Логикалық заңдар және ойлаудың  логикалық формалары ғылыми

35
 
 
алатын  болғандықтан,  бҧл  заңдарды  білу  кез  келген  адамның  ойлау 
практикасында  (оның  мамандығының  мазмҧнына  қарамастан)  ӛте 
пайдалы. 
Бірақ,  тек  ғана  логикалық  ережелер  мен  формаларды  білу  анау 
немесе  мынау  ғылым  саласындағы  табысты  қызметке  кепілдік  бере 
алмайды.  Ӛйткені,  біріншіден,  кез  келген  ғылымдағы  табыс  негізінен, 
логиканың  назарынан  тыс  жатқан  мазмҧнды  терең  және  кең  игеруде 
жатыр;  екіншіден,  ғылымның  ӛте  кҥрделі,  жалпы  теорияларындағы 
табысы  ғалымдардың  материалистік  диалектика  мен  диалектикалық 
логика  әдіснамасын  меңгеруіне  тәуелді  болады.  Бірақ,  солай  десек  те, 
нағыз  диалектикалық  ойлау  формалды  логика  заңдарына  бағынуды 
қолдайды. 
Алдында  біз  ойлаудың  негізгі  логикалық  формаларына  ҧғым,  пікір 
және  ой  тҧжырымы  жатады  деген  едік.  Формалды  логикада  ең  алдымен 
таным  қарастырылады,  себебі  кез  келген  пікірдің  негізінде  осы  таным 
жатады.  Танымдардың  арасындағы қатынастарды таным, ал  пікір  мен  ой 
тҧжырымы арасындағы қатынастарды жеке қатынастар туғызады. 
Ой  тҧжырымы  негізгі  формалды-логикалық  заңдарға  сәйкес  болған 
пікірден туады. 
Танымның  мәнін  қарастырудан  бастайық.  Логикалық  әдебиеттерде 
қҧбылыс  танымында  ақиқат  абстрактілі,  жалпы  формада  бейнеленеді. 
Міне,  оның  табиғатында  осы  обьективті  мәндегі  заттардың  белгілі  бір 
жақтары,  қырлары  абстрактілі  ой  танымы  болатындығы  жатыр.  Сыртқы 
мәндегі  заттардың  адам  санасында  бейнеленуінің  сезімдік  формалары 
(сезіну,  қабылдау  және  тҥйсік)  табиғатынан  таным  табиғаты  едәуір 
ерекше.  Танымның  сезімдік  формаларында  обьектінің  кӛрнекілік 
бейнелері дара кҥйінде кӛрінеді, ал таным болса, заттардың жалпы нақты 
белгілерін  бейнелейтін  ой  формасы  болады.  Біз  «батырлық»,  «ӛсімдік», 
«достық», «ғылыми заңдар» сияқты тҥсініктерді қабылдаймыз, бірақ бізде 
осы  таным  обьектілерінің  нақты  кӛрнекілік  бейнелері  жоқ.  Танымдарды 
қабылдау ғылым ҥшін ең маңызды шарт болып саналады. 
Ойлау  практикасындағы  бҥтін  мен  бӛлшек  қатынастары  туралы 
танымда тек пен тҥр қатынастарының ерекшеліктерін ескерген жӛн. Бҥтін 
бӛлшектерден  тҧрады,  ал  логикалық    мәнінде  ол  тек  ӛз  обьектілерін 
сырттай қарастырғанда ғана танылатын бӛлшектерден қҧралады. Сырттай 
алынған мазмҧн кері қатынаста болады, яғни тек тҥрдің бӛлшегі болады. 
Мҧны тҥсіну, әсіресе логикалық ережелерге сәйкес танымның тегін және 
нақты қасиеттерін анықтауда ӛте маңызды.  
Тҥрге  «орыс»,  «украин»,  «белорус»  және  т.б.,  ал  осылардың  тегіне 
«славян» тҥсінігі жатады. Белгілі бір таным екінші бір танымға қарағанда 
тек, ал ҥшінші бір танымға тҥр болуы мҥмкін. Мысалы, «славян» тҥсінігі 
«адам» тҥсінігінде тҥр болады. 

36
 
 
Тҥр  бола  алмайтын  текке  байланысты  танымдар  да  бар.  Мҧндай 
танымдар  «категориялар»  деп  аталады.  Олардың  кӛлемі  ҥлкен,  мазмҧны 
шағын.  Мысалы,  оған  мына  категорияларды  жатқызуға  болады:  «зат», 
«қасиет»,  «уақыт»,  «кеңістік»,  «қозғалыс»,  «материя»,  «тірі  организм», 
«элементар бӛлшек», «атом», «оқу», «тәрбие», «білім» және т.б. 
Танымның тҥрлері ӛте кӛп, мҧны тереңірек ҥйренгісі келгендерге біз 
логика оқулығын ҧсынар едік. 
Жекелеген,  барлық  нәрседен  бӛлініп  алынған  таныммен  ойлауға 
болмайды.  Ойлау  процесінің  ең  қарапайым  логикалық  формасы  –  пікір. 
Пікірде  заттар  арасындағы  қатынастар  мен  қасиеттер  қуаттау  немесе 
теріске шығару арқылы бейнеленеді. 
Пікір  логикалық  ойлаудың  формасы  ретінде  бекітіліп,  тіл  арқылы 
сӛзбен беріледі. Тҥрлі пікірлердің ӛзінде де жалпы қҧрылым бар. Пікірдің 
алғашқы  элементі  пікір  субьектісі  (S),  екінші  логикалық  элементі  пікір 
предикаты  (P),  ҥшіншісі  –  байлам.  Байлам  субьект  пен  предикат 
арасындағы қатынасты білдіреді. Пікірдің жалпы формуласы мынадай: S – 
P. Мҧндағы сызықша «бҧл» деген байламды білдіреді. 
Пікір  бір-біріне  тәуелді  болған  белгілі  бір  қатынаста  болады.  Бҧл 
тәуелділік сол пікірлердегі жаңа пікірдің тууына логикалық негіз қызметін 
атқарады.  Бір  пікірден  екінші  жаңа  пікірді  туғызу  –  ой  тҧжырымы  деп 
аталады.  Жаңа  пікір  туғызған  пікір  ҧғым,  ал  пайда  болған  пікір 
қорытынды  деп  аталады.  Әрине,  бҧл  барлық  жинақталған  пікірлердің 
біреуі қалғандарынан туындай береді деген сӛз емес. 
 
Мысалы, мына екі пікірді алып қарайық: 
а) 1.  а = б                                               б)  1. Шӛлмек мӛлдір 
2.  в – с                                                    2. Алмас шӛлмек емес 
3.  а  = с                                                   3. Алмас мӛлдір емес 
Бірінші  мысалда  пікір  (қарамен  жазылған)  қорытынды,  ал  екінші 
мысалдағы пікір алдыңғы екі пікірдің қорытындысы бола алмайды. Дҧрыс 
емес  нҧсқадан  қорытындыны  айыру  ҥшін  ой  тҧжырымында  негізгі 
формалды-логикалық  заңдар  (теңдік  заңы,  қарама-қарсылық  заңы  және 
ҥшіншіні пікірді бекерге шығару заңы) сақталуы тиіс екендігін білу керек. 
Бҧл қорытындыда пікір мазмҧнында жатқан, материяның бӛлшегі болатын 
терминдердің  болуы  мҥмкін  еместігін  білдіреді  және  онда  қандай  да  бір 
пікірге қайшы келетін ҧғым болмауы тиіс. 
Сонымен,  дҧрыс  ой  тҧжырымы  басқа  пікірлердің  материясынан 
қҧрылатын  пікір  болып  табылады.  Оны  ауыстыру  оған  қарама-қарсы 
келетін ҧғымдардағы пікір қайшылығына алып келеді. 
Қорытындының 
дҧрыстығы 
сол 
қорытындыдан 
шығатын 
ҧғымдардың  ақиқаттығында  жатыр.  Бірақ,  барлық  уақытта  ақиқат 
қорытындыдан ақиқат ҧғым туа бермеуі мҥмкін. 

37
 
 
Жалпы ой тҧжырымдарды индуктивтік және дедуктивтік деп бӛлуге 
болады. Дедукция – бҧл танымға алып баратын ең қысқа жол, яғни жалпы 
ережедегі  ой  тҧжырымы.  Ол  силлиогизм  деп  аталатын  ҥш  ҧғымнан 
тҧрады:  1)  ҥлкен  ҧғым  деп  аталатын  жалпы  ереже;  2)  кіші  ҧғым  деп 
аталатын, оны қолданысқа жеткізетін және сонымен байланысты ҧғым; 3) 
қорытынды. 
Мысалы:  «Әділетсіз  бірде-бір  жан  директорлар  кеңесіне  сайлана 
алмайды,    Ӛтегенов  -  әділетсіз.  Сондықтан  ол  директорлар  кеңесіне 
сайланбайды». Осылайша қҧрылған силлогизм – нақты силлогизм. 
Кез 
келген 
ғылым 
қарастырылатын 
мазмҧндағы 
заңды 
байланыстарды  ашуға  ҧмтылады.  Пікір  мен  таным  ортасындағы  тҥрлі 
байланыстарды бейнелейтін логика заңдары ӛте кӛп. 
Логикалық заңдарға тҥрлі логикалық операцияларды қанағаттандыра 
алатын  қажетті  жағдайлар  да  жатады.  Бҧл  жағдайлар  ереже  тҥрінде 
қалыптасады.  Мысалы,  анықтау  ережесі,  классификациялау  ережесі, 
дәлелдер келтіру ережесі және т.б. 
Кӛптеген  логикалық  заңдар  ішінде  тӛртеуі  (теңдік  заңы,  қарама-
қарсылық заңы, ҥшінші пікірді бекерге шығару заңы және жеткілікті негіз 
заңы) ерекше маңызға ие. 
Осы  заңдарды  негізгі  деп  қабылдауымыздың  себебі,  сол  заңдарды 
пікір  мен  таным  ортасындағы  әр  бір  нақты  байланыстың  логикалық 
дҧрыстығына 
қажет 
болған 
жалпы 
және  қажетті 
жағдайлар 
қалыптастырады.  Сонымен  бірге  таным  қызметінде  ойлау  мҥмкіндігі  де 
болады.  Олар  ой  қҧрылысына  қажет  жағдайларды  белгілеп,  сол  арқылы 
ойлаудың  тану  ақиқаттығына  жәрдемдеседі.  Ӛйткені,  олардың  ӛзі  бізге 
«қайталау  практикасында  миллиард  рет»  кездесіп  отыратын  ақиқат 
қҧбылыстар  мен  заттар  қасиеттерінің  бейнелену  нәтижесі  болады.  Бҧл 
заңдар  таным  нәтижесінің  ойлаудағы  бейнеленуі  анық,  қайшылықсыз, 
ізшіл  және  дәлелденген  болуы  тиіс  екендігін  кӛрсетеді.  Олар  адам  мен 
материалдық  дҥниенің  тҧрақты  ӛзара  әрекетінінің  нәтижесінде  пайда 
болып,  ӛз  кезегінде  нақты  заттардың  қатынастары  мен  байланыстарын 
дҧрыс  бейнелеуге  негізделетін  еңбек  қызметінде,  практикалық  қызметте 
қалыптасады.  Оларды  ақиқат  заңдарымен  бірге  де,  олардан  толық  бӛліп 
алып та қарастыруға болмайды. 

жүктеу/скачать 1,02 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: