К іта п та н у негіздері: о ку құралы. А лм аты, «Са нат», 1 9 9 1 7 6 бет

дүниені кітаптанудың өр саласы өр қырынан зерттемек. 
Кітап қайтсе ел тілегінен шықпак? Мазмүнын, барша ру- 
хын замана талаптарына с
а
й
 көтеру үшін не істеу керек? 
Міне, бұл сұрақтардың жауабын көбінесе редакциялык- 
баспагерлік шаруаны тексеретін ғылымнан іздестіреміз. 
Кітаптанудың  енді  бір  саласы  —  кітап  өнерін,  оны 
безендіру ісін жетілдіру жолдарын карастырады. Кітапты 
т
а
уар ретінде тексеретін, оны оқырман қолына тигізудің 
ұтымды тасілдерін пайымдайтын гылымдар жөне баршы- 
лық. Кітаптануды тұтас алганда қойылатын шарт —  жал­
пы ғылым  мен жалкы  гылымдар бір ѳрімде дамиды, 
бірінің қорытындысы екіншісіне кайшы келмеуі тиіс. Ең 
алдымен  кітаптану  б
ас  категория —   кітап  хақында 
анықтама жасағанда,  бұл анықтама  барлық салалык 
гылымдарға төн болуы тиіс. Осыған сөйкес М. Н. Куфаев 
мына төмендегідей түжырым үсынады:
«Книга е
с
т
ь
 вещь, которая конкретно воспринимается 
(зрением, осязанием, эмоциями), т. е
. материализованная 
человеческая мысль, сопряженная с
 е
г
о
 словом».
(«Кітап дегеніміз з
а
т
. Ол нақтылы э
с
е
р
 күйінде кабыл­
данады  (көру,  сезіну,  түйсік  аркылы),  яғни  бұл 
материаландырылған, сөзбен тұлғаланған адам ойы».)
Бүдан түйетініміз: кітап идеясы мен материалдык ны­
саны бір-біріне кірігіп, бірін-бірі ашып, тұтас дүние құрай- 
ды. Куфаев бұдан өрі кітаптың мөңгі өмір сүретіндігін 
жөне косып айтады. Дұрыс кагидалар. Біреуіне д
е шөк 
келтіре алмайсың. Шынында да, Гомер заманынан бері 
талай мемлекет, тайпалар, халықтар жер бетінен ғайып 
болды. Ал Гомердің «Илиада» жөне «Одиссея» поэмала- 
рының бір үтірі д
е
 с
етінеген жоқ.
Бірақ аталған кағидалар нақтылы кітап түргысынан 
дүрыс болғанымен,  кітаптануды т
у
тас алғанда толык 
қанагаттандырмайды.  Кітаптану үшін ауқымы кеңірек 
тұжырым керек. «Кітап» д
е
г
е
н
 б
а
с
 категория өз ауқымына 
библиополистика  (кітап  саудасы  туралы  гылым), 
кітапханатану,  библиографиятану, жалпы  полиграфия, 
т
. б. ғылымдарды да сыйғызуы керек. Сонда гана ол жал­
пы кітаптану гылыми дѳрежесіне кѳтерілмек. Кітаптану 
一
 бірінен-бірі туындайтын жүйелі тізбектегі көп сатылы 
салалардан түратын гылым. Жогарыда аталган жүйелі 
типологиялык өдісті басшылыққа ала отырып, кітаптану 
гылымының барлық салаларының жетістіктерін корыту 
аркылы га
на жаңа теориялык ізденістерге жол ашыла- 
ды.
89

Жүйе  деген  ұгым  кітаптану салалары  арасында 
түрақты байланыс бар екендігін, сол үзілмейтін, ажыра- 
майтын  байланыстардан  түтастық  туындайтынын 
айғақтайды. Типологиялык ѳдіс деп белгілі бір қүбылыс- 
тың касиет-белгілерін т
а
б
у
 жолымен оның ішкі сырын, 
мөнін ашу өдісін айтады.
Ғылыми з
ер
тт
еу
де
гі типтендіру дегеніміз күбылыстьщ 
мөнін, сырын ашу. Ашудың жолы —  жүрегіңмен сезініп, 
ойша таразылау, саралау, қорыту, қорытылған теорияны 
практика, іс жүзінде т
е
к
с
е
р
іс
т
е
н
 өткізу. Білік сатылары- 
ның қай-қайсысы да маңызды. Біреуіне д
е шөк келтіруге 
болмайды. Сезімнің，сананың һөм практиканың өрбіреуі- 
нің  өз орны бар. Сатының бірінен аттап өту қателікке 
үрындырады.
А. Беловицкая «Общее книговедение» атты еңбегінде 
өзіне дейінгі барлық теориялық еңбектерді кітап сиякты 
қүбылыстың ішкі мән-мағынасын (сущность) ашпағаны 
үшін сынайды. Оның пікірінше, ғалымдардың: кітап ——  
з
а
т
, бүйым, белгілі бір идеологиялык, ғылыми т. б
. мазмүн 
иесі дейтіндігі, жазба жөне б
а
сп
а
 шығармасына балай- 
тындығы жеткіліксіз. Сол сияқты, кітап ісін қоғамда қол- 
жазба жөне б
аспа шығармаларының жасалуына, тіркеліп 
сипатталуына, сақталуына, таратылуына және оқырманға 
қызмет етуіне байланысты технологиялық процестердің 
жиынтығы деп карастыру д
а
 сын көтермейді, А. Бело- 
вицкаяның ойынша, мүндай көзқарас кітаптану пөнінің 
мөн-мағынасын, мазмүнын ашуды камтамасыз етпейді. 
Өйткені, дейді ол, кітап категориясы оның материалдык 
нысаны —  кітап басылымымен теңестіріліп отыр, ягни 
аныктама  сезім  аясымен  рана  шектеліп,  ѳрі  карай 
тереңдемеген.  Кітап ісін технологиялық процестердің 
жиынтығы етіп көрсету д
е
 құбылыстың мөнін 
рылыми
 
түрғыдан ашу емес.
А.  Беловицкаяның  кітап  жөне  кітап  ici  туралы 
қалыптасқан үғым-түсінікті жеткіліксіз деп танып, оған 
жаңаша ғылыми өр б
е
р
у
г
е
, кітаптану мөселелерін жүйелі- 
типологиялык  өдіс түргысынан  карастыруға  тыры- 
сатындығы қүптарлық іс. Орыс ғалымы кітаптың теория­
лык моделін жасап, кітап туралы ұғымның аясын барын­
ша кеңейтеді.
«Книговедение.  Энциклопедический  словарь» атты 
сѳздікте: кітап ici деп когамдагы бір-біріне тығыз байла­
нысты кітап шығару, оны таратып пайдалануды үйым- 
дастыратын, мөдени һәм шаруашылык ортақ міндеттерді
90

шешетін түтас жүйені айтады, делінген. Яғни кітап ici 
ұгымы б
а
с
па
 ici, полиграфия, кітап саудасы, библиогра­
фия жөне кітапхана салаларын камтиды.  Сондыктан 
кітаптың теориялык моделі нақтылы кітаптан өзгеше, 
одан кеңірек, ауқымдырақ. А. Беловицкая, «кітап нысан­
дары» д
е
ге
н ұғым енгізіп, бұған редакциялық-баспагерлік, 
библиографиялык, кітапхана, кітап саудасы секілді буын- 
дарды жатқызады. «Кітап дегеніміз кітап ісіндегі кітап», 
деп
 түйеді ол. А. Беловицкая осы айтылғандарға сүйене 
отырып, кітаптың 4столык кітаптану анықтамасын» бы­
лай деп тұжырымдайды:
♦Книга е
с
т
ь
 книговедческая категория для обозначе­
ния актуализированного книжным делом диалектическо­
г
о
 единства:
— с
п
о
с
о
б
а
 организации литературного, музыкального, 
и
зобразительного произведения в
 книжное издание сред­
ствами книжного производства, объектированного книго­
издательским делом и материализованного в
 редакцион­
но-издательских процессах;
—
— с
п
о
с
о
б
а
 отражения, распределения «снятой» книж­
ным изданием формы существования э
т
о
г
о
 произведения 
в
 общественном сознании, т
. е
. распределения в обществе 
книжного издания средствами книгораспределения, объ­
ективированного книготорговым и библиотечных процес­
с
а
х
;
— сп
о
с
о
б
а
 в
оспроизводства в
 общественном сознании 
«снятой» книжным изданием формы существования лите­
ратурного, музыкального, и
зо
бр
аз
ительного произведения 
средствами книгопроизводства, объектированного библи­
ографическим делом и материализованного в
 библиогра­
фических произведениях» (161— 162-беттер).
Бұл қагидамен танысқанда алгаш алатын ѳсер —  
галымның типтендіру принципін  іс жүзінде  асыруға 
талаптанатындыгы. Кітап жүйесі сатылары диалектика­
лык байланыста және бірлікте,  бірі б
а
с
та
са
,  екіншісі 
жалгап өкететін процесс ретінде қарастырылған. Соны­
мен катар,  жүйелі-типологиялық тұжырымдама  мін- 
деттері ақырына дейін орындалмағаны да байқалады. 
Қагиданың кейбір  олқы  түстары  «толық кітап  анык­
тамасы»  шын  мөнінде  толық  па  екен  деген  күмөн 
туғызады. Оған аталган қагиданың үш түрлі кемшілігі 
с
е
б
е
п
.
Біріншіден,  Беловицкая  аныктамасының  белгілі 
өндірістік процестерді қайталаудан өрі бармайтындығы.
91

«Кітаптың теориялық моделі» дейтіннің қолжазба кітап 
басылымына айналган соң кітап саудасы мен кітапхана 
аркылы е
л
г
е тарайтындығын, библиография саласында 
тиісті есеп-қисаптан өтіп, тіркеліп жіктелетіндігін баян- 
даумен шектелетіндігі.
Екіншіден, кагида тілінің кітаптану табигатына жана- 
с
а
 бермейтіндігі.  Әр ғылымның өз категориялары с
о
л
 
ғылымның өз тілінде түжырымдалмақ. Міне, осы мөселе 
жете ескерілмеген.  « Диалектика лы к бірлік»,  «объек- 
тивтендіру»,  ♦материаландыру»,  «түсіру» деген сияқты 
пөлсөпө терминдері оңды-солды  пайдаланылғанымен, 
жоғарыда ескертиігеніндей, кітап өндірісі технологиясы 
төптіштеле берген.
Үшіншіден, анықтамада кітап категориясының өзіне 
төн ерекшеліктері, өлеуметтік мазмүны, кызметшілдік 
жөне коммуникациялық рөлі қамтылмай қдлған. Жүйелі- 
типологиялык өдіс зерттеліп отырған кұбылыстың мөнді 
белгілерін, ішін ашуды қалайды. Мұның орнына көзге 
көрініп  түрган  процестер  ғана  сөз  етіледі,  ойша 
жинақтауға (абстрагирование, обобщение) бармайды.
Жалпы 
р ы л ы м и  
ұғымдарды, категорияларды дефи- 
ницияның тар кауызына сыйғызамын деп өурелену көп 
жағдайда тиісті нөтиже б
е
р
е
 бермейді. Тұжырым өрқашан 
белгілі бір түсініктердің шеңберімен шектеледі. А. Бело­
вицкая қагидасына осы кателік салқыны тиген. Зерттеу 
аясы  жаңағы  корытындыдан өлдеқайда  кең.  Жалпы 
алганда, А. Беловицкая кітап жөне кітап ici тақырыбын 
негізінен дүрыс аша білгендігін мойындау керек.
А. Беловицкая кітаптың туу процесін жөне оқушыға 
барар жолдарын «кітапқа дейінгі» жөне «кітаптан кейінгі» 
деп екі кезеңге бөледі. Кітап жүйесінің барша сатылары 
бір-бірімен іштей жалғаса отырып, диалектикалык түтас 
бітім боп калыптасады. Әр саты бұрынғысының нөтижесі 
жөне өзінен соңғысының мүмкіндігі, бірінсіз бірінің күні 
жоқ. Міне, осыны н
е
г
із
г
е
 ал
а отырып, Беловицкая «кітап» 
ұғымының кайнар көздеріне үңіліп зерттейді, кітапты 
қоғамдық кұбылыстың бір буыны деп біліп, жүйелі-типо- 
логаялық тұжырымдама талаптары бойынша, кітаптану 
гылымының  өзі  «мүше»  боп  күрамына  кіретін,  одан 
көлемдірек ауданға н
а
з
ар
 тігеді. Осы түста кітаптың, а
т
а
 
тегі өріден екендігі, кітап 
一
 информациялық процесс 
нөтижелерінің бірі екендігі анықталады.
Инф ормация
 де
ген сөз латын тілінен, бір нәрсе тура­
лы хабарлау деген магына білдіреді. Ғылыми-техника-
92

лык революция дѳуірінде «информация» хабар, акпар 
дегеннің үстіне философиялык мағынаға ие болып отыр. 
Казіргі түсінікте материяның е
т
е
н
е
 кдсиеттерінің бірінен 
саналады. Информацияның бұл түрі нактылы  объект, 
қүбылыс, затқа жатпайды. Енді оны белгілі бір процесс, 
материалдык дүние кұбылыстарының бір-біріне әсерінен 
барып туындайтын бейнелену деп түсінеміз. Бұл —  айна. 
Бірак өзінде бейнеленгеннің құр сүлдесін түсіретін айна 
е
м
е
с
. Материалдык кұбылыстардың рухани дүниеге ыкпал 
жасауынан өсерленіп туындайтын ой-пікір, бейнелердің 
көңілде қорытылып тоқылған нөтижесі. Жаңа магына­
дагы информация материяның өзге нысандарын бейнеле- 
умен қатар, өзі д
е соларда бейнеленеді.
Біздің  білгіміз  келетіні —   табигат  пен  когамда 
объективті өмір сүретін осы материя нысаны қалайша 
қоғамдық, өлеуметтік информацияға айналады? Мұның 
жолын ғылым былай деп түсіндіреді. Айнала қоршаған 
дүние адамра ықпал е
т
с
е
, адам д
а
 оған ықпал етпек. Бұған 
адамдардың  бір-біріне  өсерін косыңыз.  Басқа  сөзбен 
айтқанда, адамдар өлемге, бір-біріне саналы қогамдық- 
практикалық өрекеттері аркылы өсер етеді. Сол саналы 
эрекет нөтижесінде объективтік информация өлеуметтік 
информацияға айналады.
Сонымен, 
в л е у м е ттік информация
 дегеніміз қоғамдық- 
практикалык өрекет барысында саналы түрде жасалатын 
информация. Ал осы саналы эрекет негізінде практика 
жатқандықтан, бүған дейінгі жинақталған төжірибе, тиісті 
өдебиет қана емес, табигат пен когам аясында адамдар­
дын еңбектенуінің  барлық түрі де информация  көзі 
е
с
еб
інд
е қызмет етеді.
Информация өзінің туатын саласына  жөне пай дала- 
нылу максатына қдрай өлденеше түрге бөлінеді. Мыса­
лы, гылыми информация казіргі табиғат пен қоғам да­
муы зандылықтарының зерттелуі жайынан хабардар етіп, 
ел, коғам игілігіне жүмсалып отырады.
Адамзат қоғамына айрыкша кызмет ететін информа­
ция түрлерінен идеология, с
а
я
с
а
т
, насихат түрле|»нен 
қүралатын информациялық қүралдар ерекшеленеді. Вұл 
информация салалары  ғылыми жетістіктерге сүйенеді 
жөне өз байкау-байламдарын тірек етеді.
Информацияны қабылдап, тарататын төсіл өлеуметтік 
коммуникация деп аталады. Өлеуметтік коммуникация 
«биформалы» жөне «формалы» боп екі түрге жіктеледі. 
♦Биформалысы» көбінесе белгілі бір информацияны білуге
93

ынтық адамдардың ауызба-ауыз сөйлесуінен, кезд
ес
іп пікір 
алмасуынан тұрады. «Формальды» дейтінге редакциялық- 
информациялық жөне полиграфиялык өнімдер,  жария- 
ланымның басқа да төсілдері, айталық, кітап саудасы, 
кітапхана-библиографиялык кызмет, кітап жөне кітап 
ісінің ба
ска салалары, сонымен бірге бүқаралық ақпарат 
құралдары —  г
а
з
е
т
, журнал, радио, теледидар, интернет, 
т
. б. жатады.
Элеуметтік информация автор санасында қорытылып, 
шыгарма мазмұнына, контексіне айналады. Контекстің 
материалдык нысаны 
一
 т
е
к
с
т
. Кітаптану саласында  дѳл 
осы  кезеңде ѳлеуметтік коммуникация топтык  жэне 
бұқаралық сипатты екі түрге бөлінеді.
Топтык коммуникацияның жазба түріне ең алдымен 
қолжазба кітап жатқызылады. Өйткені ол ат төбеліндей 
ғана шағын топқа арналып, а
з
г
а
н
а
 таралыммен (тираж) 
шығады. Мүны кейде элитарлық өдебиет деп атайды. Бұл 
өдебиет түрі бүгінгі заманда кең татған. Адамдардың 
хат жазысуы,  мекемелер, үйымдар арасында жүретін 
катынас қағаздар, кызмет бабы бойынша жасалған қүжат- 
тар,  депонирование  дейтін  ғылыми  маңыздылығы 
расталған,  мамандардың  азгантай  шоғырына  ғана 
арналган, тасқа басылмаған еңбектер, т. б. топтык ком­
муникация түрлерінен саналады.
Бүдан өзгеше, бүқаралық коммуникация күралдары, 
— б
а
с
п
а
 ісінде мүндай қүрал —  полиграфия, —  шыгарма 
мөтінін  тиражға  шығарып  көбейтіп,  коғамдық сана 
фактісіне айналды рады.  Қолжазба шығарманың б
а
с
п
а
 
шыгармасына  айналып,  кѳп дана  тиражбен  басылуы 
нөтижесінде кітап басылымы жарык көреді.
Кітаптану ғылымының б
а
с
 категориясы —— «кітап» дөл 
осы кітап басылымы сатысында өлеуметтік шындықтың 
объективтік қүбылысы ретінде мөн-магынасын толык 
ашады. Шыгарма мөтіні енді автордың өзіне гана белгілі 
болудан калады.  Ол ел санасына карай жол тартады. 
Сөйтіп, кітап даралык сананы қоғамдық санаға айналды- 
ратын құрал дөрежесінде көтеріледі.
Кітап басылымы 
一
 кітаптың нак өзі. Осы нақтылы 
кітаптың өзге сырлары үстіне, басылымдық ерекшелік- 
теріне байланысты шағын аныктама бе
ре кеткен жөн. Ол 
кітап жөніндегі үгымымызды кеңейтпесе, тарылтпайды.
Ш т а п
 —  араб тілінде  жазба, түрік тілінде дәптер де­
г
е
н
 сөз. Эр дөптер бір б
а
с
п
а
 табақтан (16 бет) деп е
с
е
п
т
е
­
генде,  ЮНЕСКО белгілеген норматив бойынша  кітап
94

көлемі үш б
а
с
п
а
 табақтан көп болмаса, кем болмауға тиіс. 
Одан кемі 
к іт а т и а
 (брошюра) аталады. Осы заманғы кітап 
тіркестірілген беттерден тігіліп не желімделіп (кодекс), 
мұкдбамен тысталады. Тысы картонная н
е былғарыдан 
жасалса, оны  қатырма 
щ қа б а
 (переплет) дейді.  Тысы 
к
а
га
зд
ан
 немесе б
а
с
к
а
 бір жұмсактау материалдан жа­
с
а
л
с
а
, мұны 
қагазорам
 (обложка) деп а
т
а
й
д
ь
ь
Кітап мүкабасын ашқанда оган бір жақ беті жабыс- 
тырылған, ал екіншісі б
о
с
 қалыңдау б
е
т
т
і кезіктіреміз. 
Оны 
форзац
 дейді. Алдыңгы б
е
т
 дейтін магына білдіретін 
неміс сөзі. Кітап блогы яки дөптерлер тігіндісі мүкабамен 
осы форзац аркылы қосылып, тұтас кодекс күрайды. 
Бүгінгі кітап кодекстен б
а
с
 алатыны оқушының есінде 
болу керек. Балауыз жагылган текше тақтайшаларды бір- 
біріне аударып ашатындай етіп хат жазыскан ертедегілер. 
Соны кодекс деген. 
«Т итульны й лист»
 аталатын, форзац- 
тан соңры кітап тақырыбы жазылган беташар сол
 кодек­
с
т
е
 түңгыш қолданылған.
Т и ту л ,
 яки беташар қайсыбір кітаптың екінші 
(ко н­
т р т и т у л  
),тіпті үшінші беттерін алып жатады. Кітап ав- 
торының аты-жөні, шығарманың тақырыбы  басылған 
бірінші б
е
т
 
а в а н ти ту л
 деп аталады. Кейде форзацтан 
кейін автор портреті салынған  не болмаса  кітаптың 
мазмүнынан хабардар ететін сурет кезіктіреміз.  Мүны 
фронтиспис
 
дейді. Француз тілінен сіңген сөз. «Мандай» 
жөне «көремін» д
е
г
е
н
 сөздерден қүралған. Казакша бала- 
масын «мандайша» ат
аган лөзім.
Кітап такырыбынан қыскаша мағлүмат беріп, аванти- 
тулды кірлеуден сақтайтын бет қосылса, оны 
«ш м уц ти­
ту л »
 дейді. Кітап тарауларына арнайы б
е
т
т
е
р
 беріліп 
тақырыптарын жазу к
е
з
д
е
с
е
д
і. Кітап материалын жүйелеп 
ұқсатудың мүндай түрін д
е шмуцтитул дейді. Ал тарау- 
лардың тақырыбы кітап беттерінщ жогары жагына жа- 
зылса, оны 
ко л о н ти ту л
 атайды. Кітап беттерінің рет
 саны, 
яки нөмірлері қойылатыны белгілі. Оны 
колонцифрлар, 
ал бұлардың жиынтығын 
«пагинация»
 дейді.
Шығарманың негізгі мөтінінен өзге басылым туралы 
қосымша маглұматтар, аннотация, алғы сөз түсініктемелер 
(комментарийлер), библиографиялык көрсеткіштер, басқа 
да кітап форматы, қағазы жөнінде мағлұматтар беріледі. 
Оны 
к і 
п аппараты
 деп атайды.
A. 
іовтхкая «кітап» дейтін ка
те
г
о
р
и
я
г
а
 тек нактылы 
кітапты —  кітап басылымын ғана емес, «кітап ici» дейтін 
ұғымды д
а
 сыйғызады.  «Кітап» жүйесінің барша саты-
95

салалары диалектикалык бірлікте, бір-бірімен тығыз бай­
ланыста қаралады. Оның өрқайсысында бұрынғы саты- 
ның  шындыгы  жөне  болашақ  сатының  мүмкіндігі 
сақталған. Осыны н
е
г
із
ге
 ала отырып, Беловицкая «кітап 
нысандары» д
еген үгым енгізеді.  Сонда редакциялық- 
баспагерлік, кітапханалық-библиографиялык, кітап сау­
дасы 
一
 бөрі кітап формасы болып шығады.  Мысалы, 
нактылы, нарыз кітап (кітап басылымы) библиография­
лык  салара  келгенде  библиографиялык  бейнелену 
объектісіне айналады. Шыккан кітаптың оқушы назары­
на ілігуіне көмектеседі, насихатшылық кызмет аткарады.
Кітап ісінің мөн-мазмүны (сущность) 
一
 кітап басылы- 
мында, оның кітап өндірісі мен кітап тарату салалары 
арқылы қоғамдық санаға айналуында. Мысалы, өдеби ту­
ынды әдебиет шығармасына айналса. мұның өзі кітап ici 
арқылы жүзеге асады.
Енді осы тарау басында қойылған сұраққа қайтып ора- 
ламыз. Кітаптанудың б
а
с
 категориясы кітап дегеніміз не? 
Жогарыда баяндалғаннан бүл сүрақка жауап табуға бола 
ма? Соны қарастырып көрелік.
Сүраққа жауап іздегенде ең алдымен кешегі кеңес 
галымдары А. А.  Сидоров пен H. М. Сикорскийлердің 
к
е
з
інд
е үсынған түжырымдамасы е
с
к
е
 түседі. Бүл кешенді 
тужырымдама былайша аныкталды: «Кітаптану —— кітап 
жөне кітап ici туралы кешенді гылым. Ол қоғамда баспа 
шығармаларының жасалуы, таралуы жѳне пайдаланы­
луы процестерін зертгейді». «Кешенді» д
е
г
ен
 сөзге назар 
аударалық. Ол кітап пен кітап ісін тыгыз байланыста жөне 

жүктеу/скачать 5,09 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: