К. У. Базарбеков биология ғылымдарының докторы, профессор

Қазақстан Республикасының білім және ғылым
министрлігі
С.Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік
университеті
А.А. Сулейменов
ОРМАНШЫЛЫҚ
050807     Орман   шаруашылығы   ісі  мамандығына
арналған 
оқу құралы

Павлодар
Кереку
2009
УДК 630.2(075)
ББК 43.4 я73
С – 85
С. Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университетінің
ғылыми кеңесі басуға  ұсынды
Пікір жазушы: 
1. С.Ж.Стамбеков - а.-ш. ғылымдарының кандидаты, профессор
2. К.У. Базарбеков – биология ғылымдарының докторы, профессор
3. М.С. Омаров -  техника ғылымдарының кандидаты, профессор
С-85  А.А.Сүлейменов Орманшылық: 050807 Орман шаруашылығы ісі
мамандығына арналған оқу құралы/  – Павлодар: Кереку, 2009. – 86 б.
    
050807   Орман   шаруашылығы   ісі   мамандығы   студенттеріне
арналып   Орманшылық   пәнінің   типтік   бағдарламасына   сәйкес
дайындалған . 
                                                                      
 УДК 630.2 (075)     
                                                                  ББК 43.4 я73

                                    © Сулейменов А.А., 2009
© С.Торайғыров атындағы ПМУ,2009
          БЕКІТЕМІН
С.Торайғыров атындағы 
ПМУ-дың оқу ісі
жөніндегі проректоры
_________Н.Э.Пфейфер
2008  ж. «____»  _______ 
Құрастырушы: а/ш.ғ.к., доцент  ____________А.А.Сулейменов
Генетика және биотехнология кафедрасы
Кафедра мәжілісінде бекітілген «___»____ 200 __ ж. № ____ хаттама 
Кафедра меңгерушісі   _______________________   Бексеитов Т.К.
Биология-химия факультетінің әдістемелік кеңесінде мақұлданған
200 __ ж.   «______» __________№ ___ хаттама 
ӘК төрайымы    __________________________  Г.К. Даржуман
КЕЛІСІЛДІ
БХФ деканы   __________  К.Х. Жапаргазинова «___» _____ 200 __ ж.
СМ бөлімі н/б  __________ Г.С. Баяхметова        «___»_____  200 __ж.
ОҮЖ ж ӘҚ МАҚҰЛДАНДЫ
ОҮЖ ж ӘҚ бастығы  _________  А.А.Ворокута  «____» _____200__ж.

Кіріспе
Орман шаруашылығы мамандарын дайындау саласында
орманшылық пәні ең маңызды болып есептеледі. Студент бұл
пәнді игергеннен кейін өзі мына сұрақтарды шеше білу керек:
орманды   кесу   тәсілдерін   және   орманды   қалпына   келтіру
әдістерін,   орманды   күтуді,   өндірістік   жағдайларды   және
орман   дамуының   басты   заңдылықтарын   ескере   отырып
ормандардың өнімділігін  өндіруді.  Сондықтан орманшылық
пәні   екі   дара   дамыған,   бірақта   тығыз   қарым-қатынасты
бөліктерден құралған - орман табиғаты туралы ілімнен, яғни
ормантану және арнайы бөлімнен, немесе орманшылығынан.
Осы екі бөлімдер типтік бағдарламаға сәйкес дайындалған.
Автор   пікір  жазушыларға  айтқан  орынды  және  құнды
нұсқауларына көп ризашылық білдіреді.
Оқу   құралы   мемлекеттік   тілінде   бірінші   рет   жазылып
отырған   соң,   кемшіліктері   мен   жіберілген   қателері   болуы
мүмкін.   Сондықтан   айтылған   сындарыңызды   шын
көңіліммен қабылдаймын.
         

1 Ормантану
1.1 Орман типологиясы құрылуының бастамалары. 
Ормандарды жүйелеу  –  орман типологиясының негізгі
мәселесі.Ал   орман   шаруашылығы     ғылымдарының   ішінен
өзіндік   тармақ   болып   бөлінуге   әсер   еткен   XIX   ғасырдағы
орыс   орман   шаруашылығында   пайда   болған   «екпе  ағаштар
типтері» деген түсінік.Сондықтан «құрғақ алқаптағы» және
«сулы алқаптағы» орман типтері деп бөледі.
Ормандарды   типологиялық жүйелеуді морфологиялық
жүйелеумен араластыруға болмайды.Өйткені морфологиялық
жүйелеу   орман   таксациясының   әдістеріне   сүйенеді.   Ал
таксациялық жүйелеу екпе ағаштардың сыртқы және әсіресе
сандық   белгілерін   анықтайды,   яғни   құрамы,   тұқымдар
басымдығы,   толықтығы,   қабаттар   саны,   бони   тет,   екпе
ағаштар   шығу   тегі,   өнімділік,   өсу   барысы.   Орманның
құрамы,   құрылымы,   өнімділігі   және   өсу   аймағын
бағалаудатаксациялық сипаттама құнды негіз. Бірақта, орман
шаруашылығы   ісінде   орман   белгілерін   біріктіріп   сосын
табиғи   өсулердің   әр   түрлілігін   түсіндіруде   таксациялық
әдістемелік орманшылардың қөңілінен шықпаған. Сондықтан
орман   типологиясы   пайда   болды,   ол   өсімдіктерді,   кең
биологиялық   және   географиялық   негізінде,   айқын
белгілерімен жүйелейді.
Орман   типі   –   орманның   ағаш   тұқымдары   құрамымен
біртектес   участоктерін біріктіру. Сонымен қатар өсімдіктер
даму   реттері   және   фаунамен,   микробтар   мекені   бойынша,
климаттық,   топырақтық,   гидрологиялық   шарттарымен,
өсімдіктер өмір сүру ортасы арасындағы байланыспен, ішкі
биогеоценоз бен биогеоценоз арасындағы түрлердің энергия
және   зат   алмасуымен,   биогеоценоздар     құрастыру
қасиеттерінің     біртектілігімен     біріктіргенде   экологиялық

жағдайлар   және   қолданылатын   орман     шаруашылық   іс-
шаралары бірдей болу керек. 
Г.Ф.   Морозовтың   өсімдіктер   типтері   туралы
оқытылымы. 
                   Ғылыми типология негізін қалаушы Г.Ф. Морозов
алғашқы   болып   өсімдіктер   типтері   туралы   оқытылымды
ұсынды.   Ол   орман   өсімдіктері   типі   деп   бір   үлкен   топқа
біріктірілген және өсу жағдайларымен біртұтас өсімдіктерді
атады. Морозовтың айтуы бойынша орман өсімдіктері типі –
бұл   климаттық   фактормен   байланысқан   орманшылық   –
географиялық   ұғымның   ең   төменгі   жүйелік   сатысы.
Морозовтың   бұл   ойлары   Алексеевтің,   Воробьевтің,
Сукачевтің және тағы басқа да ғалымдардың еңбектерінде өз
жалғасын   тапты.   Погребняк   жергілікті   өсімдіктер     әр
түрлілігін   анықтайтын   топырақтық   факторлар   деп   оны
ормандар жүйелеу негізіне қойды.
                   Топырақтар жағдайлары және ормандар белгілері
қарым – қатынасын анықтау үшін Погребняк эдафикалық тор
қолданды.   Ол   тор   екі   қатардан   тұрады:   трофогендік,   яғни
құнарлығы   және   гигрогендік,   яғни   ылғалдылығы.
Трофогендік қатардың мүшелері трофотроптар деп аталады,
олар қарағай орманы немесе жалпақ жапырақты орман.
          Қарағай орманы, құнары тапшы құмдақ топырақтарда,
өседі.
           Жалпақ жапырақты ормандар топырақ құнарына көп
талап   қояды,  сондықтан   олар   орманның   сұр  топырағы   мен
қара топырақта өседі, олармен қатар көптеген ағаштар және
бұталар өседі.
         Е.В. Алексеев жүйелеуі
              Е.В.Алексеев   орман   жүйелеу   жұмыстарында
Г.Ф.Морозов,   П.П.Серебренников,   А.А.Кюрдинердің
ілімдерін   жалғастыра   отырып   қолданылма   жағынан
дамытқан.
               Е.В.Алексеев бойынша «орман участогінің типі» ол
орман  мен алып тұрған жерінің тұтастығы. Ол да жүйелеу

негізіне екі ординатаны қолданған, А.А.Кюрденер сияқты, -
ылғалдылық және топырақтың механикалық құрамы. Бірақта
Е.В.Алексеев   топырақты   терең   зерттеуге   талап   қояды,
өйткені табиғатта тек «емендік» емес «қарағайлық» саздақтар
бар.
               Е.В.Алексеев жүйелеуі екі нысанды сұлбаға сүйенеді,
А.А.Нартов   және   П.П.Серебренников   келісуімен,   яғни   екі
категорияларға   бөлу:   а)  құрғақ   алқаптың   орман   типтері;   б)
сулы   алқаптың   орман   типтері   (шымды   батпақтардағы,
қарағайлы,   қайыңды,   шыршалы   ормандар).   «Құрғақ
алқаптағы» орман  типтері ормандық  саздақтағы қарағайлы,
ақ   букті,   жалпақ   жапырақты   ормандарға   және   қара
топырақтағы   емен   орманына   бөлінеді.   Сонымен   қатар
Е.В.Алексеев   жалпақ   жапырақты   орманның   климаттық
формалары   ретінде   шамшаттық   орманды   сипаттайды.
Е.В.Алексеев   эрозияға   ұшыраған,   бүлінген,   ауыл
шаруашылығында   ұзақ   қолданылған   топырақтарда   пайда
болған   ормандарды   зерттеп,   жаңа   көз   қарас   тудырды   және
шәйылған   саз   топырақта   қарағай   отырғызу   керек   екенін
дәлелдеді.   Ол   орман   типтері   топырақтың   механикалық
құрамымен байланысты екенін айқындады.
          Типологиялық түсініктер
1.   Сүрікдіңдер   –   орман   екпелерінің   негізгі   бөлігі   болып
табылатын ағаштар жиынтығы.
       Бонитетімен, толықтығымен, нысанымен, құрылымымен
және тегімен екпе ағаштар бөлінеді, жергілікті және туынды,
тұқымдық   және   балақ   шыбықтық,   табиғи   және   жасалған,
болып.
2. Тіршілік орны – орманның ішкі ортасы. Астынан тамырт
орналасқан топырақпен, ал үстінен бөрікбасымен шектелген
ағаштар көлеміндегі топырақ пен атмосфера жатады.
3.   Орман   –   ағаш   пен   бұта   өсімдіктерінің   және   жанды
табиғаттың   басқа   да   компонентерінің   жиынтығы   негізінде
белгілі   бір   аумақта   қалыптасқан,   қоршаған   ортамен   өзара

байланыстағы   және   маңызды   экологиялық,   экономикалық
және әлеуметтік мәні бар табиғи кешен. 
       1.2 Орманды қалыптастыратын негізгі
ағаш тұқымдары және орман туралы түсінік 
             Ағаш өсімдіктерін ботаника бөлімі немесе
өсімдіктер   туралы   ғылым   -дендрология
зерттейді, ол ғылыми көзқараспен көп жылдық
ағаш   өсімдіктерінің   –   сыртқы   және   ішкі
құрылысын, таксономиялық жағдайын, түр ішілік
жүйеленуін,   физиологиясын,   экологиясын,
географиялық   орналасуын   және   шаруашылық
мағнасын зерттейді. Ормандық ағаш  өсімдіктері
келесі   өмірлік   формаларына   немесе   топтарына
бөлінеді:   ағаштар,   бұталар,   бұташықтар,
шалабұталар.
       Әсіресе кеңінен тарап және шаруашылықта
мағналы   болған   ағаштар   –   жан   –   жағында
бұталары мен жоғарыда өркені бар айқын діңді
көп   жылдық   өсімдіктер.   Олардың   орман
қалыптасуында және шаруашылық пен халыққа
сүрік   алуда   маңызды   орны   бар.   Ағаштардың
биіктігі 8…10 м биік болады.
             Есейген   бұталарда   басты   дің   болмайды,
оның орнына бірнеше діңшелер қалыптастырып
5   м   биіктікке   дейін   өседі.   Бұташалар
тармақталған   80   см   дейінгі   биіктікке   өсетін
өсімдіктер, ал лиандар - иілгіш, ұзын, тұрақсыз,
тіреу тілейтін сабақтары бар өсімдіктер.
Орман   түсінігі   көп   қырлы.   Орман
биосфераның   құрамдарының     бір     бөлігі   болып
есептеледі,   жер   шары     өмірінің   белсенді   орны
болып құралады, өйткені  құрамы, құрылымдары
тірі   ағзалардың   тіршілігімен   байланысты;
географиялық   ландшафттың элементі   ретінде

оны    орман   ауқымы  (массив)   және  орман   қоры
ж. т.б. құрастырады. 
Орман  –   жер   шарының   негізгі   түрлерінің
біреуі,   яғни     әртүрлі   аралас     өсімдіктердің
күрделі     қарым   –   қатынасы,   бірақта     көлемі,
құрылымы,   құрамы,     көбеюі,   көректенуі   және
басқа   белгілері   бойынша айырмашылығы бар.
Ал   өсімдіктер   ішінде   ағаштар   басты   орында.
Бірақта   көп   ағаштарды     орман   деп   атауға
болмайды.   Өйткені   олар   бір-бірінен     алшақ
орналасып   ,   қатар-қатар   тұруы   мүмкін,
сондықтан олар саябақ   немесе демалыс бағын
құрастырады. 
Орман     тек   сандық     белгілерімен     емес,
сапалық   көрсеткіштерімен  
  анықталады.
Орманда     өскен     ағаштардың     өте   жоғары
орналасқан бөрікбасы болады.   Олар   жоғарыда
қосылып   жарықты,   жылуды,   жауын-шашынды
жерге  түсірмейді. Сондықтан  төменгі бұтақтар
солып   қалады,   ал   өсетіндері       діңдері.   Ол
ағаштардың     бағалылығы   және   шаруашылық
мағынасы мол көрсеткіші.
Еркін   өсетін     ағаштардың   бұтақтары
солбырап,     бөрікбасы   шашыраңқы     болады.
Ағаштың  діңі  бұтақты, қысқа  болады,  оларда
жақсы   тауарлық     түр   болмайды.   Ормандағы
ағаштар, еркіндегі өсетіндерге  қарағанда, 10 ...
20   жыл   кеш   тұқым   береді   және   дән   беретін
кезеңдері   болады.     Ол   жылдар     ағаштардың
тұқымы  
  мен   табиғи   жағдайларымен
байланысты,   сонымен   қатар   тұқым   беру
ағаштардың көлемдерімен байланысты. Өте   ірі
ағаштар   80%   көп     дәндер     береді,   ал     нашар
өсетіндері – 0,5 % көп бермейді.
Орманда,     ағаштармен   қатар   бұталар,
шөптер,   мүктер,   қыналар   және   т.б.   өсімдіктер

өседі. Ол әсерлер   жарық, көректік заттар және
су үшін бәсекелестікте.  
Сонымен,   орман   тек   көптеген     ағаштар
араласы     емес,   ол   бұталардың,   шөптердің,
мүктердің,   қыналардың   және   т.б.   өсімдіктердің
қарым-қатынасы,     онда   ағаштар,   ең     бірінші
болып,   қоршаған   ортаға   әсер   етеді:   жарық   ,
жылу,     ылғал,     ауа     құрамы,   жел     және   басқа
экологиялық   жағдайларға.   Орман     өз   ортасын
құрастыра     отырып,     қоршаған   егістіктерге,
шабындықтарға, су қоймаларына және т.б. әсер
етеді.
Орман   тек   өсімдіктер құрылымы  емес, ол
биологиялық   жүйе,   оның   қатарында     әртүрлі
жануарлар  бар, орман фаунасын құрастыратын,
сонымен   қатар   микроағзалар   дамитын   орта.
Ормандық   аңдар мен құстар өздеріне     жайлы
жағдай   табады,   өйткені   олар   қоректене     және
көбейе   алады.   Ал   көптеген     аңдармен   құстар
ағаштардың   өсіп-дамуына   әсер етеді, өйткені
зиянды     жәндіктердің     көбейюін   азайтып,
орманның  
  санитарлық  
 
  жағадайын
жақсартады. Жер қазатын  жануарлар  (борсық,
көртышқан)     топырақ   құрамын   жақсартады,
қарағай     тұқымдастарының     қауіпті     зиянкесі
мамыр зауда қоңызының  дернәсілін  азайтады. 
Ормандағы     топырақта   көптеген   құрттар
мен   микроағзалар       бар.   Олар     топырақтың
құрамын   жақсартады   және   ағаштар   мен
бұталардың   қоректенуін   қамтамасыз   етеді,
өйткені   түскен       қылқандарды,   жапырақтарды,
бұтақтарды,     қабықтарды     өңдеп     пайдалы
қылдырады.
Орман   шаруашылығының   негізін   қалаушы
Г.Ф.   Морозов   орманға   жан-жақтық     түсінік
берген,   яғни   орман   тек   ағаш   өсімдіктерінің

бір-біріне     әсер   етумен     емес,     ал   топырақтың
және ауаның  құбылыстарымен жаңа  өзгерістер
әкеледі.
В.Н.   Сукачев  
  орманды   ормандық
биогеоценоз  (грек.   био  -   өмір,   гео-   жер,   ценоз-
жалпы)   ретінде     қарастырған,     яғни     барлық
тіршіліктің,   топырақтың,   жалпы     дамудың
әсерімен болатын өзгерістер ретінде.
Қазақстан   Республикасының   Орман
кодексінде орманға келесі түсінік берілген.
«Орман   –   ағаш   пен   бұта   өсімдіктерінің   және
жанды   табиғаттың   басқа   да   компоненттерінің
жиынтығы   негізінде   белгілі   бір   аумақта
қалыптасқан,   қоршаған   ортамен   өзара
байланыстағы   және   маңызды   экологиялық,
экономикалық және әлеуметтік мәні бар табиғи
кешен ».
Ағаш және бұта өсімдіктерінің нысаны,
құрылымы және тіршілік әрекеті
Ағаш   және   бұталарда   мына   маңызды
бөліктер   бар:   сабақ,   тамыр,   жапырақ,   өркен,
бұтақтар,   жеміс   және   дән,   әрқайсысының   өз
функциясы   бар.   Сабақ   –   ағаштар   мен
бұталардың жер бетіндегі бөлігі, жапырақтарды,
гүлдерді,   жемістерді   қалыптастырып   көтеретін
және   өткізгіш   және   сүйеніш   функцияларын
атқаратын.   Сабақ   пен   тамыр   және
жапырақтардан   су   және   минералдық   заттар
көтеріледі   және   жапырақтардан   органикалық
заттар   тамырларға   барады.   Ағаштарда   сабақ
деп   діңді   түсінеді   –   ол   басты   сабақ,   тамырдың
мойнынан   басталады,   яғни   тамырдың   діңге
қосылатын   жері.   Дің   негізгі,   өте   құнды   сүрек
беретін құрылым. Діңнің сыртқы бөлігі қабық деп
аталады,   ол   ағаш   және   бұта   тұқымдарын

табиғаттың қолайсыз жағдайларынан қорғайды
және ағаштың сыртқы әлпетін көрсетеді.
Сүрек діңнің негізгі массасын құрастырады,
сонымен қатар сабақтар мен бұтақтардың. Оның
физикалық   (түрі,   жылтырлығы,   кебуі,   ісінуі,
қабықтануы,   тығыздығы,   жапырақтануы,   т.б.)
және   механикалық   (қысқанға   төзімділігі,
созылуы,   қозғалуы,   жарамсыздығы,   бұралуы,
иілуі,   жабысқақтығы,   қаттылығы   ж.т.б.)
қасиеттерімен   шаруашылық   мағнасы   және
халық   шаруашылығында   қолдануы   кеңінен
байланысты.
Сүрек
 
өсімдік
 
жасушаларынан
құрастырылған,
 
сырты
 
қабықталған
құрамдардан тұрады. Сүректің химиялық құрамы
барлық
 
ағаш
 
тұқымдастарындағыдай.
Абсолюттік   құрғақ   сүректің   органикалық   бөлігі
көміртегінен   (49   ...   50%),   оттегінен   (43   …44%),
сутегінен   (6%)   және   азоттан   (0,1...0,3%)
құралған.   Бейорганикалық   бөлігі,   жандырғанда
күл болып Са, К, Мg, Na және басқа элементтер
(0,1...1%) құрастырады.
Тамыр   –   ағаштар   мен   бұталардың   жер
астындағы бөлігі, өсімдікті су және минералдық
заттармен   қамтамасыз   етеді   және   топырақта
тамырмен   бекиді.   Жапырақ   –   жер   бетіндегі
орган,   оның   көмегімен   негізгі   тіршілік
әрекеттерінің   процестері   жасалады,   ол
фотосинтез, дем алу, транспирация.
Өркен   –   жапырақтары   мен   бүршіктері   бар
жас   сабақ.   Бұтақтар   –   діңнен     тарайтын
бойындағы   өркендер.   Өркен   мен   бұтақтар
бөрікбасын құрастырады. Ол жерде жапырақтар,
гүлдер   және   жемістер   қалыптасады.   Жеміс   –
тозаңданғаннан   кейін   қалыптасатын,   жабық
тұқымдастардағы   орган.   Ол   дәндерді   қорғап

және   шашады.   Дән   –   жеміс   ішіндегі,   дәнмен
көбейетін   өсімдіктердің   органы.   Дән   көбею,
тарау және қолайсыз жағдайларды бастан кешу
әрекеттерін атқарады.
1.3 Орманның негізгі элементтері
Белгілі бір жерде орман ешқашанда бір текті
болмайды.   Оларда   сыртқы   және   ішкі   белгілері
және   қасиеттерімен   айырмашылық   болады.
Сондықтан   іс   жүзінде   топтайды.   Орманның
негізгі компоненті – орман өсімдіктері және оның
құрылымдық   бөліктері:   сүрекдіңдері,   жас
шыбықтар,   шілік,   шабан   өркен,   тірі   бүркеме
дақыл, орман төсеніші ж.т.б.
Орман   өсімдіктері   –   сүрекдіңдерінен,
сонымен қатар, жаңа өсулерден, шіліктен және
тірі   бүркеме   дақылдан   құрылатын   орман
участогі. Орман өсімдіктерін орман фитоцинозы
деп   тауға   болады   (фитон   -   өсімдік,   ценоз   –
жалпы,   біріккен).   Оған   ағаштар,   бұталар,
шөтесін   өсімдіктер,   мүктер,   қыналар,   орман
төсеніші жатады.
Сүрекдіңдер   –   ағаштардың   қосындысы,
өсімдіктердің   негізгі   компоненті.   Қазақстан
Республикасының Орман кодесінде мына түсінік
берілген:   «Сүрекдіңдер   –   орман   екпелерінің
негізгі   бөлігі   болып   табылатын   ағаштар
жиынтығы».
Өскіндер,   өзі   себілгендер,   жаңа   өсулер,
шілік,   шабан   өркендер,   бүркеме   дақылдар
өсімдіктердің   төмедегі   қатарына   жатады.   Пісу
жасына   жеткен   әр   орманда   ағаштардың   жас
ұрпағы   болады.   Ол   ұрпақ   аналық   орманның,
әлде   басқа   тұқымдардың   өнімі   болуы   мүмкін.
Жас   ұрпаққа   өскіндер   жатады   –   бір   жастағы
ағаш   өсімдіктері.   Егер   өскіндер   сақталса,   олар

өзі   себілген   екі   жасқа   дейінгі   ағаш   өсімдігі
болады.   Олар   табиғи   дамудың   келесі   ұрпағы   –
жаңа   өсулер,   яғни   екі   жастан   асқан   негізгі
тұқымдардан   кейін   дамитын   өсімдіктер.   Ағаш
кесу   кезінде   құнды   тұқымдар   өсулері   сақталу
керек,   өйткені   олар   жаңа   ұрпақты
қалыптастырады.
Шілік   (майда   тоғай)   -   өскен   жерінде   ағаш
бітімін қалыптастырмайтын, орман көлеңкесінде
өсетін бұталар. Шіліктің тұқымдық құрамы орман
қалыптастыру   жағдайларымен   –   климаттық,
гидрологиялық,   топырақтық,   сонымен   қатар
ағаш
 
бітімінің
 
тұқымдық
 
құрамымен
байланысты.
Майда   тоғайдың   орманшылық   және
экономикалық   мағнасы   зор.   Оның   топырақ
қорғау   орны   мыналарда:   жерге   рам   шөптер
өсірмейді,   қопсытып   құрылымын   сақтайды,   су
эрозиясын   толастатады.   Топырақты   қоректік
заттармен   байытады,   пайдалы   құстар   мен
аңдарға пана болады, азықтық жемістер береді.
Шабан өркенге негізгі ағаш тұқымының діңін
жақсартып   өсуін   тездететін   ағаш   және
бұталарды   жатқызады.   Ол   жаңа   өсулер   мен
шіліктерге қарағанда негізгі тұқымға көп көмек
береді.   Жан-жағында   өсіп   оның   өсуін
бәсеңдетпей, діңі түзу болуға әсер етеді, өйткені
бұтақтары көп болмайды.
Тірі   бүркеме   дақылдар   –   мүктер,   қыналар,
шөптесін   өсімдіктер,   бұташалар   орманды   және
ормансыз   жерлерде   өседі.   Олар   ағаш
бітімдерімен,   географиялық   жағдайға   және
өсімдіктердің   өз   жағдайларымен   байланысты.
Орман   өмірінде   мағнасы   зор,   әсіресе   қалпына
келтіруге көп әсер етеді.

Тірі   бүркеме   дақылдардың   ішінде   азықтық,
дәрілік,   илік   заттары   бар   өсімдіктер   көп   және
жануарларға көп азық береді.
Ағаштар қосылып екпелер қалыптастырады,
оның   ішінде   жаңа   қосылыс   пайда   болады,   ол
орман   төсеніші   -   әр   түрлі   шіріген   өсімдіктер
түсінділерінен   орманда   қалыптасқан   топырақ
үстіндегі   қыртыс.   Өсімдіктер   түсінділеріне
жатады   –   жапырақтар,   қылқандар,   бұталар,
жемістер   мен   қабықтар,   ол   жерді   көптеген
жануарлар паналайды. Орман төсенішінің қоры,
қалыңдығы   және   құрылымы   орман   құратын
тұқымдардың   түрлік   құрамымен,   ағаш   бітімінің
жасымен,   ағаштар   биіктігімен,   тірі   топырақ
жамылышымен,
 
қазғыш
 
фаунаның
белсенділігімен
 
байланысты.
 
Төсенішті
топырақтың   ормандық   өсімдік   қасиеттеріне
қолайлы әсер ететін фактор ретінде қарастыру
керек,   өйткені   қопсу   мен   құрылымын,   жоғарғы
қабаттың ылғалы мен температурасын сақтауға
әсер   етеді.   Сұйық   жауын-шашынды   сүзіп
топырақтың қылтүтігін сақтайды. Сонымен қатар
төсеніш   орман   топырағына   тыңайтқыш   ретінде
қызмет жасайды.
Орман   төсенішімен   қатар   орманда   тамыр
жүйесі   бар,   ол   бір   өсімдіктің   жер   астындағы
табиғи   күрделі   құбылысы.   Топырақта   орналасу
сипатымен   жер   бетіндегі,   терең   орналасқан,
аралас тамыр жүйелерін бөледі. Ағаштар тамыр
жүйесінің   көмегімен   жерге   бекиді,   су   мен
қоректік   заттарды   алады,   алмасу   заттарын
бөледі, қоректік заттардың артығын жинайды.