Сұрақ-жауап  әдісі  (сауалнама  жүргізу,  әңгімелесу,  сұхбаттасу)

104
 
 
ақиқаттылығы  мен  жалғандығын  анықтауға  мҥмкіндік  беретін  белгілер 
ажыратылып алынады. 
Ӛкінішке  орай,  әңгімелесуді  диагностикалық  әдіс  ретінде  дҧрыс 
қолдана  алмайтын  зерттеуші-педагогтар  аз  емес.  Бҧл  кезде  әңгімелесу 
ешбір  ақпарат,  дерек  бермей,  зерттеу  жҧмысы  нәтижесіз  болады. 
Сондықтан,  әңгімелесу  ҥрдісінен  зерттелуші  туралы  толық  ақпарат  алу 
ҥшін,  тҧлғаны  зерттеу  әдісі  ретінде  әңгімелесуге  қойылатын 
психологиялық-педагогикалық талаптарды ескеру қажет. 
Бәрінен  бҧрын  әңгімелесуге  мҧқият  дайындалу:  мақсатын,  міндетін 
анықтау,  жоспар  қҧру,  негізгі  сҧрақтарды  мҧқият  ойластыру  қерек. 
Зерттеуші тәжірибе барысына сенім артпай, әңгімелесудің  сҧлба тҥріндегі 
жоспарын 
қҧруға 
міндетті. 
Бҧнда 
әңгімелесушінің 
тҧлғалық 
ерекшеліктерін  (ырықсыздық,  тҧйықтық,  шамданғыштық);  оның 
зерттеушіге  қарым-қатынасы  (сенімсіздігі,  ҧнатуы,  жеккӛруі);  оның  алда 
болатын әңгімелесу тақырыбына кӛзқарасы ескеру қажет. 
Әңгімені  бастау  -  педагогикада  шынайы  ӛнер,  бҧнда  бірегей 
қалыптасқан  ереже  жоқ.  Қандай  да  болмасын  әңгімені  бейімделу 
сатысынан  бастаган  жӛн.  Бҧл  ретте  екі  маңызды  мақсат  қойылады: 
зерттелушінің бойынан сҧрақтарға жауап беруге ықыласын ояту және оны 
зерттеу жҧмысына білдіртпей дайыныдау. Бҧл сатының негізгі міндеті — 
зерттелушімен қарым-қатынас орнату, әңгімені бастау. Әңгімелесу ҥрдісі 
емін-еркін  болуы  ҥшін  әңгімені  негізгі  мақсаттан    бӛлек,  қосымша 
сҧрақтардан (мысалы, балалардан кітап туралы сҧрауға болады) бастаған 
дҧрыс. 
Айталық, әңгіме барысында зерттеуші оқушыдан мектепте оқылатын 
кейбір пәндерге деген теріс кӛзқарасының  себебін анықтағысы келеді. Ол 
мынадай  сауалдар  қоя  алады.  :  «Қандай  пәндерді  бірінші  кезекте 
оқығыңыз  келеді  және  не  ҥшін?»  «Мектепте  оқу  ҥлгерімің  қандай?» 
«Сабақтан тыс  уақытта  қандай   пәндерді  оқығанды  ҧнатасың?»  және т.б. 
Осы  сҧрақтарға  берген  жауаптар  бойынша  оқушының    мектепте 
оқытылатын  пәндерге  деген  оң  несесе  теріс  кӛзқарасының  әр  тҥрлі 
себептерін  анықтауға  болады.  Оқушының  сҧхбатқа  қатысуға  ынтасын 
ояту қиын жҧмыс. Себебі оқушының ӛз мҥддесі бар. Оқушының ынтасын 
қалай  оятуға  болады?  Оқушыларды  қандай  сҧрақтармен  қызықтыру 
қажет?  Дәл  осы  сауалдар  әңгімелесудің  негізі  болып  табылады.  Бірақ 
қойылатын  сауалдар  олардың  қажеттіліктерін,  қызығушылықтарын, 
қҧндылықтарын қозғап,  олар ҥшін  тҧлғалық мәнге  ие  болуы  керек.  Одан 
әрі  қызығушылығын  арттыру  және  зерттеушімен  байланысты  нығайту 
алғашқы  сауалдарға  жауап  беру  ҥрдісінде  жҥзеге  асырылады.  Бҧл  ҥшін 
жеңіл  сҧрақтар  қолданылады.  Мҥмкіндігінше,  аталмыш  сҧрақтар 
әңгіменің  тақырыбына  жақын  болуы  және  бірте-бірте  білдіртпей 
оқушыны  зерттеушінің  негізгі  мәселесіне  ойыстыруы  қажет.  Мысалы, 

105
 
 
тӛменгі  сынып  оқушысының  бойында  кітапқа  қызығушылығын 
қалыптастыру  мәселесі  бойынша  мынадай  сҧрақ  қойылуы  мҥмкін. 
«Сыныптасың  саған  кітап  таңдап  алуға  кӛмектесуіңді  ӛтінді.  Сен  оған 
қандай  кеңес  берер  едің?».  Кӛріп  отырғанымыздай  аталмыш  сҧрақ 
жағымсыз  әсер  тудырмайды.  Бірақ  бҧл  сҧрақ  белгілі  бір  жанр  бойынша 
кітап  оқуға  әуестенуді  қозғап  отыр, демек тәрбиеленушіні  ыталандырып, 
оны сҧхбаттың негізгі мәселесіне алып келеді.                
 Әңгімелесудің  келесі  сатысының  негізгі  мазмҧны  алға  қойған 
мақсатқа  жету,  яғни  алға  қойған  міндеттерді  шешуге  қажетті  негізгі 
ақпаратты жинақтау. 
Әңгімелесу  брысында  келесідей  ҥлгідегі  сҧрақтар  қолданылуы 
мҥмкін: психологиялық және бақылау сҧрақтары. 
Алғашқысы  қобалжудан  қҧтылып,  бір  тақырыптан  екіншісіне  ӛту 
ҥшін 
қолданылады. 
Айталық, 
зерттеуші 
әңгімелесу 
кезінде 
тәрбиеленушіге  оның  сыныптан  тыс  уақыттағы  танымдық  іс-әрекетіне 
байланысты  сҧрақтар,  артынша  тақырыппен  еш  байланысы  жоқ  ата-
анасымен  бірігіп  жҧмыс  жасауы  туралы  сауалдар  қойылса,  бҧндай  бір 
тақырыптан  екінші  тақырыпқа  кенеттен  ауысу  тәрбиеленуші  тарапынан 
ата-анасы  туралы  қойылған  сауалдың    орындылығына  кҥмән  келтіруі 
мҥмкін.  Сондықтан  бір  тақырыптан  екіншісіне  ауысу  барысында  бір 
сарынды,  икемді  болуы  керек  және  зерттелушіге  алда  қойылатын 
сауалдардың  қажеттілігін  ҧғындыру  қажет.  Бҧл  ҥшін  психологиялық 
дайындық сҧрақтарының келесідей топтамасын пайдаланута болады: 
1. Сенің ҥйіңде жеке кітапхана барма? Мектептен әкелген кітаптарды ҥйде 
ата-анаңмен  бірге  оқисың  ба?  Иә,  жоқ.  Оқыған  кітабың  туралы  ата-
анаңмен  талқылайсыңба?  Ия,  жоқ.  Бҧл  сҧрақтардан  кейін  зерттелушінің 
отбасылық  кітап  оқуда  ата-анасының  қатысу  туралы  қойылған  сауалы 
орынды болмақ және бҧл оқушы тарапынан тҥсінбестік тудырмайды. 
Ӛзге  тақырыпқа  ӛту  ҥшін  келесідей  «енді  ..........туралы  бірнеше  сауал», 
«ал қазір шамалы ӛзге туралы» сияқты байланыстырушы «кӛпір сӛздерді» 
қолдануға болады. 
Әңгімелесу  барысында  зерттеуші  «сҥзгі-сҧрақтар»  қолданады.  Ол 
оқушының  ӛміріндегі  кейбір  белгісіз  жайттарды  анықтауға  мҥмкіндік 
береді. Мысалы, белгілі бір оқушылардың мерзімді басылым туралы ойын 
білу  ҥшін,  зерттеуші  алдымен  олардың  мерзімді  баспасӛзге 
қызығушылығының  бар-жоқтығын  анықтап  алуы  қажет,  әйтпесе  келесі 
сҧрақтар  қойылмауға  тиісті  оқушыларға  бағытталуы  мҥмкін.  Бҧл 
жағдайда нәтиже айқын болмайды. Сҧхбат жҥргізу тәжірибесінде бақылау 
сҧрақтары  кең  таралған.  Олардың  міндеті  алынған  ақпараттың 
ақиқаттылығын тексеру. Мысалы, оқушының балаларға арналған мерзімді 
басылымдарға  қызығушылығын  анықтау  ҥшін  зерттеуші  бірнеше  сауал 
қояды:  «Сен  балалар  газеті  мен  жорналдарын  оқисынба?»  «Қандай 

106
 
 
басылымдар  ҧнайды  немесе  ҧнамайды?»  «Қолың  бос  уақытта  оларды 
қаншалықты  жиі  оқисың?».  Бҧл  сҧрақтардан  кейін  алғашқы  бақылау 
сҧрағын  қоюға  болады:  «Ӛзің  сҥйіп  оқитын  балалар  жорналы  қалай 
аталады?»  «Жақында  оқыған  жорналыңнан  қандай  әңгіме  ҧнады?». 
Жауаптарды  салыстыру  оқушының  адалдығынан  хабардар  етеді. 
Сҧхбаттың  сәттілігі  кӛбінесе,  зерттеушінің  педагогикалық  мәдениетіне, 
әдебіне байланысты. 
Емін-еркін  жағдай  орнату,  сҧхбатқа  пікір  алмасу  сипатын  беру, 
ресми кӛңіл-кҥйдің белгісін жою маңызды. 
Ашық сҧхбаттасу келесі жағдайда мҥмкін болады: 

 
егер, зерттеуші жауап беруші ҥшін бӛтен, алыс, сенімсіз, ҥрей, 
қорқыныш тудыратын адам болып кӛрінуге тырыспаса; 

 
егер, зерттеуші ӛзінің ой-пікірін кеңес тҥрінде тілектестік оймен 
білдірсе; 

 
егер, зерттеуші жауап беруші адамды мҧқият тыңдай білсе; 

 
егер, зерттеуші жауап берушінің  жеке пікіріне, әуестігіне шынайы 
қызығушылық танытса; 

 
егер, зерттеуші шыдамдылық пен табандылық, кішіпейілділік пен 
ілтипат кӛрсетсе; 

 
егер, зерттеуші жауап берушінің  психофизиологиялық ерекшеліктерін 
ескерсе; 

 
егер, зерттеуші әңгімелесу ҥрдісінде ӛзара сенім, тҥсіністік танытып, 
мҥдделілікті, іскерлікті ҧстанып, жауап берушіні әдепті, сыпайы тҥрде 
бағыттап, оған ішіндегі барлық ойын толық ашуға мҥмкіндік беріп, 
менсінбеушілікке, тәкаппарлыққа, кербездікке бой алдырмаса. 
Нәтижесінде  оқушылар  зерттеушіге  толық  сенім  артып,  ӛздерінің 
ой-  пікірлері,  ӛмірлік  ҧстанымдарымен  бӛліседі.  Жҥрекпен  айтылған 
әңгіме  сҧхбат  берушіге  ішкі  психологиялық  тепе-теңдік  орнатуға 
жәрдемдесіп,  жақсы  кӛңіл-кҥй  қалыптастырады.  Әңгімелесу  кезінде 
кҥнделікке жазбалар жасамаган дҧрыс, себебі зерттелуші тҧйықталып, ой-
пікірін ашық жеткізе алмайды.          
Дегенмен,  әңгімелесуден  кейін  алынған  мәліметтерді  дереу 
кҥнделікке  немесе  бақылау  жорналына  жазып  қойған  жӛн.  Себебі,  кейін 
әңгімелесудің қорытындысы мҧқият сараптауды қажет етеді. 
Десекте, сҧхбаттасуды оқушының тҧлғасын зерттеудің әмбебап әдісі 
деуге болмайды. Мысалы, тҧлғаны және оның іс-әрекетін сҧхбаттасу әдісі 
арқылы толық білуге болмайды. Себебі, оқушылар ӛздерінің психикалық 
кӛңіл-кҥйін,  жағдайын  және  психикалық  ҥрдісін  сӛзбен  тҥсіндіре 
алмайды. Сондықтан әңгімелесу әдісі басқада тҧлғаны зерттеу әдістерінің 
жҥйесінде қолданылуы қажет. 
Ақпарат  жинақтаудың  маңызды  әдіс  сҧхбаттасу  болып  табылады. 
Сҧхбат  (англ.  іnterview)  ғылыми  зерттеуде  мәлімет  жинау  мен  оны 

