К. М. Абишева, С. К. Омарова
жүктеу/скачать 2,13 Mb. Pdf көрінісі
|
| (дорога + посуда), қонақкәде (гость + обычай); гостям положенное
асқазан (пища + котел) желудок; жермай, лампамай (земля+масло, лампа + масло) керосин; көзәйнек (глаза + стекло) очки; құмшекер (песок + сахар) сахарный песок [17,212]. А. Кенесбаев қазақ тіліндегі қос фразалық сөздерді зерттеуге көп көңіл бөлді. Ғалым өз еңбегінде оларға анықтама беріп, негізгі модельдерін құрды. Академиктің тұжырымдауынша, қазақ тіліндегі қос сөздер норма жағынан да, семантика жағынан да түрлі-түрлі болып келеді. Кейбір түр қайталанып келсе (мәселен: «алуан – алуан», «еміс- еміс», «ауық-ауық», «дүркін-дүркін»), кейбірі редупликациялық түрде келеді (мәселен, «үп-үлкен», «жап-жақсы», «сап-сары», «әп-әдемі»), енді кейбірі (бұл сан жағынан ең молы), негізгі түбір сөздерден жасалған (мектеп грамматикасының терминдерімен атағанда «қарсы – мағыналас», «мәндес» т.б.), қос сөздер (мәселен: «ұзынды – қысқалы», «ертелі – кеш», «аяқ – табақ», «бұзау – торпақ») [18,191-192]. 60- жылдардың басында А. Ыскаков, К. Ахановтың жұмыстарында морфологиялық сөзжасамдық тәсіл сипатталды. Ғалымдардың пайымдауынша, жаңа сөздер түбірге аффикстердің жалғану нәтижесінде пайда болады. Аффикстер өз алдында дербестігі жоқ, тек сөз құрамына түбір морфемаға жалғанып, қолданылғанда ғана, белгілі бір мағынаға ие болатын көмекші морфемалар [19],[20]. Аффикстік морфемалар мағынасы мен қызметі жағынан түрлі – түрлі болып келеді. Олар екі топқа бөлінеді: Бірінші топқа сөз тудырушы морфемалар кіреді: «Дербестігі жоқ түбірден немесе дербестігін сақтаған түбір морфемадан сөз жасайтын мұндай аффикстерді сөз тудырушы аффикс дейміз. Сөз тудырушы аффикстердің мағынасы деривациялық мағына деп аталады» - дейді. К. Аханов [20,32]. Аффикстердің екінші түрі – реляциялық мағынасы бар аффикстер. Олар сөз бен сөзді байланыстырып, олардың бір – біріне қатысын білдіретін аффикстер. Көмекші морфемалар әр түрлері болады, мысалы, суффикс, инфикс, префикс, флексия (жалғау). Орыс тіліндегі суффикс деп аталатын морфема түркі тілінде жұрнақ деп аталады. 63 Жұрнақтар өз ішінде екі топқа бөлінеді: оның бірі сөз тудырушы жұрнақтар (словообразующие суффиксы), екіншісі (форма тудырушы жұрнақтар (формообразующие суффиксы). Аффикстердің жалаң және күрделі түрлері болады: Сөздердің жалаң және күрделі болатыны сияқты, аффикстер де (жұрнақтар да) жалаң және күрделі болып келеді. Жалаң аффикс бір ғана көмекші морфемадан (аффикстен) құралады. Мысалы, жұмысшы, балықшы, өнім, білгіш, достық деген сөздердің құрамындағы –шы, -ім, -гіш, -тық аффикстерінің әрқайсысы ары қарай бөлшектеуге келмейтін біртұтас жалаң жұрнақ болса, мәселен, адамшылық, тіршілік, тыңғылықты, қызғылықты, басыңқы, түсіңкі деген сөздердің құрамындағы –шылық (-шілік) –ғылықты, -ыңқы (-іңкі), жұрнақтарының әрқайсысы – екі немесе одан көп жалаң жұрнақтардан құралған күрделі (құранды) жұрнақтар. Бұл құранды жұрнақтарды тарихи жасалуы тұрғысынан алып қарағанда, алдыңғы құранды жұрнақтың (-шылық, -шілік), -шы (- ші) және –лық (-лік), екінші құранды жұрнақтың (-ғылыұты) –ғы –лық және –ты морфемаларының (жұрнақтарының) қосындысынан, ал соңғы құранды жұрнақтың (-ыңқы, - іңкі) – ың (-ің) және – қы (-кі) морфемаларының (жұрнақтарының) қосындысынан жасалғанын аңғару қиын емес. Ал тілдің қазіргі қалпы тұрғысынан алып қарағанда, аталған жұрнақтар жоғарыдағыдай мүшеленіп (бөлшектеніп) жатпайды да, біртұтас аффикс – құранды жұрнақ ретінде танылады. Күрделі (біріккен) сөздердің құрамындағы сыңарлар (түбірлер, негіздер) дербестігін жойып, бір-біріне қалай кірігіп кететіні сияқты, құранды жұрнақтардың құрамындағы сыңарлар да (жалаң жұрнақтар) дербестігін сақтамай, өзара бір – біріне кірігіп (сіңісіп) кетеді. Соның нәтижесінде құранды жұрнақ біртұтас жұрнақ ретінде ұғынылады. Құранды жұрнағының алғашқы сыңары (-ші) –күй, ел, ән, егін, тәрізді сөздерге жалғанып, күйші, елші, егінші, тәрізді зат есімдер тудыратын жұрнақ екені даусыз. Бірақ аталған жұрнақ (-ші) тірі деген түбірге жалғанғанымен, одан күйші, әнші, елші, егінші тәрізді өз алдына дербес қолданыла алатындай туынды сөз жасалынбайды (мысалы, тірі) сусып, келесі жұрнаққа (-лік) қосылған да, біртұтас құранды жұрнақ жасалған. Морфологиялық жылысу процесі мен сіңісу процесінің қатысу нәтижесінде жасалған күрделі немесе құранды жұрнақтар мыналар: жүктеу/скачать 2,13 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|