. Pdf көрінісі
|
| Көркем башқұрт әдебиеті. Башқұрт филологиясында «Изустная
литература» ұғымы екі мағынада, ауызша фольклор және авторлық импровизаторлық кәсіби шығармашылықтың өнімі ретінде қолданылады. Уақыт өте келе ауызша-әдеби туындылар жазылды, бірақ бұған дейін олар белгілі бір уақыт авторлардың немесе орындаушылардың ауызша түрінде болған. Башқұрт тілі әдебиеті бірнеше кезеңнен өтті: әртүрлі салт- дәстүрлер мен салт-дәстүрлердің пайда болуымен байланысты шартты; ежелгі дәуірден бастап, ол шамамен XIV ғ.дейінгі кезеңді қамтиды (йырау дәуірінің басына дейін). Башқұрт фольклоры Фольклор тасушылардың аттарын сақтап қалды: Түлка, Қалтқыт, Тұлпы, Суқақ, Кузкорт, Қорқыт. XX ғасырдың бірінші жартысындағы сэсэндер белгілі – Фаррах Давлетшин, Саит Ысмағилов, Мұхаметша Боранғұлов. Оларға «Башкирияның халық сэсэн» құрметті атағы берілді. Олардың тек қана Мұхаметша Боранғұлов XVI–XIX ғасырлардағы бос шеберлердің қасиеттерін: импровизаторлық, орындаушылық, жинаушы. Башқұрт драматургиясы ең басынан бастап башқұрт фольклорының көп ғасырлық дәстүрлеріне және өткен жүзжылдықтардың башқұрт халқының жазбаша мұрасына сүйенеді. Театрдың алдын-ала тарихы салттық фольклордан басталды, оның айқын драмалық құрылымы бар. Эпостардың ертегілері- сэсэндер-орындаудың жоғары шеберлігімен ерекшеленді. Сэсэндер бірнеше функцияларды атқарды: көрермендерге эпостың мазмұнын айтып, сахналық әсер жасай отырып, тірі кейіпкерлер, актерлер мен музыкант рөлінде өнер көрсетті. Жазушы-ағартушылардың шығармашылығы, олардың білім туралы, Әлеуметтік мәселелер туралы пікірталастары, зиялы қауымның қоғамдық-саяси және философиялық көзқарастары мерзімді баспасөзде драмалық этюд түрінде көрініс тапты. ХХ ғасырдың басында тарихи-батырлық, әлеуметтік-саяси, әлеуметтік-философиялық драманың жанрлары пайда болды. Олар: Фазыл Туйкин, Авзал Тагировтың «Янгура», Фатхелкадир Сүлейменовтың «Салават батыр» атты тарихи драмалар. Драмалар Д.Юлтыя, С.Мифтахов, Б.Бикбай, И.Абдуллин, А.Абдуллин, М.Кәрім, Н.Асанбаева, А.Атнабаева және т.б. башқұрт театрының репертуарының негізін құрды. Ұлттық драматургияны дамыту драмалық өнер жанрлары саласындағы ізденістермен сүйемелденді. Сатирикалық комедиялар қоғамдық ақауларды, тұрмыстағы және жекелеген адамдардың санасындағы сарқыншақтарды бейнеледі және ұжымшыл бастаулардың нығаюы, жоғары адамгершілік қағидаттарды 70 бекіту үшін күресті. Башқұрт мақал-мәтелдері. Башқұрт мақал-мәтелдері халық даналығының элементтерін бірнеше сөзге шоғырландырды. Башқұрт мақал-мәтелдерін, ертегілерін, аңыздар мен аңыздар жинаумен белгілі фольклор-ғалымдар А.Г.Бессонов, А.И.Харисов, Д. Шұңқаров және басқалар. Башқұртстанда «Башқұрт фольклоры: зерттеулер мен материалдар», башқұрт ертегілерінің жинақтары шығарылады. Башқұрт балалар әдебиетінің қайнар көзі – башқұрт фольклоры, халық ауыз әдебиеті. Балалар фольклоры мен балалардың жазбаша әдебиеті балалардың психологиясы мен жас ерекшеліктерін ескереді. Башқұрт балалар әдебиетіндегі кейбір жанрлар фольклор әсерімен құрылды, өйткені Даян халық ертегілерін өлең түрінде өңдеді. Ойын-сауық жанрындағы балалар әдебиетіне бесік әндері, тақпақтар, тақпақтар, санауыштар, жаңылтпаштар, ертегілер жатады. Башкирияда балаларға арналған көркем шығармалардың алғашқы авторлары М. Гафури, Д. Юлтый, Г. Гумер («Бір қызыл галстук тарихы» 1927), Х. Давлетшина («Пионер Хылукай» әңгімесі), И. Насири, К. Мзргэн («Алдар және шайтан»: балаларға арналған әңгімелер, «башқұрт халық жұмбақтары». Және т. б.), А. Карнай («Тұрғай» әңгімелер жинағы) және т. б. Балалар көркем әдебиетінің көрнекті өкілдері Ф.Рахимгулова (балаларға арналған өлеңдер), А. Ягафарова, Ф. Тугузбаева, Г.Гиэзатуллина, И.Гапяутдинов. Балаларға арналған ертегілерді башқұрт жазушылары С.Сурина (балалар драматургиясы, халық фольклорын өңдеу), Ф.Яхин (тұрмыстық ертегілер), К.Даян (халық ертегілерін өңдеу), Дина Талхина, Биккул (башқұрт әдеби ертегісі), Н.Сурина жазды. «Ильментау туралы аңыздар». Ұлы Отан соғысы жылдарында С.Ағыш балаларға арналған «Гнедой», «Петька Якушин және Петька Байрамгулов", «Менің үш Айым» кітаптарын жазды. Башқұрт балалар әдебиетіндегі мектепке дейінгі балалар мен кіші оқушыларға арналған шығармалар негізінен XX ғасырдың 50-ші жылдарының ортасынан құрылған. Осы уақытта Р. Нигмати «Менің қызымның сұрақтарына жауап», «Бірінші қыркүйек», Г. Юнусова балаларға арналған өлеңдер жазды, «Маған тек үш ғана», «Сиқырлы сыйлық», «Одуванчик», А. Ягафарова еңбек, ойын туралы өлеңдер мен ертегілер жазды. Башқұрт балалар әдебиетінің шеберлері З. Биишева «Достарымызбен», «Золотое яичко», «Махаббат пен жеккөрушілік»; Б.Бикбай; Ф. Исянгулов «Яубасар ұрпақтары» ертегілерге арналған халық аңыздарының негізінде балалар шығармаларын жазды. Мұстай Кәрімнің балалар шығармаларына «Біздің үйдің қуанышы», «Альфияның әңгімелері», «Ұзақ-ұзақ балалық шақ» повестері жатады. жүктеу/скачать 0,93 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|