107
 
 
талқылау  мақсатындагы  әңгімелесудің  ӛзгеше  тҥрі.  Әңгімелесуде  әңгіме 
болады,  яғни  ақпарат  алмасу,  қатысушылардың  әрқайсысы  сҧрақ  қойып 
немесе сҧраққа жауап бере алады. Сҧхбаттасуда бірі екіншісінен сҧрайды, 
ӛз ой-пікірін айтады. Сҧхбат жеке немесе топтық болады. Сҧхбат алушы 
сҧхбатты  жҥргізетін  адам.  Сҧхбаттасу  әлеуметтік  зерттеулерде  сҧхбат 
әдісі кӛмегімен бастапқы ақпарат жинау ҥрдісі. Сҥхбаттасу әдісі зерттеуші 
сҧхбат  берушінің  жауаптарының  ақиқаттылығына  сенімді  болған  кезде 
пайдалы.  Себебі  сҧхбаттасуда  нақтылайтын  сҧрақтар  болмайды.  Сҧхбат 
мақсатына қарай ой-пікір сҧхбаты (адамдардың қҧбылыстарға кӛзқарасын 
зерттейді)  және  деректі  сҧхбат  (деректі,  оқиғаны  нақтылайды)  болып 
бӛлінеді. 
Деректі 
сҧхбат 
ақпараттың 
анағҧрлым 
дәлдігімен, 
ақиқаттылығымен ерекшеленеді. 
Сҧхбаттың 
стандартты, 
стандартталмаған 
және 
жартылай 
стандартты  тҥрлері  бар.  Стандартталмаған  сҧхбаттасуда  сҧрақтардың  
тҧжырымдамасы  және  жҥйелілігі  бастапқы  ойдан  ӛзгеріп,  ауытқуы 
мҥмкін.  Стандартты  сҧхбатта  сауалдар  белгілі  бір  жҥйемен  ҧсынылады. 
Сҧлбалар  сауалдарға  тҥсіндірмелермен  сҧхбат  ӛтетін  жағдайды 
бейнелеуден  тҧрады.  Стандартталмаған  сҧхбат  зерттеу  жҧмысының 
басында мәселені анықтау, ақпарат жинақтаудың негізгі ережелерін қайта 
тексеру, 
зерттеу 
нысанын 
айқындау 
қажеттілігі 
туындағанда 
қолданылады.  Бҧл  жағдайда  әңгімелесу  шегін  белгілейтін  сҧхбат 
тақырыбы  берілмейді.  Сҧхбат  алушы  сҧхбаттасу  ҥрдісін  қажетті  арнаға 
аралық  сҧрақтар  арқылы  бағыттайды.  Сҧхбат  беруші  ӛзінің  кӛзқарасын, 
ой-пікірін ӛзіне анағҧрлым ыңғайлы формада жеткізуге мҥмкіндік алады. 
Стандартты сҧхбаттың  артықшылығы: ол ақпаратты салыстырмалы тҥрге 
келтіру  сияқты  негізгі  қағидаға  сҥйенеді;  ол  сауалды  тҧжырымдауда 
қателік жіберу ықтималдығын азайтады. 
Ауызша сҧрақ азғана адамнан жауап алу кезінде қолданылады, бірақ, 
керісінше  қысқа  уақыт  ішінде  бірнеше  ондаған,  жҥздеген  немесе 
мыңдаған  адамнан  жауап  алу  қажет  болса,  жазбаша  сҧрау  —  сауалнама 
толтыру әдісін пайдаланған тиімді. Анкета - қатынас қҧралдары негізінде 
бастапқы  әлеуметтік,  әлеуметтік-педагогикалық  ақпарат  алу  ҥшін 
арналған  әдістемелік  қҧрал.  Сауалнама  зерттеудің  негізгі  міндетімен 
қисынды  байланысқан  сауалдар  жиынтығы.  Сауалнама  жҥргізуші  осы 
әдіспен  ақпарат  жинаушы  ҥшінші  тҧлға.  Сауалнама  кӛмегімен 
оқушылардың  адамгершілік  туралы  тҥсініктері  мен  ойларын,  қабілет-
қарымын,  байланысын,  қоршаған  адамдарға,  еңбекке,  кәсіпке,  қоғамдық 
пікір  кӛрсеткіштеріне  берген  бағасын  білуге  болады.  Сауалнама  жҥргізу 
—  адамдарды  тәрбиелеудің  қыр-сыры,  қандай  да  бір  қҧбылысқа 
кӛзқарасы,  ойлары  туралы  жазбаша  сҧрақ  тҥрінде  ақпарат  жинау  әдісі. 
Сауалнама  әдісімен  кӛптеген  адамның  ой-пікірін  білуге  болады,  бірақ 
сауалға жауап берушімен жеке байланыс орнату міндетті емес. Бҧған қоса, 

108
 
 
сауалнама  математикалық  ӛңдеуге  ыңғайлы.  Соңғы  кезде  сауалнама 
жҥргізу  педагогикалық  тәжірибеде  кең  тарағаны  соншалық,  кейбір 
тәлімгерлер бҧл әдісті ақпарат алудың әмбебап әдісіне балайды. 
Сауалнаманың  кемшілігі, зерттеушінің  сауалға жауап берушілермен 
тікелей  байланыс  орната  алмауы,  әрқашан  толық  әрі  ашық  жауап  беруді 
қамтамасыз  ете  алмайды.  Сауалнаманың  мәнін  және  нәтижесін  бағалау 
қажет  емес.  Оның  кӛмегімен  бәрін  білуге  болады  деген  жаңсақ  пікір. 
Десекте, бҧл әдіспен тҥзетулер енгізілуі қажетті және қорытынды жасалуы 
тиісті эмпирикалық мәлімет алуға болады. 
Сауалнама  қҧрудың  бірінші  кезеңі  оның  мазмҧнын  анықтау  болып 
табылады.  Зерттеу  жњмысының  негізгі  болжамын  сауалға  айналдыру  - 
сауалнама  әдісінің  негізі  болып  табылады.  Егер  ой-пікірден  бӛлек,  оның 
қарқындылығын  білу  қажет  болса,  сҧрақ  тҧжырымдамасына  сәйкес 
бағалау жҥйесі енгізіледі. 
Екінші  кезең  сауалдың  тҥрін  таңдаудан  тҧрады  (ашық,  жабық, 
негізгі,  қосымша).  Сауалнама  жасаудың    ҥшінші  кезеңі  қойылатын 
сауалдардың саны мен ретін анықтаумен байланысты. 
Сауалнама  ой-пікірді,  жағдайды  бағалауда,  оқушылардың  қызмет 
тҥрлеріне,  әр  тҥрлі  тапсырмаларға  кӛзқарасын  анықтауда  қолданылады. 
Сауалнамада  сҧрақтар  тізімі  (3-4сыныпта  4-тен  аспайтын,  6-8  ден  7-8-
сыныпқа  дейін  9-  10-сыныптарда  ойлануды  қажет  ететін  15  минуттық 
сауалдар)  болады.  Сауалнамада  қатаң  қҧрылымдалған  қисын  байқалады. 
Сҧрақтар  арнайы  таңдалып,  алдын  ала  ойластырылып,  азғантай  адамнан 
қҧралған топқа сыналады. 
Сауалнама  тҥрлері.  Сҧхбат-сауалнама  —  зерттеуші  сауалнаманы 
сҧхбат  беруші  адамның  ойын  талқылап,  ӛзі  толықтырады.  Баспасӛздік 
сауалнама  —  конвертке  қарсы  мекен-жайы  жазылған  екінші  конверт 
салынып,  поштамен  жіберіледі.  Формасына  қарай  сауалнама:  зерттелуші 
сҧраққа  жауап  беруде  кӛзқарасын  білдіруде  еркіндік  беретін  ашық 
сауалнама болады. Ол зерттелушінің  жеке пікірін білуге мҥмкіндік береді 
(мысалы,  ӛз  сыныбыңыздағы    оқушылардың  тәртіптілігін  сипаттаңыз). 
Жауап беруші берілген жауаптың кӛлемі мен мазмҧнын ӛзі таңдайды. Біз 
ҥшін  ашық  сҧрақтардың  зерттелетін  педагогикалық  қҧбылыстарға, 
ҥрдістерге  терең  ҥңіліп,  жауап  берушілердің    ішкі  ҧстанымын    толық 
ашып, неғҧрлым мазмҧнды ақпарат беретінін атап ӛткен жӛн. 
Жабық  сҧрақтар  арқылы    жҥргізілетін  сауалнама.  Жабық  сҧрақтарда 
таңдау  мҥмкіндігі  алдын  ала    ҧсынылған  жауаптар  тізбегімен  шектеледі. 
Мысалы,  тізімнен  қандай  мамандықты  тандар  едіңіз?  (астын
  СЫЗЫҢЫЗ
). 
Жабық сҧрақтар ашық сауалдармен салыстырғанда статистикалық ӛңдеуге 
ыңғайлы  болады.  Дегенмен,  бҧнда  ықтимал  нҧсқалардың    болуы  
қарастырылмағанын  атап  ӛту  керек.  Егер  оқушы  тізімнен  қалаған 

109
 
 
мамандығын  таба  алмай,  ол  сауалға  жауап  бере  алмайды.  Бҧл  жағдайда 
нҧсқаулық оқушыға ӛз жауабын жазуға рҧқсат етуі тиіс. 
Ҧйымдастырылуы    бойынша  сауалнама  атаулы  (сҧраққа  жауап 
берушінің  аты-жӛні  белгілі)  және  атаусыз  (аты-жӛні  белгісіз)  болуы 
мҥмкін.  Сауалнама  жҥргізудің  тиімділігі  бірқатар  психологиялық-
педагогикалық талаптарды сақтауға байланысты: 

 
сауалнаманы  бастамас  бҧрын  оқушыларға  жҥргізілетін  жҧмыстың 
мақсатын, міндетін тҥсіндірген дҧрыс; 

 
сҧрақтарды дҧрыс тҧжырымдау ӛте маңызды, олар қысқа-нҧсқа, нақты, 
тҥсінікті болуы қажет; бҧл ӛз кезегінде нақты  және тҥсінікті жауаптар 
алуға мҥмкіндік береді; 

 
сауалнама жҥргізу жауап берушіні сыйлауды, қҧпиялықты талап етеді; 

 
бҧл  әдісті  тиімді  пайдалану  арнайы  шеберлікті  (әдіснамалық, 
ҧйымдастырушылық, танымдық) талап етеді; 

 
сауалнама    нәтижесі  бойынша  зерттеу  бағдарламасына,  тәлімгерлер 
қызметіне қажетті тҥзетулер енгізу керек. 
Педагогикалық-психологиялық  зерттеуде  ақпарат  жинақтаудың 
бірден  бір  тиімді  әдісі  сараптау  сҧрақтары  болып  табылады.  Бҧнда 
әдеттегідей қарапайым адамдар емес, кәсіби, тәжірибелі мамандар белгілі 
бір  сҧрақ  бойынша  қорытындылар  жасайды.  Мамандар  пайымына 
негізделген сҧрау нәтижесі сараптық бағалау деп аталады. Сондықтан бҧл 
әдісті  сараптық  бағалау  әдісі  деп  атайды.  Сараптық  бағалау  әдісі 
педагогикалық-психологиялық  зерттеулерде  келесідей  мәселелерді  шешу 
ҥшін қолданылады: 

 
зерттеудің  негізгі  ережелерін  нақтылау,  рәсімді  сҧрақтарды  анықтау, 
ақпаратты жинау және ӛңдеу әдісін таңдау; 

 
бҧқаралық  сҧрау  мәліметтерінің  ақиқаттылығымен  нақтылығын 
бағалау, әсіресе олардың бҧрмалануы қаупі туындағанда; 

 
зерттелетін педагогикалық-психологиялық қҧбылыстың ӛзгеру сипатын 
болжау және зерттеу нәтижелерін терең сараптау; 

 
басқа әдістер кӛмегімен алынған деректерді нақтылау және растау; 

 
зерттеу нәтижесін сараптау, әсіресе, ол әр тҥрлі тҥсінік берген кезде. 
Келтірілген жағдайдың әр қайсысында сараптық сҧрақ нақты зерттеу 
жҧмысының  мақсаты  мен  міндетіне  бағынышты  және  зерттелуші  нысан 
туралы  ақпарат  жинаудың  бір  қҧралы  болып  табылады.  Сараптық  сҧрақ 
жауаптың    нәтижесінің  ақиқаттылығын  қисынды  және  есептік  рәсімдер 
кӛмегімен,  білікті  мамандар  таңдау,  сҧрақ-жауапты  ҧйымдастыру, 
алынған  мәліметті  сауатты  ӛңдеу  жолымен  арттыруға  болады.  Тәжірибе 
кӛрсеткендей  бағалаушы  сарапшылар  саны  неғҧрлым  кӛп  болған  сайын, 
соғҧрлым  бағалаудың    жалпы  нәтижесі  және  жауап  берушілер  тобының, 
адамның тҧлғалық деңгейі нақты болжанады. Барлық сарапшының пікірін 
есепке  алу  оңай  емес.  Сарапшылардың  пікірін  оңтайлы  талдау  ҥшін, 

110
 
 
әдетте,  сандық  бағалау  қолданылады.  Сарапшыларға  ӛз  пікірлерін  бес 
балдық кейде, ҥш, тӛрт балдық жҥйе бойынша білдіру ҧсынылады. Әдетте 
тҧлғаның қасиетін бағалауға келесі межені пайдаланады. 
  5  -  тҧлға  қасиетінің  дамуының    ӛте  жоғары  деңгейі,  мінездің  бҧл 
ерекшелігі әр тҥрлі жағдайда байқалады; 
  4 - тҧлға қасиетінің дамуының  жоғары деңгейі, бірақ ол қасиеттер барлық 
іс-әрекетінде байқалмайды; 
  3-  тҧлғаның  бағаланып  отырған  және  қарама-қарсы  қасиеті  анық 
байқалмайды, бірақ бір бірін теңестіріп отырады; 
  2  -  кӛп  жағдайда  бағаланып  отырған  қасиетке  қарағанда  қарама-  қарсы 
қасиет едәуір байқалады; 
  1-  қарама-қарсы  қасиет  анық  байқалады  және  әр  тҥрлі  іс-әрекетінде 
кӛрініс тауып, мінез-қҧлқының негізгі ерекшелігі болып табылады. 
Бҧл  сарапшылардың  пікірін  тҧжырымдау  ҥшін  қажетті  жалпы 
алғышарт. Әр бір нақты жағдайда қандай да бір кӛрсеткіштерді бағалауда, 
неғҧрлым, нақты және мазмҧнды алғышарттар анықталады. Бҧл жағдайда, 
сарпшылар  пікірі  сандық  бағалаумен  берілгенде,  қарастырылып  отырған 
зерттеу  әдісін  кереағар  бал  әдісі  деп  атайды.  Сарапшылар  пікірін 
тҧжырымдау, зерттеу нәтижесін ӛңдеу барысында математикалық-есептік 
әдісті және жаңа заманғы есептеуіш техниканы пайдалануды рҧқсат етеді. 
Ол  тек  меже  реті  бойынша  емес,  сонымен  қатар,  тҧлғаны  қандай  да  бір 
белгі  бойынша  артуы  (немесе  кемуі)  бойынша  жҥргізілуі  мҥмкін. 
Айталық,  жауап  берушілердің  тәртіптілік  деңгейі  бойынша  тізім 
қҧрастыруға  болады.  Егер  тізімде  бірінші  ең  тәртіпті  адам  болса,  екінші 
бҧл қасиеттің даму деңгейі шамалас адам тҧрады. Тізімді ең тәртіпсіз адам 
аяқтайды. Әрине, әр сарапшыда аталмыш тізім дербес болады. 
          Сарапшылардың бір-бірімен келісу деңгейін әр тҥрлі арақатыстылық 
шамаларымен,  айталық  Спирменнің    арақатыстылық  шамасымен 
есептеуге  болады.  Мысалы,  екі  сарапшы  мамандарды  тәртіптілік  деңгейі 
бойынша мынадай ретпен орналастырады. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

111
 
 
 
 
I сарапшы 
II сарапшы 
d 
d
2
 
Г 
4 
4 
0 
0 
А 
1 
3 
-2 
4 
Б 
 
 
 
 
Г 
 
 
 
 
Д 
5 
5 
0 
0 
Спирменнің  арақатыстылық шамасы келесі формуламен бейнеледі. 
6 d
2
 
5=1- 
n
3
-n 
мҧнда, 5 — арақатыстылық шамасының  дәрежесі (ол +1-ден — 1-дейін 
аралықта ауытқуы мҥмкін); 
d
2
 — дәреже нӛмірінің  әр тҥрлілігінің  екі еселік дәрежесі;  n— 
зерттелетін тҧлғаның  саны. 
Алынган нәтижелерді формулаға салайық 
б 6
2
 
36 
S=1-=1-  =1-0.3 = 0.7 
125
3
 -5120 
Бҧл  сарапшылар  пікірінің  сәйкестілігінің  жоғары  деңгейі. 
Тәжірибеде 
сарапшылар 
пікірінің 
біртҧтастығы 
Спирменнің 
арақатыстылық шамасының кері кӛрсеткішімен бағаланатын жағдайларда 
кездеседі.  S  =  -1  —  кезінде  сарапшылар  пікірі  толық  қарама-қайшы 
екендігі  анық.  S  =  +  1  болса,  керісінше,  барлығының  пікірі  бір-бірімен 
сәйкес  болады.  Дегенмен  кӛрсеткіш  шамасы,  кӛп  жағдайда,  S-0,5  —0,9 
аралығында  ауытқып  отырады.  Әдетте  сарапшылар  пікірінің  сәйкестігі 
осындай 
деңгейде 
кӛрініс 
береді. 
Сарапшылар 
бағасының 
дәлдігі,сарапшылардың  кәсіби  деңгейіне  байланысты.  Сарапшылардың 
байқағыштығы,  ӛмірлік  тәжірибесі,  адамдармен  қатынас  жасау 
тәжірибесін  игеруі  ӛте  маңызды.  Кӛп  жағдайда  бҧндай  талаптарға  ҧжым 
басшылары сай болады. Десекте, зерттелушілердің жолдастарының берген 
бағалары  да  маңызды.  Бағалауда  «жоғары»  және  «тӛмен»  арасындағы 
айырмашылық  бағаланушы  тҧлғаның  ерекшеліктерін  жете  білмеудің 
салдары  болуы  мҥмкін.  Сарапшылар  бағасының  дәлдігі  сарапшылар 
санына  байланысты  деген  пікір  қалыптасқан.  Кейбір  жагдайда  15-20 
сарапшының  пікірі  қарастырылады.  Бҧл  кӛп  жағдайда,  сҧраққа  жауап 
берушілер  арасында  қарым-қатынас  кӛп  қырлы  сипатта  болуымен 
тҥсіндіріледі.  Тҧлғаның  зерттелетін  қасиеттері  мен  басқа  да  белгілерінің 
саны  20-дан  кӛп  болмауы  тиіс,  ал  10-нан  кем  болса,  зерттеу  жҧмысы 
сенімді,  дәл  болады.  Сараптық  бағалау  әдісін  ТТБ  (тҧлғаны  топтық 
бағалау) деп те атайды. Шет елдердде оны «білікті қазылар әдісі» немесе 
«рейтинг»  деп  атайды.  Бір-бірімен  және  басқада  қатысушылар  арасында 

112
 
 
ӛзара  қарым-қатынасты  бағалауда,  сарапшы  есебінде  топтың  әр  мҥшесі 
болғанда, сараптық бағалау әдісі әлеуметтік психология мен педагогикада 
зерттеудің негізгі тәсілі болып табылатын социометрия әдісіне ҧласады. 

жүктеу/скачать 1,02 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: