Казақ тілі терминдерінің салалық гылыми түсіндірме создіктерінің топтамасы Қазақстан

--------------------------------------------------- 61
субъективтік  теңдігі  туралы  қосымша I 
үиғарымның  негізіңде  неміс  психологы 
және физиологы  Г.-Т.  Фехнер түжырым- 
дады.  Эмпириялық  зерттеулер  мүндай 
тоуелділікті  тітіркендіргіштің  қабылда-1 
натын мондерінің диапазонының ортаңгы 
телімі  ушін  гана  қуаттайды.  В ебер- | 
Фехнер  заңына,  одетге,  бүл  тоуелділік I 
логарифмдік  сипатта  емес,  дәрежелік I 
сипапа болады дейтін Стивенс заңы қара-  I 
ма-карсы  койылады.  Бүл  екі  формуланы  I 
Ю.  М.  Забродин  ортақ монге  келтірген.
ВИКТИМОЛОГИЯ  (лаб.  V
ісііте  —
  I 
қүрбандық  және  ... 
логия)  —
  педагогика,  I 
пснхология,  социология,  криминология 
I 
жоне этнографияның түйіспесіндегі білім 
саласы; әлеуметтенудің қолайсыз жагдай-1 
ларының  қүрбандыгы  болган  әр  түрлі  I 
адамдар  категорияларын  зерттейді.  “В.”  I 
термині криминологиядан алынган, оның I 
арнаулы  бір  саласы  қылмыстарды ң I 
қүрбандықтарын  зерделеумен  шүгыл- 
данады.  Тіршілігі  мен  даму  жагдайла-1 
рынан олеуметгенудің нақты не  ықтимал 
қүрбандықтары  болып  табылатын  және 
осыган орай арнайы зерделеуді, олеуметгік I 
және  педагогикалық  комектің  айрықша I 
одістерін  талап  ететін  балалар  мен  I 
ересектердің бірқатар категориялары  бар.  I 
Оларга  мүгедектер  (заңи  іс-орекет I 
қабілеттілігі  жоқтардан  басқа),  жетім 
балалар,  ата-аналар  қамқоршылыгынан 
айырылган,  жагдайларга  байланысты  I 
панасыз  жоне  қараусыз  қалган  балалар,  I 
экономикалық деңгейі төмен, беймораль-1 
дық және криминогеңшк ахуал жайлаган I 
жагдайсыз  отбастары ны ң  балалары 
жатады.  Даму  нормасынан  бастапқы  I 
ауытқу  екіншілік  жагымсыз  озгерістерді  I 
туындатуы  мүмкін.  Адамды  әлеуметгену 
қүрбандықтары  қатарына  қосатындай 
нышаңдар мен жагдаяттар түрақты сипатга 
болуы  мүмкін  (жетімдік,  мүгедектік)  не 
уақыт  өте  келе  көрінуі  (әлеуметтік 
дезаптация,  наш ақорлық,  жоне  т.б.)  I 
мүмкін; олардың кейбіреулері болгызбауга 
келмейді  (жетімдік),  енді  біреулерінің I 
алдын алуға не озгертуге болады (ор түрлі  I 
олеуметгік  ауытқулар,  қүқыққа  қарсы 
қүлық жоне т.б.).  В. адамдардың дамуын-  I 
дагы  ф изикалы қ,  психикалы қ  және  I 
әлеуметгік ауытқуларды  зертгеу негізінде  I 
бүл  ауытқуларды  алдын  алу,  азайту  не 
түзеу  жөніндегі  жүмыстың  жалпы  тон 
сипатты  принциптерін,  мақсаттарын, 
мазмүнын,  нысандары  мен  одістерін  I 
талдап-белгілейді;  виктимогенді  фактор-  I 
ларды  зерттеу  процесінде  қогамның, 
мемлекеттің,  олеуметгендіру  институт- 
тары  мен агентгерінің түлганың дамуына  I 
жагымсыз  ы қпалдарды ң  алдын  алу I 
мүмкіндіктерін  анықтайды;  виктимді 
адамдар  типтерін,  қайсыбір  типтің  не |
вол
жастьщ  ор  түрлі  виктимогендік  фактор- 
ларга  сензитивтілігін  анықтайды  жоне 
тиісті  алеуметгік  жоне  психологиялык- 
педагогикалық  алдын  алу  шараларын 
белгілейді,  адамга  комектесу,  соның 
іш інде  ө зін -ө зі  қабылдауын  тузету 
мүмкіидіктерін  болжамдайды.  В.  функ- 
циялары  —  виктимділік  пен  қогашагы 
виктимогенділіктің  алдын  алу,  түзеу. 
Виктимологияның  қолданбалы  функ- 
циясы  өлеуметтену  процесіне  когамдьщ 
ықпалды  жетілдірумен  байланысты.  В. 
понаралык  этнопсихологиялық  жоне 
психологиялық-педагогикалық зерттеулер 
жүргізеді.  Әлеуметтік-педагогикалық, 
олеуметгік-психологиялык жоне этнопси- 
хологиялық  зертгеулер  мына  жайтгарды 
аныктайды:  ор  түрлі  олеуметтік-модени 
жагдайлардагы  олеуметтену  қүрбан- 
дықгарының  типтері  меи  саны,  олардьщ 
сандық  динамикасы,  достүрлер  мен 
олеуметтік  практика  ерекшеліктеріне 
тоуелділігі,  әр  түрлі  жас  кезеңдерінде 
адамның дамуындагы  қауіпті жагдаягггар; 
ор түрлі олеуметтік-модени жоне жыныс- 
тық-жастық топтардың қүрбандықтардың 
белгілі бір типтеріне катысты қабылдауы- 
ның  сипатын  анықтайтын  олеуметтік 
үстанымдары  мен  стереотиптері  жоне 
қогамның  оларга  козкарасы;  адамның 
қүрбандық  санасында  озін-өзі  қабьш- 
дауының  ерекшеліктері.  В.  түлганың 
витимділігі,  топ  пен  макросоциумның 
виктимогенділігі  диагностикасының 
одістерін,  ор  түрлі  елдердегі  олеуметгену 
қүрбандықтарына қатысты алдын алу мен 
реабилитацияныц  мазмүнын,  нысандары 
мен одістерін талдап-белгілейді,  олардың 
нотижелілік  дореж есін  аны ктайды ; 
күрбандықтардың  ор  түрлі  категория- 
ларына  қатысты  қогамның,  мемлекетгің, 
олеуметтік  институттардьщ  стратегиясы 
мен  тактнкасы   ж өнінде  үсыныстар 
озірлейді.
ВИКТОРИНА  —  бір  тақы ры п қа 
арналган  сүрақ-жауап  ойьпш.
ВОЛЮНТАРИЗМ  (лат. 
үо/ипіаз
  — 
ерік)  —  психология  мен  философиядагы 
идеалистік агым, ерікгі психиканың жоне 
түтастай  болмыстың  негізінде  жатқан 
табигаттан  үстем  ерекш е  күш   деп 
білушілік.  В.  бойынша  ерік  актілері 
ештеңемен анықгалмайды, олардың өздері 
психикалы қ  процестердің  барысын 
аныктайды.  Адам  түлғасының  өмірінде 
еріктің   басымдылыгы  туралы  идея 
антикалы қ  дүниетаным  күлдыраған 
кезеңде, негізгі рухани күш парасат, ойлау 
деген  сенімге  күмон  туған  кезде  калып- 
тасты.  Ерік  принципін  алғашқылардың 
бірі  болып  діни  ойшыл  Августин  (354— 
430)  орнықтырды,  оның  айтуында  ерік 
жан  мен  тоннің  іс-орекетін  басқарады,

вол
62
жанды өзін тануға итермелейді, заттардыц 
денелік таңбаларынан олардьщ бейнелерін 
түзіп,  ж аннан  ондағы  идеяларды  шыга- 
рады. Неміс философтары А.  Шопенгауэр, 
Э.  Гартман  ерікті  абсолюттендіріп,  оны 
ғарыш тық  күш ,  соқыр  және  үғынықсыз 
бастапқы  негіз  деп  жариялады,  адамның 
п си х и к ал ы қ   к ө р ін істер ін ің   борі  о н ы ң  
туындылары деп білді.  Одан  оріде  мүның 
ықпалымен тереңге бойлаган  психология 
деп  аталаты н   ад ам н ы ң   м ін е з-қ ү л қ ы н  
жетелейтін  елігулердің  иррационалды қ 
табиғаты  туралы  түсініктер  қалыптасты. 
Неміс философы жоне психологы В.Вундт 
та,  америкалық  философ  жоне  психолог 
У.  Джеймс  те,  неміс  психологы  Г.  Мюн- 
стерберг  те  волюнтаризмді  жақтаушылар 
болды. В.  Вундт психологиялық себептілік 
еріктік актіде, ең апдымен, апперцепцияда 
жоғарғы көрінісін табады деп бідді. У. Джеймс 
орекет-қылықта ештеңеден туындамайтын 
еріктік  шешім  шешуші  рөл  атқарады  деп 
есептеді. Г.  Мюнстерберг және XIX ғасыр- 
дың аяғыңдағы — XX гасырдың басындағы 
батыстағы  басқа да көптеген психологтар 
еріктің қалған психикалық функцияларға 
үстемдік жасайтынын қорғады.  Мақсатты 
ж оне  оған  жету  қүралдары н   адам ны ң 
дербес  таңдауға  қабшетгілігін,  сондай-ақ 
адамның  түлғалық  үстанымдары  мен  өз 
сенімдерін білдіретін, шешімдер қабылдау 
түрғысындағы қабілетгілігін волюнтаризм 
осы  актілерден  тысқары  түратын  ерскше 
и р р а ц и о н а л д ы қ   р у х ан и   м о н н ің   іс - 
орекеттерінің нотижесі деп  үғындырады.
ВОЛЮ ТИВТІК  ӘДЕП  (Волютивная 
этика)  —  ерікке  негізделген  одеп.  Оз еркі 
өзінде,  ықтиярлы,  тоуелсіз  болу.
г
ГАЛАКТОЗЕМИЯ  (грек. 
&аІа  (даіак- 
І05)
  —  сүт)  —  галактозаны ң  глюкозага 
айналуына қажет ферменттің болмауынан 
зат алмасудың генетикалық бүзылуы. Егер 
галактоземияны  емдемесе  адам  жазыл- 
майтын  ақы л-ой  кемістігіне  үшырайды. 
Емделгенде,  ең  алдымен,  сүт  кантынан 
арылу  үшін диета  үстау  керек.
ГАЛЛЮЦИНАЦИЯЛАР  (лат. 
һаііисі- 
паііо
 — сандырақ, көріну)  — перцептивтік 
іс -о р е к е т т ің   п а т о л о г и я л ы қ   бүзы луы ; 
берілген  сәтге  тиісті  сезім  органдарына 
осер  етпейтін  объектілерді  қабылдауға 
саяды.  Г.  тысқаргы  объектілердің  ы рық- 
сыз,  субъектіге  тәуелсіз  проекциялануы- 
нан  жоне  олардың  кеңістік  пен  уақытта 
о қ ш ау л а н у ы н ан   туы н д ай д ы ,  о сы н ы ң  
салдарынан  санада  осы  кенеттен  пайда 
болған  б ей н ел ер д ің   н ақ ты   болм ы ста 
о б ъ екти вті  қ аб ы л д а н аты н   заттар  деп 
білінуінс  өкеліп  соғады.
ГАЛЛЮ ЦИНОГЕН  —  галлюцинация 
т у ғы за   ал у ға  қ а б іл е т т і  п си х о тр о п ты  
х и м и я л ы қ   к о с ы л ы с т а р   то б ы н ы ң   кез 
келген окілі.
ГАЛЛЮ ЦИНОГЕНДІК  ИНТОКСИ- 
КАЦИЯ  (Галлюциногешіая иигоксикация)  — 
адам ны ң  галлюциногенді  пайдаланудан 
улануы. Адаптивті мінез-қүлы қ бүзылуы- 
нан,  дабылдың немесе торығудың байка- 
луынан,  пайцмдаудың  бүзылуынан,  қа- 
былдаудың өзгеруінен және көптеген фи- 
зиологиялық озгерістерден,  соны ң ішінде 
жүректің  жиі  согуынан,  тахикардиядан, 
тремордан  жоне т.б.  білінеді.
ГАЛЛЮ ЦИНОЗ  —  галлюцинацияға 
күш ті  төзімділікті  белгілеуге  арналган 
жалпы термин.  Қаңдай да бір заттан нсме- 
се галлюцинацияга органикалық негізден 
болаты н   күй ді  си п аттау  ү ш ін   қ о л д а- 
нылады,  мыс.,  алкогольдік  галлюциноз.
Г А Н З Е Р   С И Н Д Р О М Ы   (Г аи зер а 
сиидром)  —  көңіл-күйдің  психологиялық 
нышандар  байқалатын  жасаішы  бүзылуы 
(немесе  жалған  психоз).  Егер  емделуші 
өзін  бақылағанын  сезсе,  бүл  нышандар 
айқы н  байқалады.
ГА Ф А Л ГЕ ЗИ Я   —  т е р іг е   зи я и с ы з 
тітіркеңдіргіштер тиген кезде ■ ауырс ы нуды
сезу. 
. 
•  -  .  ■
  ,  ^ 
- 
- Щ
ГАІНИІН (араб.) — кенепшөп осімдігі- 
нің шайырынан жасалған жасылдау қоңыр 
түсті жабыскақ зат. Қүрамыңда каннабиол 
деп  аталатын  улы  зат  болады.  Гашиштің 
адамға  психотроптық  осері болады.
ГЕБЕФ РЕНИЯ  (грек. 
һеЬе
 — жас  кез, 
рһгеп
  —  ж үрек,  жан,  ақ ы л ,  пайы м )  — 
ш и з о ф р е н и я н ы ң   б а с т а п қ ы   н ы сан ы . 
М ағы н асы з  қ ал ж ы ң д асу д ан ,  а қ ы м а к  
сияқты  көңіл  көтеруден,  қисалаңдаудан 
байқалады.
ГЕД О Н И ЗМ   (грек. 
һесіопе  —
  рахат 
көру)  —  одеп  ілімі,  сондай-ақ  рахатын 
көруді  ад ам н ы ң   м ін е з -қ ү л қ ы н ы ң   ең 
жоғары  игілігі,  өлш емі  деп  санайты н 
көзкарас  жүйесі,  омір  салты,  сан  алуан 
м о р ал ьд ы к   тал ап тар д ы ң   бө р ін   соған 
с а ю ш ы л ы қ .  Г.  р а х а т   к о р у д і  ад ам ға 
табиғатынан дарыған,  барлық  қарекетіне 
негіз болатын ниет деп біледі. Нормативтік 
үстаным  ретінде  Г.  аскетизмге  қарама- 
к ар сы .  Ежелгі  Г рекияда,  А ри сти п тің  
ілім ін д е  (б .з.д .  IV  ғ .)  п ай д а  б о л ған . 
“ А дам ды   р а х а т қ а   б о л е й т ін н ің   б о р і 
ж ақсы л ы қ ”  деп  есептеген  А ристиптің 
ізб а с а р л а р ы   (Э п и к у р ,  б .з .д .  III  ғ .) 
рахатгың,  оған  жеткізетін  орекетгің  борі 
орыңды деп білген.  Қайта өрлеу доуірінде 
Г.  идеялары  гуманистік  одеп  рухында 
дамытылып,  адам ны ң  омірлік  корініс- 
терінің  борінде  оньщ   күндьшығы  доріп- 
телді. XVIII ғ. ағартушылары үшін Г. діни- 
догматтык дүниетанымға  карсы  күрестін

бір  күралы  болды.  Бүдан  кейін  де  Г. 
утилитаризмде  негүрлым  толык  көрінді. 
Г.  адамның  рахат  көруге  үмтылуына 
негізделген.  Түтас  алганда  дүниеге  көз- 
карас  ретінде  Г.  әр  алуан  мазмүн  мен 
нысанда  болуы  м үм кін.  Гедонистік 
дүниетаным  рахат  көру  —  моральды- 
лықтын бүлжымас шарты, өйткені тілегіне 
жете  алмай,  жапа  шегіп  жүрген  адамнан 
ізгілік  талап  етуге  болмайды,  бақыт 
дегеніміз — алаңсыз мамыражай өмір кешу 
деп  бідуге  негізделеді.  Рахат  көруді  биік 
мақсат  деп  білушілік,  одетге,  қогамдагы 
жөн-жосық  ережелерін  елемеушілікке, 
тыйымсыздыққа  бастайды.  Бүл  орайда 
жеке  адам ны ң  айналадағы   дүнисні 
кабылдауы өзгереді, ен үшқары нысанын- 
да  күмарлық  басқа  адамнын  жапа  шегуі 
есебінен қанагат табуы мүмкін, соңдықтан 
гедонизмнің  садизмге  жетуі  қатерлі. 
Адамның  гедонистік  пиғылы  билікке 
күмартуға, оспадарльпсқа ойысуға бастай- 
ды.  Сонымен қатар рахат көруге үмтылу- 
шылық  шыгармашылықта  корінуі,  озі 
еркінен тыс тап  болган  олеуметтік қүры- 
лымдарга  карсы  наразылықта  көрініс 
табатыны  кездеседі.  Алайда  мүндай 
наразылық,  одегге,  квиетизмге,  шындық 
болмыстан оқшаулануга үласады. Г. кобіне 
олі аяқтанбаған,  отбасы қамын  міндетіне 
алмаған жасөспірімдік кезеңге тән болып 
келеді.  Бүған  қоса,  жастық,  психоло- 
гиялық  ерекшеліктеріне  орай  жастарда 
гедонистік ниеттер ересектердегідей емес, 
ш ындық  болм ы сқа,  оны ң  шектеуші 
факторларына  қайшы  келмеуі  кобірек 
байқалады.  Гедонистік  дүниетанымның 
үзақ  сақталуы  қарақан  басының  қамын 
ойлайтын  озімшілдіктің  инфантнлизміне 
айналуы  мумкін.  Жастардың  азаматгық 
белсенділігін  дамытуына  мүмкіндік  бер- 
мейтін  немесе  олардың  өз  қажеттерін 
қанағатгандыруына,  соның  ішінде  бос 
уақытын  мазмүнды  өткізуіне  жағдай 
жасамайтын  қоғамның  олеуметтік  қүры- 
лымы  гедонизмге  себепші  болатын  жаг- 
дайлар жиі  кездеседі.
ГЕМЕЛЛОЛОГИЯ  (лат. 
&ете11и$  -
жүп  жоне  _
погия)
  —  егіздерді  зерттеу;
егіздер  туралы  деректерді  түқымқуалау- 
ш ылық  пен  ортаның  м інез-қүлы ққа 
осерін  бағалау  үшін  алғашқы  моліметгер 
көзі  ретінде  қолдану.
ГЕМЕРАЛОПИЯ  (грек. 
һетега
  — 
күн, 
аіаох
  —  соқыр  жэне  орз  —  көру; 
сөзбе-сөз  аударғанда  күндіз  көру)  — 
көмескі жарықта дүрыс керу. ал қалыпты 
немесе шақырайган жарыкта нашар көру. 
Бүл  қүбылыс  ахромазиясы  бар  немесе 
жалпы  түстерді  ажырата  алмайтын  және 
альбинизмі бар адамдарда кездеседі. Г. сон- 
дай-ақ күндіз  кормеу деп те аталады; дү- 
рыс  термин  —  никталопия,  варианты  — 
гемералопия.
63  -------------------------------   ГИП
ГЕНДЕР  —  қазіргі  кезде  ерлер  мен 
ойелдердің  арасындагы  үқсастық  пен 
айырмашылықтарды, олардың олеуметгік 
ролдерін  ж эн е  т.б.  талдаған  кезде 
қолданылатын  термин.
ГЕНЕТИКА (грек. 
§епеіікс&
 — туылуга, 
шығу тегіне  байланысты)  —  организмнің 
езгергіштігі  мен  түқымкуалаушылық 
заңдары  туралы  ғылым.
ГЕНЕТИКАЛЫҚ  ПСИХОЛОГИЯ 
(Генетическая  психология)  — әдетге, даму 
психологиясы  деп  аталатын  терминнің 
жакын  синонимі  ретінде  қолданылады. 
Алайда  ген ети калы қ  психологияға 
салыстырмалы  психология  саласы  да 
кіреді.  Г.  п.  кобінесе  ересек  организм 
мысалында қарастырылатын қүбылыстарға 
негіз болатын даму процестерш зертгейді.
ГЕНЕТИКАЛЫҚ  ЫҒУ  (Генешческий 
дрейф;  голл. 
сігіреп
 — жүзу,  қуып жету)  — 
популяцияның генетикалық қүрылымын- 
дагы  өзгеріс,  немесе.  долірек  айтқанда, 
популяция  генофондының  үрпақтан 
үрпаққа  өзгеруі.
ГЕРИАТРИЯ  (грек. 
&егоп
  —  қарт, 
іаігеіа
 — емдеу) — қарт адамдарды емдеу- 
мен  айналысатын  мсдицинаның  саласы.
ГЕРОНТОЛОГИЯ  (грек. 
^егеп
  (
%егоп- 
(05)
  —  қарт  ж эне 
...логия)
  —  қартаю 
процесін жоне қарт адамдарды зерттеу. Бүл 
салада  омірдің  физиологиялык,  элеумет- 
тік,  психологиялы қ,  м сдициналы қ, 
экономикалық жоне  т.б.  жақтары  қарас- 
тырылады.
ГЕТЕРОФЕМИЯ  (грек. 
һеіего5  — 
басқа)  —  адамның  айтқы сы   немесе 
жазгысы  келгенін  емес,  басқа  норссні 
айтуы  немесе жазуы.
ГИМ НАЗИЯ  —  1)  н егізгі  жоне 
қосымш а  жалпы  білім  беру  багдар- 
ламаларын  іске  асыратын,  оқушыларды 
олардың бейімділігі мен қабілетіне сойкес 
тереңдетіп, салага бөліп, саралап оқьпуды 
көздейтін,  жалпы  орта  білім  беретін  оқу 
орны; 2) жалпы орта білім берстін мектеп. 
Г.  тсрмині  ертедегі  Афина  мемлекстінде 
қолданылган.  Ең  алгаш  1538  ж.  Страс- 
бургге ашылған орта мектепті солай атаган. 
XVI—XVIII  ғасырларда  Г.  Германияның 
көптеген қалаларында ашылды.  1804 жыл- 
дан  бастап  ерлер  гимназиясы  Ресейдегі 
жалпы орта білім беретін мектептің негізгі 
типі болды.  1870 жыддан бастап ашыла бас- 
таған  ойелдер  гимназиясы  7  жылдық  (8- 
сынып — арнайы, педагогикалық), 1871 жыл- 
дан  бастап  ерлер  гимназиясы  8  жылдық 
болды.
ГИПАКУЗИЯ  —  естудің  бүзылуы.
ГИПАЛГЕЗИЯ  —  ауруды  онш а 
сезінбеу.  Варианты  —  гипалгия.
ГИПЕРАЛГЕЗИЯ  —  ауруга  оте 
сезімтал  болу.  Варианты  —  гипералгия.

ГИП  ---------------------------------   64
ГИПЕРГЕВЗИЯ — домге өте сезімтал
болу. 
,  ■
 
' • :  
]
Г И П Е Р М А Н И Я   —  ш е к те н   ты с 
белсенділік, тез және ретсіз орекет пен сөз 
байқалатьш күй.
