К. М. Абишева, С. К. Омарова

7 
 
Түркітанудың  тарихы  бойынша  жалпылық  сипатқа  ие  негізгі 
мәліметтерді  біз  А.Н. Кононов    және    В.В.  Бартольд
3
 еңбектерінен 
кездестіреміз. Қазанға дейінгі кезеңдегі түркітану ғылымының дамуына   
В.В. Радлов, И. Хальфин, К. Насыри, Н.И. Ильминский, Ш. Валиханов,         
Н.  Катанов,                  Х.-Г.  Габяши  сияқты  ресей  ғалымдары  үлкен  үлес 
қосқан. 
Кеңес дәуірінің түркітанушылары әлемдік түркітану ғылымының
4
 
дамуына баға жетпес үлес қосты деп айтуға болады. Олардың қатарына     
В.А.  Богородицкий,  Г.  Шараф,  А.Н.  Самойлович,  Е.Д.  Поливанов,               
Н.И.  Ашмарин,  В.А.  Гордлевский,  С.Е.  Малов,  Н.А.  Баскаков,  Н.К. 
Дмитриев,  А.Н.  Кононов,  А.П.  Поцелуевский,  В.М.  Насилов,  Э.Н. 
Наджип, Э.В. Севортян, Э.Р. Тенишев, А.М. Щербак, Г.Х. Ахатов, Д.Г. 
Тумашева,      В.В.  Решетов,  А.  Гулямов,  С.К.  Кенесбаев, 
М. Ш. Ширалиев және тағы басқа ғалымдарды жатқызуға болады. 
Түркітанушылар  жеке  түркі  тілдері  тарихы  немесе  олардың 
грамматикалық  категорияларын  сипаттаумен  және  зерттеумен 
айналысқан.  Саралап  айтатын  болсақ,  олар:  өзбек    (Э.Фазылов,  Ш. 
Шукуров,  У.  Турсунов,  С.Н.  Иванов,  Х.Г.  Нигматов),  әзербайжан  (М. 
Ширалиев,  М.  Рагимов,  А.  Ахундов,  Х.  Мирзазаде,  Э.  Демирчизаде), 
түркімен  (З.  Мухамедова,  С.  Ахаллы,  М.  Хыдыров),  түрік    (Э.А. 
Грунина,  В.Г.  Гузев,  П.И.  Кузнецов),  чуваш  (Л.С.  Левитская,  В.Г. 
Егоров),  қарачай-балқар  (М.А.  Хабичев,  А.А.  Чеченов),  қазақ  (А.Т. 
Қайдаров, Н.О. Оралбаева, Г. Айдаров,                       А.К. Құрышжанов,     
Е.З. Қажибеков, К.М. Мұсаев)  және т.б.  
Морфология  бойынша  да  қызықты  зерттеулер  жарыққа  шықты, 
мәселен:  Ф.А. Ганиевтің  «Татарский  язык:  Проблемы  и  исследования» 
(2000),  «Словообразование»  (2000),  «Словообразование  по  конверсии» 
(2004);                  Н.Э.  Гаджиахмедовтің  «Словоизменительные  категории 
имени  и  глагола  в  кумыкском  языке»  (2000);  И.В.  Шенцованың 
«Акциональные  формы  глагола  в  шорском  языке»  (1997)  және  
синтаксис  бойынша  соңғылардан,  алдымен  жаңасібір  синтаксис 
мектебі  бағытындағы  жұмыстарды  көрсете  кету  маңызды.  Н.Н. 
Ефремовтің  «Полипредикативные  конструкции  в  якутском  языке» 
(1998),  М.И.  Черемисина,  А.А.  Озонова,  А.Р.  Тазрановалардың 
«Элементарное  простое  предложение  с  глагольным  сказуемым  в 
тюркских  языках  Южной  Сибири»  (2008),  И.А.  Невскаяның 
«Типология  локативных  конструкций  в  тюркских  языках  Южной 
Сибири»  (2005),  А.Б.  Хертектің  «Значения  локальных  падежей  в 
                                                             
3
 Кононов А.Н. История изучения тюркских языков в России. – Л., 1972;  Кононов А.Н., Иориш И.И. 
Ленинградский восточный институт. Страница истории советского востоковедения. – М., 1977; 
Кононов А.Н. Тюркология // Азиатский музей – Ленинградское отделение Института 
востоковедения АН СССР. – М., 1972; Бартольд В.В. Сочинения. Т. IX. Работы по истории 
востоковедения. – М., 1977. 
4
 «Кеңестік түркология» деген ұғым  XX ғ. 20-жылдарынан бастап  XX ғ. аяғына дейінгі кезеңнің 
хронологиялық маркері болып табылады,  КСРО-ның бұрынғы мемлекеттерінің барлық ғалым-
түркологтерін қамтиды, бұл олардың тұрғылықты орындары мен ұлттарына қатысты емес. 

8 
 
тувинском и хакасском языках» (2013),     А.В. Есипованың «Тюркское 
словообразование  как  языковая  система»  (2011),  Н.И.  Данилова,  Н.Н. 
Ефремов, 
Е.М. 
Самсонованың 
«Функционально-семантические 
категории  в  якутском  языке:  Каузативность,  эвиденциальность, 
итеративность»  (2013)  және  басқа  да  көптеген  еңбектерін  атауға 
болады. 
Г.Ф.Благова  «Морфология»  атты  томында  (1988)  «Септіктің 
категориялары»  және  «Есімдіктің  септелуі»  бөлімдерін  жазды.  Соның 
алғашқысында  автор түркі тілдерінің тарихи морфологиясында көрініс 
тапқан тезистің, яғни  түркілік  септеудің қалыптасу үрдісінде  түркілік 
септеудің үш түрінің қосындысын анықтаған тәуелдік категориясы мен  
септіктің  өзара  қатысы  ерекше  рөл  атқарғандығын  айтады.  Демек,   
парадигмааралық 
қатынастың 
жасалуы 
барысында 
есімдік 
парадигмасы  түркілік  септеудің  негізгі  өзегі  ретінде  қарастырылады.  
Осы  есімдік  парадигмасы  түрткі  болып,  соңында  олар  есімдік  
үлгісімен атауыш және поссесивтік-атауыш  парадигмаларына ауысқан. 
Іріктеу  материалы  негізінде  Г.Ф.Благова    атауыш  және  поссесивтік-
атауыш    парадигмасына  құрылған  түркілік  септеу  үлгісінің  тарихи 
айырмашылығын  және  сәйкес  келетін  морфонологиялық  үдерістердің 
дамуын көрсетті.   Осындай септеу парадигмасының  сәйкестігін автор 
түркілік септеудің типтік классификациясының негізіне жатқызады. 

жүктеу/скачать 2,13 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: