К вопросу о взаимосвязи учебного и внеучебного процессов в начальной школе

5 Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университетінің
 Хабаршысы № 4(40), 2012 
 
 
    

Казахский государственный женский педагогический университет.Вестник№ 4(40),2012. 
6 
 
 
МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ ЖӘНЕ БАСТАУЫШ БІЛІМ БЕРУ 
 
К ВОПРОСУ О ВЗАИМОСВЯЗИ УЧЕБНОГО И ВНЕУЧЕБНОГО 
ПРОЦЕССОВ В НАЧАЛЬНОЙ ШКОЛЕ 
 
Агеева Л.Е.- к.п.н., ст. преподаватель кафедры дошкольного и начального 
образования (Алматы, КазгосженПУ) 
 
Условием существования и формирования личности является взаимодействие ее с 
окружающей  средой.  Среда  изменяется,  и,  естественно,  что  человека  необходимо 
научить  способам  деятельности,  учитывая  возрастные  особенности.  Это  даст 
возможность  активно  взаимодействовать  со  средой.  В  этой  связи  Б.Г.  Ананьев 
утверждает, что социальное формирование человека как субъекта познания происходит 
в различных видах деятельности [1]. К педагогическим средствам можно отнести среду 
(природную,  социальную,  материальную,  духовную)  и  различные  виды  деятельности 
(общение, игра, труд, природа, искусство). 
Эффективность  учебно-воспитательного  процесса  зависит  от  активности  и 
сознательного участия в нѐм школьников. В этом случае необходим комплекс средств 
педагогического  взаимодействия,  позволяющий  включить  в  процесс  всех  участников 
учебно-воспитательной деятельности для решения определѐнных целей и задач. 
Учебная и внеучебная деятельность являются частями педагогического процесса. 
Для  решения  воспитательных  задач  педагоги  опираются  на  различные  средства 
педагогического  процесса,  наиболее  действенным  из  которых  является  социальное 
сотрудничество учащихся. 
Взаимосвязь  учебных  и  внеучебных  часов  в  школе  давно  интересовала 
психологов и педагогов. Исследование в этой области проводили Ю.К. Бабанский, В.В. 
Краевский,  М.Н.  Скаткин,  Н.Д.  Хмель  (на  основе  методологических  и  теоретических 
исследований целостного педагогического процесса); В.И. Васильева, В.С. Ильин, Х.Й. 
Лийметс,  Б.Т.  Лихачев,  И.Е.  Шуркова  (на  основе  единства  обучения  и  воспитания); 
В.В.  Краевский,  И.Я.  Лернер  (на  основе  анализа  содержания  общего  среднего 
образования);  А.П.  Аристова,  Т.И.  Шамова,  И.Ф.  Харламов  (на  основе  активизации 
учебно-познавательной  деятельности  учащихся);  А.Д.  Солдатенков,  И.  Кадыров,  В.И. 
Казаренко, Б.Т. Набиева (единство учебной и внеучебной деятельности школьников). 
Ряд  исследователей  отмечает  необходимость  дополнения  учебных  внеучебными 
занятиями,  как  бы  продолжая  их,  приводя  к  более  успешному  обучению  (С.И. 
Лапицкий,  В.М.  Медведев,  З.О.  Шварцман,  К.А.  Ширкевич  и  другие).  Часть 
исследователей  утверждает,  что  взаимосвязь  урочных  и  внеурочных  занятий  –  это 
взаимодополняющая  деятельность,  которая  приводит  к  формированию  устойчивого 
познавательного  интереса  (И.Я.  Лапина,  О.В.  Кузьменко,  Б.Т.  Набиева).  Она 
способствует  «…активному,  самостоятельному  и  творческому  обогащению  учащихся 
знаниями,  учебными  умениями  и  навыками,  а  также  предоставляют  им  возможность 
удовлетворить  свои  индивидуальные  потребности,  интересы  и  развивать  свои 
потенциальные способности» [2, с. 70]. 
При 
рассмотрении 
этой 
проблемы 
исследователи 
основываются 
на 
эффективности  обучения  учащихся.  Результаты  их  работ  показали,  что  взаимосвязь 
урочных  и  внеурочных  занятий  способствуют  повышению  познавательных  интересов 
школьников,  тем  самым  растет  успеваемость.  И  это  естественно,  так  как  ребенок 
познает  мир  не  только  в  урочное  время,  но  и  во  внеурочное.  Нам  кажется,  что 
необходимо уточнить содержание терминов «внеурочные учебные занятия, внеучебные 
занятия,  внеклассная  работа,  внеучебная  деятельность».  Внеклассная  работа  носит 
больше  социальный,  общественный  характер  –  организация  кружков,  диспутов, 
научных  обществ,  выполнение  общественных  поручений  и  так  далее.  Поэтому  эти 

7 Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университетінің
 Хабаршысы № 4(40), 2012 
 
 
термины  употребляются  как  синонимы,  которые  являются  одним  из  видов 
«самостоятельной  деятельности  школьника»  [2,  с.  57-59].  Часть  внеучебных  занятий 
связанна  с  выполнением  учебных  программ  (домашнее  задание,  доклады,  рефераты, 
сочинения),  другая  часть  связана  со  свободным  временем  (кружки,  факультативы, 
спортивные  секции,  общества  и  так  далее).  Здесь  очень  важно,  как  ученик  будет 
использовать внеучебное время.  
По  нашему  мнению,  происходит  взаимообусловленный  обмен  знаниями, 
умениями,  навыками,  способами  разных  видов  деятельности.  В  результате  этого 
формируется целостная личность ребенка. Педагогу и ученикам в полной мере на уроке 
не под силу раскрыть творческие индивидуальные способности. Поэтому необходимо 
выйти за рамки учебной деятельности, так как внеучебная деятельность «…открывает 
простор свободному выбору знаний, где могли бы ученики приложить приобретенный 
познавательный опыт, развивая свои способности и склонности, удовлетворять запросы 
и стремления» (Г.И. Щукина) [3, с. 8]. 
Нам  близко  суждение  Ш.А.  Амонашвили  о  том,  что  игнорировать  внеучебную, 
внешкольную  деятельность  нельзя,  так  как  необходимо  «направлять  жизнь  и  учение 
каждого ученика к одной цели» [4, с. 47]. Ш.А. Амонашвили в своем педагогическом 
опыте  четко  показывает,  что  при  взаимопроникновении  учебной  и  внеучебной 
деятельности  развивается  активность,  творчество,  ребенок  приходит  к  саморазвитию. 
Это  происходит  через  развитие  увлечений,  создание  собственных  книг,  томов  книг, 
которые  не  просто  лежат  на  полке,  а  читаются  детьми  других  классов.  Подготовка 
докладов, встречи во внеурочное время с интересными людьми (родителями), диспуты 
между учениками, учителями, родителями. 
При  совмещении  учебной  и  внеучебной  деятельности  реализуется  цель  учебно-
воспитательной  работы.  Нами  составлена  таблица  учебных  и  внеучебных  поручений 
младших школьников.  
Таблица 1 - Учебные и внеучебные поручения младших школьников 
Учебные поручения 
Внеучебные поручения 
Ассистент 
учителя 
в 
предметном кабинете. 
Ассистент 
учителя 
по 
изготовлению наглядных пособий. 
Консультант  по  домашнему 
заданию. 
Консультант на уроке 
Консультант в группе. 
Библиотекарь. 
предметного 
кабинета. 
Консультант  по  подготовке 
докладов, рефератов. 
Староста класса. 
Физорг. 
Культмассовый сектор. 
Санитары. 
Цветоводы. 
Библиотекари. 
Помощники при подготовке к празднику, 
к  открытому  мероприятию,  к  утренникам,  к 
олимпиадам 
(подготовить 
сценарий, 
музыкальное 
оформление, 
наглядное 
оформление;  участие  в  концерте:  танцы, 
фокусы, песни; подготовить подарки, сувениры 
для  дошкольников,  младших  школьников, 
учащихся  среднего  звена,  родителей  и  так 
далее). 
Шефство  над  воспитанниками  детского 
сада. 
Шефство 
над 
участниками 
ВОВ, 
престарелыми людьми, инвалидами. 
Участие в субботниках. 
Дежурство по классу, по школе. 
Создание книг. 
Ответственные 
за 
приглашение 
интересных людей на встречу. 

Казахский государственный женский педагогический университет.Вестник№ 4(40),2012. 
8 
 
 
Перечень  поручений  может  быть  расширен,  так  как  необходимо  учитывать 
особенности детей: возрастные, индивидуальные, психологические и другие. 
Итак,  педагогу  необходимо  обучать  способам  выполняемых  поручений. 
Общественно-полезные  поручения  должны  быть  сменными.  Смысл  выполнения 
поручений  заключается  в  том,  чтобы  научить  каждого  ученика  выполнять 
разнообразные виды деятельности, как в учебном, так и во внеучебном процессе, уметь 
оценивать  себя  и  товарища,  уметь  помогать  друг  другу.  Эта  работа  важна  для 
формирования  социальной  активности  ребѐнка,  особенно  в  младшем  школьном 
возрасте.  
 
СПИСОК ЛИТЕРАТУРЫ 
1.Ананьев  Б.Г.  Человек  как  предмет  познания.  Л.,  изд-во  Ленинградского  ун-та, 
1968. – С. 339  
2.Набиева  Б.Т.  Формирование  у  учащихся  познавательного  интереса  к  предмету 
посредством  взаимосвязи  урочных  и  внеурочных  занятий:  дис.  …  канд.  пед.  наук: 
13.00.01. - Алматы, 1998. – 177 с. 
3.Щукина  Г.И.  Проблемы  познавательного  интереса  в  педагогике.  –М.: 
Педагогика, 1971. – 352 с. 
4.Амонашвили  Ш.А.  Воспитательная  и  образовательная  функция  оценки  учения 
школьника. – М., 1984, - 186 с. 
 
ТҮЙІНДЕМЕ 
Мақалада  бастауыш  мектептің  оқу  және  оқудан  тыс  үдерістің  ӛзара  байланысы 
туралы айтылады. 
 
SUMMARY 
The  article  shows  the  relevance  of  the  relationship  between  the  school  and  outside 
training processes that will successfully meet the challenges of a holistic pedagogic process. 
 
 
 
К ВОПРОСУ О РЕАЛИЗАЦИИ ТЕХНОЛОГИИ РАЗВИВАЮЩЕГО 
ОБУЧЕНИЯ В УСЛОВИЯХ ПЕРЕХОДА НА 12-ЛЕТНЕЕ ОБРАЗОВАНИЕ 
 
Агранович Е.Н. -  преподаватель (Алматы, КазгосженПУ) 
 
Одной из ключевых задач Государственной программы развития образования на 
2011  –  2020  является  переход  на  12-летнее  среднее  общее  образование. Это,  в  свою 
очередь,  предполагает  целенаправленное  и  систематическое  приобщение  к  научным 
способам  познания,  развитие  ученика  как  личности  и  субъекта  деятельности, 
формирование ценностных жизненных ориентиров. При этом учебный процесс  должен 
быть  направлен  на  формирование  потребности  и  умения  самостоятельно  добывать  и 
применять знания на практике. [1] 
В  научную  основу  обновления  содержания  образования  начальной  ступени 
положена  современная  идея  развивающего  обучения,  которая  рассматривает  ученика 
как носителя определенных умений и навыков, субъекта учебной деятельности, автора 
собственного  видения  мира,  способного  вступать  в  диалог  с  элементами  разных 
культур  и  просто  как  ребенка,  строящего  свой  возраст  в  соответствии  со  своими 
возможностями. [2] 
Таким  образом,  преодоление  традиционного  стиля  обучения  и  переход  к  новой 
развивающей,  конструктивной  модели  образования,  обеспечивающей  познавательную 

9 Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университетінің
 Хабаршысы № 4(40), 2012 
 
 
активность  и  самостоятельность  мышления  школьников,  является  одним  из 
стратегических направлений мирового образования.  
Совершенствование  развивающего  обучения,  на  наш  взгляд,  требует 
использования  системного  подхода,  к  уяснению  сущности  рассматриваемого  нами 
феномена.  Необходимость  использования  настоящего  подхода  диктуется  тем,  что 
системный подход в его современном виде позволяет органически соединить анализ и 
синтез,  качественное  и  количественное  в  исследовании  развивающего  обучения  как 
целостного явления. [3] 
Уяснение  сущности  развивающего  обучения  на  основе  требований  системного 
подхода является важным, т.к. среди ученых-педагогов отсутствуют единые взгляды и 
подходы  в  определении  данного  явления.  В  существующих  работах  по  проблемам 
развивающего обучения его рассматривают в различных аспектах. 
Так, например, Л.В. Занков вместе с сотрудниками своей лаборатории разработал 
новую  дидактическую  систему,  способствующую  общему  психическому  развитию 
школьников.  Основными  принципами,  на  основе  которых  выстраивалась  его  система, 
являются следующие: 
Обучение нужно вести на высоком уровне трудности. 
В  обучении  нужно  добиваться  того,  чтобы  ведущую  роль  играли  теоретические 
знания. 
Продвижение в изучении материала обеспечивается быстрыми темпами. 
В  процессе  обучения  школьники  должны  самиосознавать  ход  умственных 
действий. 
Необходимо добиваться  включения  в процессобучения эмоциональной сферы. 
В  ходе  работы  с  детьми  преподаватель  должен  обращать  внимание  на  развитие 
каждого учащегося данного класса. 
Основой мотивации учебной деятельности школьников является формирование у 
них  познавательного  интереса.  Учебное  содержание,  на  котором  выстраивается 
дидактическая  система  Л.В.Занкова,  упорядочено  и  обогащено  за  счѐт  представления 
картин мира на основе науки, литературы и других видов искусства. Особое внимание 
уделяется таким формам деятельности школьников на уроке, как дидактические игры, 
дискуссии  по  прочитанному  и  увиденному,  а  также  изобразительному  искусству, 
музыке, труду, внеклассной жизни ребят. [4] 
Технология  развивающего  обучения  Д.Б.  Эльконина  —  В.В.  Давыдова 
принципиально отличается от других тем, что акцент в ней делается на формировании 
теоретического мышления школьников. 
Под  теоретическим  мышлением  понимается  словесно  выраженное  понимание 
человеком  происхождения  той  или  иной  вещи,  того  или  иного  явления,  понятия, 
умение  проследить  условия  этого  происхождения,  выяснить,  почему  эти  понятия, 
явления или вещи приобрели ту или иную форму, воспроизвести в своей деятельности 
процесс  происхождения  данной  вещи.  Эмпирическое  же  мышление  принимает  вещи 
такими, какие они есть в реальном существовании. 
Основными принципами еѐ организации являются следующие: 
Дедукция на основе содержательных обобщений. 
Содержательный анализ. 
Содержательное абстрагирование. 
Теоретическое содержательное обобщение. 
Восхождение от абстрактного к конкретному. 
Содержательная рефлексия. 
Обучение  по  этой  системе  значительно  повышает  теоретический  уровень 
образования за счѐт обучения школьников не только знаниям и практическим умениям, 
но и научным понятиям, художественным образам, нравственным ценностям. [5]  

Казахский государственный женский педагогический университет.Вестник№ 4(40),2012. 
10 
 
 
Достижение творческого уровня развития личности может считаться наивысшим 
результатом  в  любой  педагогической  технологии.  Но  существуют  технологии,  в 
которых развитие творческих способностей является приоритетной целью, это: 
выявление и развитие творческих способностей И.П. Волкова; 
технология  технического  творчества  (теория  решения  изобретательских  задач) 
Г.С. Альтшуллера; 
технология воспитания общественного творчества И.П. Иванова. 
Они направлены на развитие различных сфер личности и имеют как общие, так и 
специфичные особенности. 
По технологии И.П.Волкова дидактическая реконструкция учебного материала и 
блочно-параллельная  система  обучения  основаны  на  внутрипредметных  и 
межпредметных  связях.  Вместо  последовательности  предметов,  разделов  и  тем 
традиционно  построенной  программы  предлагается  объединить  узловые  вопросы,  на 
которых  основан  раздел,  предмет  или  несколько  предметов.  Содержание  материала  и 
построение  обучения  позволяют  выявить  и  целенаправленно  развивать  задатки  и 
способности детей, вырабатывать способность проявлять творчество в любом деле. 
Процесс поисковой, изобретательской деятельности представляет собой основное 
содержание  обучения  в    технологии  Г.С.  Альтшуллера.  Основным  понятием  теории 
решения  изобретательских  задач  является  противоречие.  При  возникновении 
противоречия  возможны  два  пути  его  разрешения:  1)  компромисс,  примирение 
противоположных 
требований, 
предъявляемых, 
например, 
к 
определенной 
конструкции;  2)  выдвижение  качественно  новой  идеи  или  принципиально  новой 
конструкции. В методике имеют место как индивидуальные, так и коллективные при-
емы.  К  последним  относятся:  эвристическая  игра,  мозговой  штурм,  коллективный 
поиск. 
Технология  обучения  И.II.  Иванова  основывается  на    коллективных  творческих 
делах.  КТД-  это  социальное  творчество,  направленное  на  служение  людям,  Родине, 
творчество  самостроительства  личности.  Его  содержание  -  забота  о  себе,  о  друге,  о 
своем коллективе, о близких и далеких людях в конкретных практических социальных 
ситуациях. 
Развивающее  содержание  состоит  в  переходе  от  близких  к  средним,  а  затем  к 
далеким целевым перспективам. Алгоритм организации и проведения КТД состоит из 
этапов:  поиск,  целеполагание  и  организация,  прогнозирование  и  планирование, 
реализация,  аналитико-рефлексивная  деятельность.  Широко  используется  игра, 
состязательность.  Совместная  деятельность  детей  и  взрослых,  при  которой  все  члены 
группы  участвуют  в  планировании  и  анализе,  вносят  вклад  в  создание  социального 
продукта.  Главной  методической  особенностью  КТД  является  субъектная  позиция 
личности. [6] 
Технология 
С.Н.Лысенковой: 
перспективно-опережающее 
обучение 
с 
использованием опорных схем при комментируемом управлении. 
С.Н.Лысенкова открыла замечательный феномен: чтобы уменьшить объективную 
трудность  некоторых  вопросов  программы,  надо  опережать  их  введение  в  учебный 
процесс.  Трудную  тему  С.Н.Лысенкова  начинает  не  в  заданные  программой  часы,  а 
много раньше. Для каждой темы это начало разное. Таким образом, усвоение материала 
происходит в три этапа: 1) предварительное введение первых (малых) порций будущих 
знаний, 2) уточнение новых понятий, их обобщение, применение и 3) развитие беглости 
мыслительных  приемов  и  учебных  действий.  Такое  рассредоточенное  усвоение 
учебного материала обеспечивает перевод знаний в долговременную память.   
Технология обучения В. Ф. Шаталова строится следующим образом: 
изложение  теоретического  материала  осуществляется  в  быстром  темпе  и 
крупными блоками; 

11 Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университетінің
 Хабаршысы № 4(40), 2012 
 
 
использование  на  доске  при  объяснении  опорных  сигналов  (схем,  рисунков-
символов, отдельных слов); 
подробное объяснение учителем алгоритма решения определенного типа учебной 
задачи; 
письменное, фронтальное повторение материала по опорным конспектам; 
урок  открытых  мыслей  (любой  ученик  может  сделать  небольшое  сообщение, 
доклад, связанный с изучаемой темой); 
парный взаимоконтроль (учащиеся, которые получают за свои ответы «отлично», 
опрашивают по этому же вопросу своих товарищей). 
Данная  технология  базируется  на  определенной  совокупности  теоретических 
положений,  каждое  из  которых  было  известно  и  прежде  в  педагогике  и  методике 
математики.  В.Ф.Шаталов  сформулировал  принципы  крупноблочного  введения 
теоретических  знаний,  усвоения  знаний  на  основе  их  многократного  вариативного 
повторения, сочетания постоянного внешнего контроля за ходом усвоения и его оценки 
с  самоконтролем  и  самооценкой,  гармонического  развития  репродуктивного  и 
продуктивного  мышления.  В.Ф.Шаталов  весьма  грамотно  отобрал  адекватные 
теоретическим  положениям  средства,  приемы,  нашел  оптимальные  их  сочетания  и 
последовательность,  внедрил  в  практику  свою  методическую  концепцию  и  получил 
планируемые  результаты.  Однако  попытки  многих  учителей  следовать  ему  не  давали 
столь обнадеживающих результатов. Причина - особое влияние на учащихся личности 
В.Ф.Шаталова.  Последователи  уступали  ему  именно  в  личных  качествах  педагога-
воспитателя. [7]  
Каждый  автор  и  исполнитель  привносят  в  педагогический  процесс  что-то  свое 
индивидуальное.  Любая  авторская  технология  опирается  на  общеизвестные  приемы  и 
методы,  структурирует  и  организует  их  вокруг  какой-то  наиболее  значительной 
авторской идеи. 
Мы  не  случайно  остановились  на  перечисленных  подходах.  Это  говорит  не 
столько  о  недостаточной  разработанности  проблемы,  сколько  о  сложности, 
многогранности  и  глубине  развивающего  обучения.  Выражая  нашу  точку  зрения, 
считаем нужным отметить, что каждый из подходов представляет собой определенный 
интерес. Мы не можем не обратить внимания на то, что все названные исследователи 
делают  акцент  в  основном  на  следующие  принципы  развивающего  обучения: 
проблемность обучения, индивидуализация и дифференциация обучения, оптимальное 
развитие  различных  видов  мыслительной  деятельности  (наглядно-действенного, 
практического, наглядно-образного, отвлеченного, абстрактно-теоретического). 
Следует подчеркнуть, что для применения данных технологий нужны специально 
подготовленные  учителя,  готовые  работать  в  постоянном  эксперименте,  поскольку  
требуется  постоянно  адаптировать  эти  технологии  обучения  не  только  к  разному 
возрасту детей, но и разному первоначальному уровню их развития.  
 
СПИСОК ЛИТЕРАТУРЫ 
1.Государственная  программа  развития  образования  Республики  Казахстан  на 
2011 – 2020 годы.- Астана, 2010. 
2.Государственная  программа  развития  образования  в  Республике  Казахстан  на 
2005-2010 годы.- Астана, 2004. 
3.Ксензова Г.Ю. Перспективные школьные технологии.- М., 2001. 
4.Занков Л.В. О начальном обучении. -М., 1963. 
5.Давыдов В.В. Теория развивающего обучения.- М., 1996. 
6.Селевко 
Г.К.  Современные  образовательные  технологии//  Творческая 
педагогика.- 2002, №2. 
7.Педагогический поиск/ Сост. И.Н. Баженова. - М.: Педагогика, 1987. 

Казахский государственный женский педагогический университет.Вестник№ 4(40),2012. 
12 
 
 
ТҮЙІНДЕМЕ 
Бапта 
12-жазғы 
бiлiмге 
ӛткел 
шарттарындағы 
дамытпалы 
оқытуды 
технологияның кейбiр тұрғыларын қаралады. 
 
SUMMARY 
This  article  discusses  some  aspects  of  the  technology  of  developing  training  in  the 
conditions of transition to 12-year education. 
 
 
 
 
БАСТАУЫШ СЫНЫПТА АЛҒАШҚЫ ГЕОГРАФИЯЛЫҚ ҰҒЫМДАРДЫ 
ҚАЛЫПТАСТЫРУДА ОҚУШЫЛАРДЫҢ ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫН ДАМЫТУ 
 
Альдибекова Ш.Н. - п.ғ.к., аға оқытушы (Алматы, ҚазмемқызПУ) 
 
Қазіргі  таңда  Қазақстан  бүкіл  әлемдік  білім  кеңестігіне  ену  табалдырығында. 
Ӛмір  ағымына  қарай  білім  беру  жүйесінің  моделі  күрделі  ӛзгерістерге  ұшырап  отыр. 
Қазақстан  Республикасының  «Білім  туралы»  заңына  сәйкес  «Әр  баланың  жеке 
қабілетіне  қарай  интеллектуалдық  дамуы,  жеке  адамның  дарындылығын,  талантын, 
қабілетін дамыту» сияқты ӛзекті мәселелер енгізіліп отырғаны белгілі. Ӛйткені ғылым 
мен  техниканы,  ӛндірісті  әлемдік  деңгейде  дамыту  үшін  елімізге  шығармашылықпен 
жұмыс жасайтын білімді, жоғарғы дайындығы бар білікті мамандар қажет. Сондықтан 
республикамыздың  білім  беру  жүйесі  де  қоғам  дамуымен  бірге  дамып,  жетіліп  отыр. 
Жас ұрпаққа сапалы білім мен ұлағатты тәрбие беру, ӛміріне жолдама алуына жағдай 
жасау  үшін  білім  беру  ісін  әлеуметтендірудің  маңызы  зор.  Бүгінгі  күні  білім 
реформасына  кӛптеген  ӛзгерістер  енгізіліп,  мектептің  оқу-тәрбие  үрдісіндегі  ішкі-
сыртқы жүйесі түгелімен ӛзгеріп жатқаны белгілі. Қазақстан Республикасындағы 2015 
жылға  дейінгі  білім  беруді  дамыту  тұжырымдамасына  сәйкес  12  жылдық  білім 
жүйесіне кӛшу жағдайында жас ұрпаққа білім беру оның жеке даралық ерекшеліктеріне 
мән беріп, оқушылардың мектепте алған білімдері бүкіл ӛмірлік азығы болатындай етіп 
білім беру, оны ӛмірге дайындау, мамандық таңдауға бағыттау мәселесі жаңа қоғамның 
білім  саласындағы  негізгі  мәселенің  бірі  болып  табылады.  Жаңа  заман  мектеп 
реформасы  тек  мектептің  басқару  жүйесі  мен  оқу  үрдісін  қамтып  ғана  қоймай,  сол 
мектептің  бала  оқытатын  мұғалімдері  түгелімен  ӛзін-ӛзі  жаңа  бағытқа  қарай  кәсіби 
шеберлігін күнделікті жаңа технологияларды меңгере отырып, үнемі  ұштай түсу яғни 
іздену  үстінде.  Кез  келген  оқу  процесі  қиыншылықтар  мен  қайшылықтар  туғызып 
отырады.  Ондай  мәселелерді  таным  үрдістерін,  есте  сақтауды  дамыту,  кӛңіл-күй 
мәселесі,  берілген  білімді  қабылдау,  ойды  дамыту,  қиялына  әсер  ету  сияқты 
факторларды  оқушымен  ынтымақтасқан  түрде  жүзеге  асыру  мұғалім  мен  мектеп 
психологының  бірлескен  қызмететеріндегі  іскерлігі  мен  кәсіптік  шеберлігіне 
байланысты  болып  отыр.  Кез-келген  оқу  процесі  болсын  немесе  күнделікті  ӛмірде 
мұғалім  балалардың  жас  және  дара  ерекшеліктерін,  жеке  психикалық  жай-күйін 
бағалай  алмаса,  белгілі  бір  мақсатқа  қол  жеткізіп,  сыныпта  жақсы  психологиялық 
климат жасай алмайтыны белгілі. Сондықтан қоғамдағы елеулі ӛзгерістер мен адамдар 
арасындағы  қарым-қатынас  құралдарының  қарыштап  дамуына  байланысты  жаңа 
адамды қалыптастыру заман талабы. 
Жаңа  заман  талабына  сай  оқушылардың  шығармашылық  қабілетін  дамыту 
барысында  қабілетті  балаларға  білім  беруде,  әр  ғылымның  бүгінгі  даму  дәрежесіне 
сәйкес  жүргізу,  бір  жағынан,  қоғамға  талантты  мамандар  даярлауда  тиімді  болса, 
екінші  жағынан,  ерекше  дарынды  балалардың  жеке  ӛзіндік  интеллектуалдық  дамуын 
қанағат-тандыруды қамтамасыз етеді. 

13 Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университетінің
 Хабаршысы № 4(40), 2012 
 
 
Оқушының  шығармашылығын  арттыру  дегеніміз  –  адамның  ӛмір  шындығына, 
ӛзін-ӛзі  тануға  ұмтылуы,  ізденуі.  Ӛмірде  дұрыс  жол  табу  үшін,  дұрыс  ой  түйіп, 
ӛздігінен  сапалы,  дәлелді  шешімдер  қабылдай  білуге  үйренуі.  Ал  шығармашылық 
бағытта жан-жақты дамыту – қажетті жағдайда айрықша шешім қабылдай алатын жеке 
тұлғаны  дайындау,  осыған  орай  оқытуды  ізгілендіру  бүгінгі  күннің  басты  талабы. 
Мұндай  талаптар  барысында  білім  беру    үрдісін  ұйымдастырудың  сан  түрлі  әдіс-
тәсілдерін  іздестіру,  оқытудың  белсенді  әдістерін  пайдалану,  тиімді  жаңа 
технологияларды қолданудың маңызы ерекше. Айналасындағы  сан алуан сұрақтарды 
шеше    білу,    қоғамымызды  одан  әрі  дамытушы  бұл    -  шығармашыл  тұлға    екенін 
ескерсек,  онда    әрбір  бастауыш  сынып  оқушыларына  шығармашылық  қабілетін 
дамытуға    жағдай    жасау.  Ол  дегеніміз  -  оқушыны  ойлай  білуге  үйрету  екені  сӛзсіз. 
Бірақ мұнда бастауыш сынып оқушыларының шығармашылығын дамыту үшін бірнеше 
принциптерді жүзеге асыруы керек: 
Баланың шығармашылық қабілетін дамытуда жас ерекшелігін ескеру; 
Баланың шығармашылықты  дамытуда әрекет жағдайда болу; 
Шығармашылық іс-әрекетке жағдай туғызу; 
Бүгінгі  жас  ұрпаққа  жан-жақты  білім  беру,  тәрбиелеу  әрбір  ұстаздың  басты 
міндеті.  Білім  негізі  бастауышта  қаланатын  болғандықтан,  оқушының  жеке  тұлғалық 
күшін  дамыту,  оның  шығармашылық  мүмкіндігінің  дамуы  басты  рӛл  атқарып  отыр. 
Олай  болса,  қазіргі  ұстаздар  қауымының  алдындағы  үлкен  мақсат:  ӛмірдің  барлық 
саласындағы  белсенді,  шығармашылық  іс-әрекетіне  қабілетті,  еркін  және  жан-жақты 
жетілген  тұлға  тәрбиелеу.  Бұл  мақсатқа  жетуде  ұстаздар  терең  білімді,  әдістемелік 
жағынан толық қаруланған және жоғары мәдени деңгейі болуы тиіс. Себебі, бастауыш 
сынып мұғалімі оқушылардың оқуға ынтасын оятып, олардың қабілеттерінің дамуына 
жол  ашады.  Мұғалім  алғашқы  сабақтан  бастап  әрбір  оқушының  жеке  ерекшеліктерін, 
ынтасы  мен  бейімділігін,  оқу  мен  еңбекке  ұқыптылығын  ескере  отырып  оқу  үрдісін 
жүргізуі керек. 
Ертеңіне  лайық  ұрпақ  тәрбиелемеген  елдің  келешегі  жоқ  десек,  сол  ұрпақты 
тәрбиелеудегі  ұстаз  еңбегі  –  ұлы  еңбек.  «Ұстазын  сыйламаған  елдің  ұрпағы  азады»,  - 
дейді халық даналығы. Осыған байланысты шығармашылық, ізденіс деген әр ұстаздың 
алдында  тұрған  үлкен  міндет  деп  ойлаймын.  Шығармашылық  –  бұл  адамның  ӛмір 
шындығында ӛзін-ӛзі тануға ұмтылу, іздену. Ӛмірде дұрыс жол табу үшін адам дұрыс 
ой  түйіп,  ӛздігінен  сапалы,  дәлелді  шешімдерқабылдай  білуге  үйренуі  қажет.  Адам 
бойындағы  қабілеттерін  дамытып,  олардың  ӛмірден  ӛз  орнын  табуға  кӛмектеседі. 
«Шығармашылық»  ұғымының  жалпы  теориясын  зерттеген  С.Л.Рубинштейн  «оқушы 
шығармашылығының  ерекшелігі  оның  сапалы  түрде  мақсатты  әрекет  жасауымен 
анықталады»  -  дей  келе,  «шығармашылық,  шешімінің  нәтижесі  баланың  ӛзі  үшін 
жаңалық  болса  жеткілікті»  екендігін  айтады,  яғни  баланың  шығармашылық  ӛнімді 
еңбегі оның жеке тәжірибесімен салыстырылады. 
Шығармашылық  жұмыста,  әсіресе,  бала  қиялының  орны  ерекше.  Бұл  жӛнінде 
М.Жұмабаевтың  айтқан  тамаша  пікірі  бар:  «Жаратылыстың  құшағында,  меруерт 
себілген  кӛк  шатырдың  астында,  хош  иісті  жасыл  кілем  үстінде,  күнмен  бірге  күліп, 
түнмен  бірге  түнеріп,  желмен  бірге  жүгіріп,  алдындағы  малымен  бірге  ӛріп,  сары 
сайран далада тұрып ӛсетін қазақ баласының қиялы жүйрік, ӛткір, терең болуға тиісті». 
«...Баланың атаға тартуы рас болса, сиқырлы даланың баласы – қазақ баласы қиялқұмар 
болуға тисті». Педагог ғалымның айтқанының сӛз ӛнері - әдебиетке тікелей қатысы бар. 
Ӛйткені  М.Жұмабаевтың  сӛзімен  айтқанда,  «қазақ  баласының  жаратылысы  соны 
тілейді».  Сабақтарды  түрлендіріп  ӛткізудің  маңызы  ерекше.  Мұндай  сабақтардың 
тиімділігін атап ӛтсек: сабақ құрлымының ұйымдастырылуы, сыныптағы оқушылардың 
іс-әрекетін  бақылауға  қолайлылық,  оқу-танымдық  тапсырмаларды  орындаудағы 
ұжымдық бірлескен әрекеттің жүзеге асуы, оқу уақытының үнемделуі. 

Казахский государственный женский педагогический университет.Вестник№ 4(40),2012. 
14 
 
 
Шығармашылық  сипаттағы  сабақтар  түрлерін  жүйелі  ұйымдастыру  арқылы 
оқушылардың  танымдық  белсенділігі  қалыптасып,  ұстазы  берген  ақпаратты,  іс-әрекет 
тәсілдерімен  бағалау  ӛлшемдерін  қамтитын  қоғамдық  және  ұжымдық  тәжірибе 
тағылымдарын  игеріп  қана  қоймай,  оқушы  барлық  іс-әрекетте  шығармашылық  бағыт 
ұстанады,  қабілет  білігін  ұштай  түседі.  Оқушыларды  шығармашылыққа  баулудың, 
ӛзіндік іс-әрекетін  ұйымдастырудың  түрлері  ӛте  кӛп.  Бастауыш  сыныптарда  берілетін 
географиялық  білім  мен  қалыптасатын  біліктілік  жүйесінде  географиялық  картаның 
түрімен  жұмыс  істеу  қарастырыла  отырып,  негізінен  физикалық  географиялық  карта 
пайдаланылады. Мұның мәні мынады: біріншіден, физикалық географиялық картаның 
бастауыш  сыныпқа  арналған  ірі  масштабты  түрін  пайдаланудың  оқушыларға  жеңіл 
соғатындығы.  Екіншіден,  физикалық  географиялық  картаның  бояуы  арқылы 
оқушылардың оны оқуы олардың жас ерекшеліктеріне сай келетіндігі, үшіншіден, бұл 
картада ірі-ірі нысандардың қамтылатындығы. 
Сонымен,  пропедевтикалық  блок  оқушыларда  танымдық  іс-әрекеттерді 
ұйцымдастырудың негізін қалайтын болғандықтан, пәнді оқытуды және ғылыми ұғым 
қалыптастыруды  қамтамасыз  ететін  басты  құрал  –  географиялық  карта  болып 
есептеледі.  Әр  түрлі  масштабты  және  әртүрлі  мазмұндағы  географиялық  карталармен 
жұмыс  істей  білу  бастауыш  сыныптар  мен    негізгі  мектеп  арасындағы  сабақтастықты 
қамтамасыз етуге ықпалын тигізетін  ӛзек болып табылады. 
Географиялық  карта  мынадай  іс-  әрекеттерді  ұйымдастыруға  және  ғылыми 
ұғымдарды  қалыптастыруға  ықпал    етеді:  атауларды  меңгеріп,  оны  картадан  кӛрсету, 
керекті  құбылысты  бейнелеу,  салыстыру,  түсіндіру,  сипаттап  айту.  Бұл  әрекеттер 
барысында оқушыларда картаны оқу шеберлігі ғана қалыптасып қоймай, әрбір ұғымды 
ойда  сақтау  деңгейі  мен  зейінінің  тұрақтылығы  қалыптасады.  Сонымен,  пән  аралық 
және  сынып  аралық  сабақтастықты  жүзеге  асырудың  шарты  географияны  оқытудың 
алғашқы қадамдарынан-ақ  басталып, оны аяқтағанға дейін қолданылатын оқушыларда 
карта  туралы  білім  мен  онымен  жұмыс  істей  білу  шеберлігін  қалыптастыру  болып 
табылады.  Бастауыш  мектепте  географиялық  білімдерді  оқытудағы  картаның  маңызы 
кӛптеген 
географтардың 
еңбектерінде 
нақты 
аталып 
ӛтіледі. 
Профессор  
А.А.Борзовтың пікірі бойынша:  «Географияны оқытудың негізі жергілікті табиғат пен 
карта  болу  керек.  Ол  бойынша  оқушылар  ӛздері  күнделікті    кӛріп  танып  жүрген  
нысандарын  картадан  таба  білуді  және оны табиғат кӛрінісімен салыстыруды үйренуі 
керек.  Ал,  одан  ары  жүргізілетін  жаттығулар  барысында  берілген  құбылыстарды 
картаға  схемалық  түрде  ӛздері  белгілеулеуге  тиіс.  Географиялық  мәліметтерді 
оқытудың  алғашқы  кезінен  бастап  жергілікті  планмен  және  картамен  жұмыс  атқару 
оқушыларға оқу әрекетінің басқа түрлерін ұйымдаструмен қатар жүруі керек. Берілетін 
барлық  мәліметтер  тұстарды  анықтау,  планды  пайдалану,  ауа  райын  бақылау,  жыл 
мезгілдеріне  бақылау  жүргізу  осының  бәрі  біртіндеп    географиялық  картаны 
пайдалануға  жаттықтыруға  әкеледі.Карта  бойынша  жас  ерекшеліктеріне  қарай 
берілетін түсініктердің мазмұны да лайықты тәуелділік пен заңдылықтарға негізделеді. 
Сондықтан да, географияны оқытудың негізгі мақсаттарының бірі ретінде картаны оқи 
білу шеберлігі мен оның кӛмегі арқылы одан қажетті жауаптарды таба білуді қарастыру 
керек»-дейді.  Картамен  жұмыс  істеуде  мынадай  мақсаттарға  жетіп,  шығармашылығы 
артады:    картаны  түсіну  картографиялық  білімнің  болуы,  атап  айтқанда,  картаның  не 
екенін,  оның  ерекшеліктерін,  мазмұнын,  мақсатын,    ондағы  әр  шартты  белгінің  нені 
білдіретінін,    картаны    қалай    қолдануды    және  оның    қандай  пайдасы    бар  екендігін 
білу.  Картаны    түсіну  география    пәнін,  анығырақ    айтсақ,  оның    ең    басты    бӛлімі  
картатануды    құрайды-  дейді.  "Картаны    оқу"  –  георафиялық      шындықты  оның 
картографиялық  бейнеленуі  арқылы  анықтай  білу  шеберлігі,  яғни  шартты  белгілер 
бойынша елдің географиялық ерекшеліктері туралы қорытынды жасай білу, іс жүзінде 
арнайы  бір  жердің  табиғи  ерекшелігін  кӛру,  картаның  кӛмегімен  адамдардың  іс 
әрекеттері  мен  әр  түрлі  табиғат  құбылыстарын,  сол  жердің  табиғи  жағдайына, 

15 Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университетінің
 Хабаршысы № 4(40), 2012 
 
 
байланысты  ӛзгеретіндігін  әне  олардың  ӛзара  байланысын  таба  білу.  Кейде    картада 
кӛрсетілмеген құбылыстың ӛзін ондағы кӛрсетілген  құбылыстар негізінде түсініп, оқи 
білу шеберлігне жету арқылы географиялық ұғым қалыптастыруға жағдай туады. 
Географиялық картаны оқи білу алған түсінікті есте сақтау деген сӛз, ақыл- естің 
кӛмегі арқылы картадағы арнайы берілген географиялық жағдайы мен оның атауын кӛз 
алдына  елестету.  Картаны  оқи  білу  мектеп  географиясының,  оның  ішінде  бастауыш 
сынып оқушыларының ұғымын қалыптастырудағы маңызды мақсат болып табылады.  
Географиялық  картаны  оқи  білу  біліктілігі  адамның  географмялық  мәдениетінің 
бӛлігі  болатын  картографиялық  сауаттылыққа  жатады.  Картаны  оқи  білу  бастауыш 
оқытудың  мазмұнына  және  бүгінгі  таңда  оқытуға  қойылып  отырған      мақсаттарға 
сәйкес    келеді.  Себебі,  ол  бастауыш  пен  орта  мектеп  географиясының  сабақтастығын 
жүзеге  асыруды  қамтамасыз  етеді.    Географиялық  ұғым  қалыптастыруда  атауларды  ( 
наменклатураны),    кӛптеген    географиялық  фактілерді  пайдалана  отырып,  ұғымдарды 
тиянақты  меңгеру мақсаты кӛзделеді. Карта –географиялық материалдарды оқытудың 
бӛлінбейтін  біртұтас  бӛлігі  десек  те  болады.  Сонымен  қатар,  ол  логикалық  жүйелі 
ойлаудың,  жекебасты  дамытудың,  білім,  дағды  мен    біліктілікті    қалыптас-тырудың 
алғы    шарты    болатын,  кеңістіктік  жайындағы  ұғымдарды    қалыптас-тырудың    басты 
құралы болып есептеледі. 
Сабақ  барысында  әрбір  заттың  қасиетін  анықтауда  қолданатын  тәсілдерге 
жаттыққан  оқушылар  сол  біліктіліктерін  жаңа  жағдайда  қолдану  үшін  оны  ӛздері 
ұсынып,  ӛздіктерінен  жұмыс  орындайды.  Бұл  тәсілдерді  қолданып  жаттығу  үшін  үш 
түрлі  сатыдан  ӛтуі  керек.  Бірінші  сатыда  мүғалім  оқушыларды  тәсіл  қолдануға 
үйретеді; екінші деңгейде сол тәсілдерін іс-жүзінде ӛздігінен қолдануға жаттықтырады.  
Үшінші  деңгейде  оқушылар  кез  келген  географиялық  және  химиялық  ұғымдарды 
меңгеруде  тәсілдерді сабақ барысында да, сабақтан тыс кезде де қолдану мүмкіндігіне 
ие  болады.    Ол  үшін  мүғалім  оқушыларға  күрделі  тапсырма  беріп,  сүрақ  қояды:  бүл 
тапсырманы  қандай  тәсілмен      шешуге  болады  ?  Бұл  тәсілді  неге  тиімді  деп 
ойлайсыңдар?  деген  сияқты.  Сонымен  қатар,  мұғалім  тэсілді  бұрынғы  қалпында  
кӛшіртіп  қана  қоймай,  басқа  да  әр  түрлі  жолдарын  іздестіруге  және  олардың  орнын 
ауыстыруға  үйретеді.  Жаңа  тәсіл  табуға  үйрету  үшін  проблемалық  тапсырмалар 
беріледі. 
Тәсілдердің меңгерілу деңгейі оны оқушылардың жаңа тапсырмаларды орындауға 
кӛшіруімен сипатталады. Мысалы, жоғарыда кӛрсетілген бағдар анықтауға байланысты 
қолданған  тәсілдері  кӛкжиек  тұстарын  жердің  сұлбасы  бойынша  да,  географиялық 
карта  бойынша  да  анықтауда  және  тұрған  ӛлкесінің  бағыттарын  анықтауда  да 
(солтүстігін, оңтүстігін) қолдана алуы олардың бұл тәсілді қолдануға жаттыққандығын 
кӛрсетеді. 
Ұғымды  меңгерудің  бастапқы  сатысында  оқушылар  оқу  әрекетінің  тиісті 
тәсілдерін  қолдануды  үйренеді.  Бірақ  бұл  әлі  дағдыға  айнала  қоймайды.    Себебі, 
оқушылар  білім  алу  кезінде  әр  түрлі  әрекеттерді  қолдануға  алаңдайды  да  бірақ  оның 
ӛзіне ұнаған бір түріне машықтануды әлі де әдетке айналдыра алмайды. Ал, мұнан әрі 
олар  ӛзіне  қолайлы  біреуіне    ерекше  кӛңіл  аударады.  Сол  әрекетті  жиі  орындау 
барысында ол дағдыға  айналады.Меңгерілген тэсілдер, шеберліктер  мен дағдылардың 
кӛрсеткіштері  оларды  кӛшіру,  яғни  жаңа  тапсырмаларды  шешуде  қолдану  арқылы 
кӛзге түседі 
Тӛменгі  мектеп  жасына  интелектуалдық  әрекеттің  кӛрнекі-әрекетті,  сӛздік-
бейнелік,  формаларынан  нақты  нысандарды  танып  білу  мен  қатар  шығармашылығын 
арттырады  дәне  күрделі  ойға    кӛшу  жолдары  айқындала  түседі.  Баланың  ақыл-ойы 
дамуының  қозғалысы-  интеграция  мен  дифференциация  үрдістернің  әр  түрлі 
сәйкестігімен  сипатталады.  Дифференциация  ақыл-ой  (әрекеттер,  операциялар  мен 
олардың  танымдық  нәтижелері)  элементтерінің  кӛбеюіне,  ал  интеграция  оларды 
реттеуге, құрылымдық және иерархиялық бірігуіне әкеледі. Егер оқыту мақсатты түрде 

Казахский государственный женский педагогический университет.Вестник№ 4(40),2012. 
16 
 
 
дамыту үрдісіне әсер етсе, оған қажетті сыртқы жеке ішкі жағдайларды (оқушыларды 
қабылданатын  объектілерден  алған  үлкен  әсерді  талдауға,  ӛз  әрекеттері  мен  олардың 
қасиеттерін  түсінуге,  объектілердің  маңызды  белгілерін  дерексіздендіруге,  жеке 
параметрлерді бағалау ӛлшемдерін меңгеруге, объектілерді топтастыру, бӛлу тәсілдерін 
үйренуге, нақтылау мен қорытындылауды жасауға, оқу тапсырмаларының әр түрлерін 
шешкенде  ӛз  әрекеттеріндегі  ортақты  түсіне  білуге,  т.б.  итермелейді)  жасаса,  онда 
оқыту дамытуды табысты түрде жүргізеді. 
 
РЕЗЮМЕ 
В статье говорится о развитии творчества младших школьников в формировании 
начальных географических понятий.  
 
SUMMARY 
The article talks about the development of the creativity of junior high school students 
in forming the primary geographic concepts.