Г И П Е Р М Н Е З И Я   —  е с к е   тү сір у  
мүмкіндіктерінің ерекше, кейде кіноратгы 
тү р д е  к ү ш е ю і.  П а т о л о г и я л ы к   ж оне 
шекаралық жағдайларда соншалық монді 
емес  көптеген  деректерді  есте  сақтаумен 
сипатталады.  Г.  зият деңгейіне байланыс- 
ты емес, тіпті кемақылдарда да байқалады.
Г.  жағдайлары  температура  котерілгенде, 
ми  зақымданғанда,  мидың  үлкен  жарты 
ш ар л ар ы н ы ң   қ аб ы ғы н ы ң   белгілі  бір 
өңірлерін  электрм ен  тітіркендіргенде 
байқалады .  М үндайда  еске  түсірулер 
ы ры қсы з,  бастан  кеш кен н ің   ж арқы л- 
дарынан  тыс  жабысқақ  сипатга  болады.
Г. сондай-ақ гипноз кезінде жоне одетгегі 
түс көру кезінде де байқалады. Кейде оньщ 
ғажайып  түрлерін  м немонистерден  де 
көруге  болады.
ГИ П Е РО РЕК С И Я   —  ш амадан  тыс 
тобет.  А н орекси ям ен   салы сты ры ңы з. 
Гиперфагиядан  ажырата  білу  керек. 
і
ГИПЕРОСМИЯ, АСА ИІСШ ІЛДІК — 
иіске  өте сезімтал  болу.
ГИПЕРПЛАЗИЯ,  КЛЕТКАЛАРДЫҢ 
КӨБЕЮ І  —  клетка  санының  патология- 
л ы қ артуынан  орган  көлемінің үлкеюі.
Г И П Е Р С О М Н И Я ,  Ү Й Қ Ы Ш Ы Л - 
Д Ы Қ  — үйкының бүзылуы. Шамадан тыс 
көп  үйықтаумен  сипатталады.'
ГИПЕРТИМ ИЯ — шамадан тыс эмо- 
циялылық,  қозғыштық.
Г И П Е Р Т И Р Е О З   (г р е к . 
һ у р е г
  -  
а р т ы қ ,  ш ам ад ан   т ы с ,  іһугеоеігіез  — 
қалқанш а)  —  қалқанш а  бездің  шамадан 
тыс  секрециясы.  Зат  алмасу  проңесінің 
ж ы лдамдауы нан,  күш ті  қозудан  жоне 
қорқу  сезімінен  болады.
Г И П Е Р Т Р О Ф И Я ,  АҒЗА  К Ө Л Е М І- 
Н Щ  ҮЛҒАЮЫ (
гипер
... жоне грек. һорһе — 
қоректену)  —  органны ң  немесе  орган 
болш егінің  ш ам адан  ты с  өсуі  немесе 
үлкеюі.  Бүл  термин  ісіктен  немесе  клет- 
каның шамадан тыс өсуінен басқа үлкеюге 
қатысты қолданылады.
ГИПЕРФАЗИЯ  —  қ. 
Гиперфразия.
ГИПЕРФ ОРИ Я  — бір коздің жоғары 
қарап  түруға  патологиялық  бейімділігі.
ГИПЕРФРАЗИЯ  —  шамадан тыс  көп 
сөйлеу.  Варианты  — 
гиперфазия.
ГИПЕРФ РЕНИЯ  —  1)  шамадан  тыс 
психикалық  белсенділік;  2)  шамадан  тыс 
ж оғары   зи ятты л ы к   қабілеттілігі.  Бүл 
магынада  сирек  қолданылады.
ГИПЕСГЕЗИЯ  (грек. 
һуро
  —  төмен, 
а ізіһ е зів
  —  т ү й с ік ,  с е зім )  —  тө м ен
сезімталдық.
ГИ П Н О А Н А Л И З  (гр ек. 
һурпоз
  — 
ү й қ ы , 
а п а іузіз  —
  ы дырау)  —  ги п н оз 
арқылы емделушімен жүргізілетін психи- 
калы қ талдау.
ГИПНОГЕНДІ  (Гипиогенныіі)  -   1) үй- 
қы   келтіретін;  2)  гипноз  күйіне түсіретін
немесе сондай  күйде сақтайтын.
ГИ П Н О З  (грек. 
һурпоз
  —  үйқы )  — 
сананың  уақытша  күйі;  сана  көлемінің 
қушиюыМен- ж ә н ё' оны ң  иландырудың 
м азм үны на  бары нш а  ш оғырлануымен 
сипатталады,  мүның  озі  индивидумдық 
бақылау  жоне  озін  үғыну  функциялары- 
ның өзгеруімен байланысты.  Г. гипноздау- 
шының  арнайы  осер  етуінің нотижесінде 
немесе  мақсаткерлікпен  озін-озі  илан- 
д ы р у д ан   п а й д а   б о л ад ы .  Г и п н о зд ы қ  
жағдайдың  өздігінен  болатын  ерекш е- 
л ік т е р і  м ен   ги п н о зд ау ш ы н ы ң   и л а н - 
дыруынан болатын ерекшелікгерін саралау 
керек.  Күйдің  озінің тон  сипатгамалары: 
барынша иланғыштық, гипноздан кейінгі 
а м н е з и я н ы ң   болуы   (Г.  с е а н с ы н ы ң  
мазмүнын, сондай-ақ гипноздалу фактісі- 
нің өзін еріксізден үмыту).  Г. жағдайыңда 
субъектіде  оған  сананы ң  одеттегі  жағ- 
дайында  тон  емес  физиологияльпс,  жоне 
пси хи калы қ  реакциялар  пайда  болуы 
м ү м к ін .  М ү н ы ң   қаб ы л д ау   сал асы н а 
(жағымды  жөне  жағымсыз  иллюзиялар), 
ес  саласына  (бүған  дейінгі өмірде  болған 
оқиғалар  мен  фактілерді  үмыіу  не  еске 
түсіру,  ж аң а  материалды   есте  сақтау 
процестерінің  белсеңдірілуі),  зейін  сала- 
сына  (зейіннің  шоғырлануы  мен  бөлінуі- 
н ің   артуы),  ойлау  саласы на  (қалыпты 
логиканы ң  бүзылуы  немесе  ш ығарма- 
шылық сипатгың артуы), түлғаға қатысты 
осері  болуы  м үм кін   (м о ти вац и ян ы ң , 
д а ғд ы л а р д ы ң ,  к ө ң іл -к ү й д ің ,  к е й б ір  
түлғалық сипатгамалардың өзгеруі,  басқа 
адам бейнесінің иландырылуы, субьектив- 
тікуақьпты ауыстырып-түйістіру). Мүндай 
ө згер істер д ің   бар  ек ен д ігін   арнаулы  
физиологиялық  сынамалар  мен  психол- 
огиялық тестілер растайды. XIX ғасырдың 
ортасы н а  дей ін   Г.  туралы   түсін іктер 
гипноздаушы ерекше “флюидтер”  немесе 
толқындар  таратады  деп  үғынуға  негіз- 
делді.  И.  П.  П авловты ң  еңбектерінде 
гипнозға  материалистік  түсінік  берілді. 
Ф и зи о л о ги ял ы к   теори ялар  гипноздьі 
орталық жүйке жүйесінің тон сипатгы күйі 
деп қарастырады.  Психологиялық теория- 
лар  гипнозды  субьектінің  қалыпты  сана- 
сының ерекше жағдайларда озгерген түрде 
ф ункция  атқаруы  деп  пайымдайды.  Г. 
медицинада  созылмалы  алкоголизмді, 
нашақорлықтьі, темекі шегуді емдеу үшін, 
хирургияда,  акушерлікте,  стоматологияда 
ауырғанды  сездірмейтін  қүрал  ретінде 
қолданылады.  Психотерапияда  жанжал- 
дарды  жоне  түлга  үстанымдарын  гипно-

65

жүктеу/скачать 13,68 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: