Казақ тілі терминдерінің салалық гылыми түсіндірме создіктерінің топтамасы Қазақстан

АЛЬ
18
А ЛЬТРУ И ЗМ   (ф раіш .  аһгиит е,  лат. 
аііег — бөгдс) — қара басы ны ң гана камык 
о й л ам ай ,  б асқ ал ар га  к а м қ о р л ы к   етуді 
уагыздайтын  моральдык  прш ш ип.
АМАЛ,  Т Ә С ІЛ   (Способ)  -   б ф   істі 
ат қ а р у д ы ң   ти ім д і  ж о л ы н   іэдсстірудегі 
адам ны ң  іс-орсксті.  Амал,  тэсілдің   коп 
болуы  мүмкін.  Б ірақ адам  істейтін  істі  аз 
күш -жігср ж үм сал,  оңай, тнімді  мснгсру- 
дің   жолын  іздсстірсді.  Оны  —  с ң   тиімді 
а м а л ,  т о с іл   д с п   а т а й д ы .  А м ал .  тосіл 
т о ж ір и б е м е н   ты гы з  б а й л а н ы с т ы .  Істі 
и гер у д ің   е ң   т и ім д і  ж о л ы н   м с н гср гс н  
адамды  одіскср  (іскср)  адам дсііді.
АМАНАТ  —  одептануда:  м оральды қ 
ү г ы м .  А к ы н   І л и я с   Ж а н с ү г ір о в   б ір  
олеңінде:  “ Бар  сді  бір  кісін ің   ам анаты , 
М інекей,  ол  кісінің жазган  хаты.  Тапсыр 
деп  оз  қолы н а  солсм  айтты,  —  Едім  деп 
ж олдасы ны ң  ж амагаты",  —  деп  жазган. 
М үнда  ам анат  дсп,  бір  кісіге  сю нш і  бір 
адамга тапсыру үшін  берілген салехі  хаты 
айты лы п  отыр.  Енді  б асқ а  бір  акы нда: 
"Аманатым, балам, саған:  Күзст бсрік үлы 
Отанды”  делінеді.  Бүл  жсрде  ам анат созі 
е с и с т ,  тап сы р м а,  м індет  м агы н асы н да
колданылган.  О сы ны ң  кай -кай сы сы н ан  
да  ам анатгы н  ақ ы -п ү л сы э  тапсы ры лы п 
отыргаиы, орі аманат алган адамны ң оны ң 
шартын  орындауды  озіие  парызга  балап, 
а д а м д ы қ ,  и м а н д ы л ы қ   ісі  д сп   б іл етін і 
а й қ ы н   аң гары лады .  О дан  А.  нсгізіндс 
с е н ім   ж а т қ а н ы   к о р ін с д і.  С о н д ы к т а н  
аманатгы  м ойны на  алган  адам  орындап 
б о л г а н ш а ,  о з ін е   қ а р ы з   с а н а г а н .  С ол 
ссбепті  —  аманат  адамны н  инабаттылы- 
гы ны ң,  ар-и м ан ды лы гы н ы ң   корссткіш і 
ретінде  багаланған.  Аманатты орындау — 
біздің  үш ан -тсң із  ф ольклоры м ы зда  дол 
осы   м а гы н а с ы н д а   п о э т н к а л ы к   а с қ а қ  
оусндс  ж ы рланады .  Ж ат  ж срдс  ж азы м  
б о л ган   б а ты р д ы ң   е л -ж ү р т ы н а   со л ем і, 
кемел дананы ң келер үрп аққа оснсті, олім 
аузындагы  адам ны ң  сары  ауыз  балапан- 
дары н  —  үл  қы зы н,  газиз  жарьпі  нсмссс 
корі оке-ш сш есін жан досына аманатгауы, 
оне,  сондай  пары з-қары зга  жатады.  Оны 
орындахіау  ам анаттауш ы ны ң  алдындагы 
гана смес,  Қ үдай, аруақты ң алдындағы да 
күно болып есептеледі. Х алқы мы з осылай 
түсін ген ,  со н ы сы м ен   рухы,  а с к а к   жүзі 
жаркын  болган.  аманатты  ант-су  іш пей- 
а қ ,  қ ү ж а т т а п ,  қ а т т а у с ы з - а қ   Қ ү д а й  
алдындағы,  ар-ож дан  алдындагы  міндет 
рстінде  мүлтіксіз  орындап  келгсн.
А М Б И В А Л Е Н Т Т ІЛ ІК   (лат.  атЬо  — 
ексуі,  үаіепііа  —  күш )  —  1)  қандай да  бір 
а д а м ғ а ,  о б ъ с к т іг е   н с м с с с   н д с я г а   бір 
м езгілде  қ а р а м а -қ а р с ы   н ем ссс  ар ал ас 
ссзімдсрдің  болуы;  2)  адамга,  объсктіге 
немесе идеяға озінің ссзімін немссс қарым- 
қаты насы н  үнемі  озгертуге  бейімділік.
А М Н ЕЗИ Я   (грек.  а  —  болы мсы зды қ 
жүрнагы жоне тпете — жад, сстс сактау) — 
мидын локадды к (бір бөлігінің) зақы м да- 
н у ы н а н   п ай д а  б о л аты н   а д а м н ы н   есте 
сақтау қы зм етінің бүзылуы.  Ретротрадтык 
А   жонс  антсроградтык  А.  деп  аталатын 
екі  негізгі  түрі  бар.  Ретроградты қ  А.  — 
сы ркатты лы к жагдайга океліп соктыратын 
(мы с.,  ж аракат,  закы м )  оқигадан  бүрын 
жад  кы зм стінін  бүзы луы ;  мүнда  болған 
о к и га  сы р к атк а - ійалды ғарды н  алдында 
бірнеш е  сагаттар.  күндер,  ал  кейде  жыл 
бойы   естен  ш ы гы п,  үмытылады.  А нтеро- 
градтық  А.  —  ауру  басталғаннан  ксйінгі 
о к н га л а р д ы   есте  с а к т а й   алм ау.  О н ы н  
созылу мерзімі ор түрлі ксзсңдсрдсн тура- 
ды. С оны мен катар, амнсзия жад кызмсті- 
н ін   ф у н к и и я л ы к   б ү з ы л у ы н а   с о й к е с  
келстш : постгипнозды к А.  (мыс..  гипноз- 
д ы қ   ссанс  бары сы н да  болган  о қ и ган ы  
үмъпу);  жанды  ж арақатгайты н,  үнамсы з 
откен тожірибені үмьпу, сстсн шыгарумен 
(ы г ы с т ы р у )  с и п а т т а л а т ы н   к о р ғ а н ы с  
амисзиясы  түрлеріне белінеді.
А М У ЗИ Я   —  м у зы к ал ы қ   қаб іл еттін  
жогалуы.  Әдетте, органикалы қ закыхідалу 
салдарынан кіузыканы қабылдауга ішінара 
не толы к қабілетсіздікке қатысты (сенсор- 
л ы қ   А .)  ж о н с /и с м с с е   м у з ы к а н ы   о зі 
білдіруге  қабоетсіздікке қаты сты  (мотор- 
л ы қ   А.)  колданы лааы .
АНДРАГОГИКА  (грск.  апдпи  —  срс- 
сск   адам,  а£о%е  —  басш ы лы қ,  торбие)  — 
ерссектергс  білім  беру,  оқы ту  жоне  тэр- 
биелсудің  тсорнялы к  жоне  практикалы к 
п р о б л е м а л а р ы н   қ а м т и т ы н   п е д а го ги к а  
гылымы  саласы ны ң  аталымы.  “Андраго- 
гика” терминін псдагогнканың ерекш е бір 
тарауын атау үш ін алгаш рет агарту ісінің 
тарнхшысы  К.  Кашт  П латонны ң  педаго- 
гнкалы қ  козқарастары   туралы  кітабында 
қ о л д а н д ы   (1 8 3 3 ).  А н д р а г о г и к а н ы ң  
жүйеленуі  XX  гасы рды ң  екінш і  х а р т ы - 
сы н д а  гы л ы м и -тсх н и к ал ы к   рсволю ция 
ксзеңіңде болды; бүл уақьп та ерессктердің 
р е с ш і  ж оне  бсйрссм и  білім  алу  саласы 
сдоуір үлгайып,  о қу процесінің пормснді- 
лігін арттыру, үздіксіз бшім беру идеялары 
түргы сы нан дрстүрлі педагогикалы қ про- 
б л с м а т и к а н ы   б а й ы п т а у   м ү д д е с ін д е г і 
арнаііы  зерттеуді  талап  етгі.  А   бойынш а 
Г ер м ан и яд а,  Ш всй ц ар и яд а,  В енгрияда 
жоне басқа д а елдерде колемді зсртгсулер 
ж ү р г ізіл д і.  Т е о р н я ш ы л а р д ы ң   п а й ы м - 
дауында  А.  жастары  18—20-дан  қар тай - 
г а н ғ а   д е й ін г і  н н д и в и д т е р м е н   ж о н е  
нндивидтер топтары мен жүргізілетін оқу- 
торбис  ж үм ы сы ны ң  одістемслік  жүйесін 
талдап,  белгілеуі,  ересектерді  нотижелі 
түрде  оқы туды ң,  білім  беру  мен  торбие- 
леудің  заңды лы қтары н,  олеуметтік  жоне 
пснхологиялы қ  ф акторлары н  ашуга  тиіс. 
А. тсорияш ылары ж алпы жоне салыстыр-

малы андрагогиканы,  сондай-ақ андрағо- 
гнканын  ондірістік,  оскери,  геронтоло- 
піялык  жонс  баска  түрлерін  саралаішы. 
Осы  салалардыц  шегінде  адамдардын 
физикадық  ж ай-күйі.  денсаулыгы  мен 
олардын кабілсттері арасындагы қажетсі- 
нулері,  түрткі  себептер  мен  мүдделер 
арасындагы,  ересск  аламның  өмір  салты 
мен  онын ецбектеп  жоне  қогамдық  бел- 
сенділігі арасындагы байланыс зертгеледі. 
Оқу  ақ п ар аты н ы ц   қабы лдануы ,  оны 
алудыц эр түрлі  көздерініц багдарга алы-
нуы,  кіталханалардын,  мүражайлардын,
л ек то р н й л ср д іц ,  о қ у л ы қ   радио  мен 
телевнзнянын жоне  т.б.  ролі  зертгеледі.
АНДРОГИНИЯ  (лат.  апёгоз — еркек- 
тік,  &>пе5  —  эй елдік)  —  ам ерикалы қ 
психолог С.  Бем енгізген,  өз бойында  ер 
адамға  да,  эй ел  адамга  тэн   лэстүрлі 
қасиеттерді  қатар  үйлестірген  адамдарды 
сипаттау  үшін  алынган  түсінік-термин. 
К оптеген  зерттеулер  ер  адамдар  мен 
эй елдер  арасы н дагы   пснхологнялы к 
айырмаш ылықтар  жыныс  арасындагы 
айырмашылықтан  гөрі,  ер  балалар  мен 
кыздардын  отбасылық  торбиесі,  сондай- 
ақ  оларға  олеуметтік  ортанын  осер  етуі 
салдарынан  ііайда  болып  дамитынын 
керсетгі. Ер адамдарга (маскулиндік) жэне 
эйелдерге  (фемйниндік)  тэн  каснеттер 
озара  тоуелсіз  сипаттамаларға  ие  болып, 
бірімен  бірі  түйіспейтін  жекелеген  екі 
континиу>шерде  ғана  орналасуы  мүмкін. 
Феминділік  пен  маскулиішілік  денгсйін 
өлшейтін көптеген тсстер осы принцішке 
негізделген. Осы тестердіц негізінде эрбір 
адам  э э ін іц   ер  нем есе  эй сл  екен ін е 
катыссыз мына торт топтың біріне жатуы 
м үм кін:  1)  м аскулнндік  инднвидтср 
(атаққүмарлық,  табандылық,  батылдык 
тэріаш дэстүрлі еркектік қасиеттері айкын 
таны латы н  адам дар);  2)  ф см ин индік 
индивидтер  (аффективтілік,  жүмсақтық 
секілді эйелге тэн қасистгері басым адам);
3)  андрогиндер,  оз  бойы нда  дэстүрлі 
эйслдік  эрі  сркектік  қаснстп  үйлестір- 
геішер;  4)  маскулитшік  нсмесе  фемннин- 
дік белгілері комсскі, ягни психолопіялық 
ж ы ны сты қ  сойкестігі  айқы ндалмаган 
адамдар.  Бүдан  байқалатыны:  аішропі- 
нияиың  адамнын  жагдайга  байланысты 
м інез-күлқы н  озгсрте  алу  кабілетінің 
психолопіялық сипатгамасын айқындауда 
мацызы зор екендігі. А. стрсскс (титыктау) 
қарсы  табандылық  танытуда,  түрмыс- 
тіршіліктін ор түрлі саласында табысқа қол 
жеткізугс  септіпн  тигізсді.
АННМ ИЗМ   (лат.  апіта,  апітиз  — 
жан,  рух)  —  жан  мсн  рухка  сену.  А.  — 
алгашқы қауымдык қогамда пайда болган 
тарихи  қүбылыс.  Ол  ксздс  адам  жабайы 
табигат  алдында  дорм ен сіз,  дсненін, 
мішыц, психологнянын срекшел ікгерінсн,
дно
жалпы  матсриалдық  заттардыіГ озгеше- 
лігінен  бейхабар  болды.  Уйықтау,  түс 
көру,  талу,  олу  сияқты  қүбылыстарды 
келіп-кетіп  жүретін  дене  косагы  деп 
түеінді.
АНОМАЛДЫ  БАЛАЛАР  (грек.  апо- 
т аііа  —  ауы тқу ,  д ү р ы с  е м е с т ік )  — 
қалыпты  физикалық нсмесс  психикалық 
дамудан  аүытқуга  душар  болган,  сол 
себепті  дамудын  жсткіліксіэдігін  коррек- 
циялауды  жонс  онын  орнын  толтыруды 
қамтамасыз  ететін  арнайы  жағдайларда 
торбислсу  мсн  оқытуды  қажстсінетін 
балалар.  Мүндай  жагдай,  одетте, арнаулы 
оку-торбнс мсксмелсрінде жасалған.  Бала 
бойында  элдебір  ауытқу  (мыс.,  бір  қүла- 
ғынын  естімеуі)  оныц  аномалды  дамуьш 
айқындаушы  белгі  болып  табылмайды. 
Бүл  жагдайларда  балалардын  дене  жэнс 
психнкалық дамуы бүзылмайды;  анэмал- 
ды балалар санатына жатпайды.  Шетелдс 
дамудың ауытқ>ъша душар болган бапалар 
жоніндегі  түсініктін  ауқымы  кең.  Мыс., 
“ауытқуға душар болган балалар” түсінігі 
мүгсдек балалар, сондай-ақ соматикалық 
ауыр  сы р қ атты л ар   мен  п си х и к ал ы қ  
ауытқулары  бар  балалар  дегсн  үгымды 
бщдіреді, ал “айырықша балалар" түсінігін 
аса  дарынды  балалар  деп  үгыну  қажет. 
Мүндай  анықтамалар  беруде  баланың  оз 
қатары н дағы   балалардан  азд ы -ко п ті 
айы рм аш ы лы қтары   негізгс  алынады. 
Аномалды  балаларды н  ж алпы  дамуы 
заңлылықтарын  зертгеу,  оларды  оқыту 
одістемелерін  қарастыру  мсн  торбиелеу 
мэсслслсрімен дефектоиіогим пэні айналы- 
сады.  Загип балалар  —  ауру немесс жара- 
қат  салдарынан  ж анарынан  айрылган 
балалар.  Олардың  мүлде  кормей  қалуы 
нсмссе козі жарық сезіну түрііщс сақталуы 
нсмесе отс нашар (откірлігі 0,04-ке дсйін) 
коруі  м ү м к іи .  М үндай  балалар д ы ц  
жадыңда 3 -4  жасьпіан бастап-ақ (қайбірдс 
омір  бойы)  қорш аган  ортаныц  козбен 
корген бейнслері сақталып қалады, соган 
байланысты  олардыц туа бітгі  запіптарга 
қараған да  бейнслерді  козге  елестету 
қабілсті элдеқайда ауқымды да коп қырлы 
болып  кслсді.  Әдсттс,  олардың  негізгі 
таным қүралы  — есту жонс сипай ссзіну. 
Дамудагы  болуы  мүмкін  ауытқулардың 
алдын  алу  үшін  дүрыс  жоне  дер  кезіішс 
(баланын коз жанарынан айрылган ксздсн 
бастап) үйымдастырылган коррекциялық- 
псдагопікалық  осср  студін  манызы  зор. 
М сктеп  жасына  лсиін п  балалар  үшін 
арнаулы  балабақш асы  бар;  ал  мсктсп 
жасыішагы  балаларга  загип  балаларга 
арналған  мектептерде  окуга  жолдама 
бсрсді.  ІІаиіар  коретін  балалар  —  козінің 
откірлігі  едоуір  томендеген  (оптикалык 
коррскция  комсгімеіі  кору  қабілсті  0,05- 
тен  0,2-ге  дсйін)  нсмесе  псрифериялык

көру  қабілеті  бүзы лудан  азап   ш егетін 
б ал ал ар .  К ө зд ің   н ап іар   к ө р у і  —  зат, 
б ү й ы м н ы ң ,  т .б .  б е й н е с ін ің   б ү л д ы р - 
лығымен,  үздік-создықтығымен,  баяулы- 
ғымен  сипатгалады;  бүл  жағдай  баланың 
ссзімдік  тож ірибесін  едөуір  олсіретеді, 
о н ы ң   айналадағы  омірді  таны п-білуіне 
кедергі  келтіреді.  Н.к.б.  арнаулы  мектеп 
жасына  дейінгі  балалар  мекемелері  мен 
к е р у   қ а б іл е т і  н а ш а р л а ғ а н   б а л а л а р ғ а  
ариалған мектептерде оқы п, торбиеленеді. 
Е с т у   к а б іл е т іи е и   а й р ы л ға и   б а л а л а р . 
Саңырау балалар есту қабілетінің терең де 
күшті осері екі жақты нашарлауынан күй- 
зеліске  түседі.  Оларды  арнайы  оқытпаса, 
тіпті  оз  бетім ен  соз  сойлеуді  де  игере 
алмай,  керең-мылқауға  айналуы  мүмкін. 
Саңыраулардың копшілігінің есту қабілеті 
ты м   наш ар;  олар  аса  қатты   естілетін  
дыбыстарды (1000-2000 гцаралығындағы, 
күш і  80  дб-ден  астам)  ғана  естуі  мүмкін. 
Есту  осерлерінің  жеткіліксіздігі  баланың 
іш к і  о л ем ін   ж ү т а ң д а н д ы р а д ы .  О н ы ң  
дамуына қорш аған ортаны таньш-білудің, 
ойлаудың  қүралы  ретіндегі  есту  қабілеті 
к е м іс т ігін ің   к ед ер гі  келтіруі  зал ал ы н  
т и г ізе д і.  Е сту   қ а б іл е т ін е н   а й р ы л ғ а н  
балал арды оқыту кезіңде олар нақты затга 
бейнелейтін  создерді жеңіл  меңгереді,  ал 
іс-орекет, сапа, белгілерді білдіретін создер 
бірш ама  к и ы н д ы қ   келтіреді,  сон дай -ақ 
астарлы  немесе  дерексіз  монді  создерді 
м ең гер у д е  қ а т т ы   қ и н а л а д ы .  М ү н д ай  
балаларды  арнайы  оқы ту  олардың  создік 
қорды  игеріп, коп жағдайда қүлағы  ести- 
тіндермен  қары м -қаты нас  жасау мүмкін- 
дігін кеңейте түсуге жоне таным саласын- 
дағы олқылықтарын толықгырумен қатар, 
жеке түлға ретінде дамуына да мүмкіңдік 
береді.  Естімейтіи  (керен)  балалар  —  есту 
қабілетін  ж оғал тқан ,  б ір ақ   сөз  сөйлеу 
қабілетін  сақтап  қалган  балалар.  Сөйлеу 
қабілетінің сакталуы саңыраулық бастал- 
ған  сотгегі  баланың ж ас  молш еріне,  есту 
қабілетінің толық жойылмауына жоне оны 
пайдалана білуіне, сауаттылығына, дамуы 
жағдайына  жоне  даралы қ  ерекшелігіне, 
к о р р е к ц и я л ы қ - п е д а г о г и к а л ы қ   о с е р - 
ықпалға  байланысты  болады.  Есту  қабі- 
летін жогалтқан баланың жасы  негүрлым 
кіші  болған  сайы н,  оны ң  сойлсу  қабілеті 
де  соғүрлым  наш арлап,  тіпті  тілі  байла- 
н ы п   қалуы   м ум кін.  Сол  себепті  о н ы ң  
сойлеу қабілетін сақтап қалу жоне соны ң 
базасы нсгізінде айналадағылардың ауызекі 
созін  қабылдау  дағдысын  қалыптастыру 
ж өніндегі  к о р р е к ц и я л ы қ   ж үм ы старды  
негүрлым  ертерек бастаған дүрыс.  С оны- 
мен қатар көзбен  кору арқы лы  қабылдау, 
түйсінудің  (бет-олпетінен  оқы п -сезін у) 
м а ң ы з ы   з о р .  О с ы м е н   б ір   м е з г іл д е  
балаларды  оқуға  үйрету  ж үзеге  асы ры - 
лады.  М ектепке дейінгі саңырау балалар- 
д ы ң   т о л ы қ қ а н д ы   д а м у ы н а   қ а ж е т т і
АНО  — --------------------
I  жағдайлардың  бірі  —  олардың  сойлейтін 
I  ортада болуы, ата-аналарының, мамандар- 
ды ң басшылыгы  мен  бақылауы  бойынша 
балаларымен  ж еке-дара  саб ақ   жүргізуі. 
Мектеп жасындагы оқуш ылардың ауызекі 
I  созді қабыддау дағдыларын қалыптастыру 
I  ж ө н е  д а м ы ту   ж о н ін д с  ж ек ел ей   ж өне 
I 
топты к сабақтар өткізіледі.  Нашар еститін 
балалар есту қабілетінің томендеуі  (мүкіс 
I  қ ү л ақ )  салдары нан  зардап  шегеді.  Бүл 
I  жағдай  создің  бүзылуьша  океліп  сокты- 
I  рады.  Н а ш а р 'е с т и т ін   балалар  саңы рау 
I  балалардан  олсіз  болса  да,  есту  аркылы 
бірқатар сөздік қ ө р ж инақтау мүмкіндігі- 
I 
м ен   е р е к ш е л е н е д і.  Есту  қ а б іл е т ін ін  
I 
жөғалуы  —  сыбырлағанды  өзер  естуден:
I  өңгімелесу  кезіндегі  дауыс  қатгы льпы н 
I 
естуі күрт шектелуге дейін өр түрлі дөре- 
ж е д е   б ө л у ы   м ү м к ін .  Т іл   д а м у ы н ы ң  
I  деңгейі, негізінен, есту қабілетінің ауытқу 
I  дөрежесіне, оның басталуына, есту ақауын 
I  ескере  отырып  торбиелеу  жағдайларына,
I 
баланы ң  ж еке  басты қ  ерекш еліктеріне 
төуелді.  Дамыған  сөйлеу  тілін  меңгерген 
күлагы  ауыр балалар жалпы білім беретін 
I 
мектептерде өқиды. Әйтсе де баланың тіпті 
I  елеусіз  түрдегі  есту  қабілетін  жоғалтуы 
I 
(бала  сыбырды 
2—4 
метрден  озер  естиді) 
ө қ у   бағдарлам асы н  игеруде  белгілі  бір 
I 
қиындықтар келтіруі мүмкін. Ж алпы білім 
беретін  мектепте  ж ақсы   үлгерімге  қөл  
жеткізу  үш ін,  мүғалім  сөздердің  дыбыс- 
талуы   е р е к ш е л ік т е р ін   ж ете  тү с ін д ір е  
өтырып,  ды бы сты қ  қүрам ы н  меңгеруге 
I  көмектесетін  қөсы м ш а  сабақтар  өткізуі 
тиіс.  Есту қабілетінің наш арлағаны аны қ 
I  білін етін   балалар  наш ар  естнтін  ж өне 
кеш еуілдеп  есту  қабілетін ен   айры лған 
балаларға  арн ал ған   м ектептерде  оқуға 
мүқтаж дық танытады. Акылы (интеллекгі) 
I  бүзылған  балалар  —  ақы л-ойы   жағынан 
I  артта  калган  балалар.  Дефектологиядағы 
I  “а қ ы л -о й   м еш еулігі”  терм ині  орталы к 
ж ү й к е   ж ү й е с ін ің   (О Ж Ж )  ш е к т е у л і 
I 
зақы мдануы   нөтижесінде  пайда  болып, 
I 
ауырлығы,  таралуы  жөне  басталу уақыты 
жағынан  өр  түрлі  бөлуы  м үм кін  таным- 
д ы қ  іс-өрекеттің түрақты орі айқын көрін- 
ген  томенгі  деңгейі.  А қы л-өйы   жағынан 
артта қалган балаларды  оқьпу,  торбиелеу 
жоне алеуметгік бейімдеу прөблемаларын 
I  арнаулы   п ед аго ги кан ы ң   бір  саласы   — 
I 
о л и го ф р е н о п е д а го ги к а   қ а р а с т ы р а д ы . 
И н те л л ек ту а л д ы қ   д ам у д ы ң   бү зы л у ы н  
сипатгайтьга олигофрения терминін неміс 
п си хи аторы   Э .  К р е п е л и н   1915  ж ы лы  
енгізген. Ақаудың тереңдігіне байланысты 
ақы л-ой  мешеулігі  нақүры сты қ,  туа  бітті 
кем ақылдылық жоне ақыл-ой кемтарлығы 
болып  балінеді.  Нақурыстық  —  ақы л-өй 
мешеулігінің өте асқы нған түрі.  Н ақүры с 
б а л а л а р   а й н а л а д а ғ ы   о з г е р іс т е р д і  ой 
I  елегінен өткізуге дөрменсіз, сөйлеу функ-
20
  ----------------------------------------------------------

21  ---------------------------------------  
АНО
циясы  өте  баяу  жонс  шектеулі  түрде 
(бірқатар  жагдайда дамуын  мулде  тоқта- 
тады)  дамиды.  Олар  қүқы қты қ  түргыда 
саналы  іс-орекетке  қаоілетсіз,  оқытып- 
үйретуге жатпайды жонс қажетгі медіщи- 
н а л ы қ   к ө м е к   пен  кү тім   ж асалаты н  
олеуметгік  қамсыздандыру  жүйелсрінің 
арнаулы  мекемелеріне  (ақыл-ойы  тым 
артга  қалғандарға  арналған  балалар  үйі) 
ата-анасының  келісімімсн  тапсырылады. 
Туа  бітгі  кем  ақылдылықпен  салыстыр- 
ғанда,  едоуір  жеңілдеу.  Туа  бітті  кем 
ақылды балалар соЯлесуді игерудің белгілі 
бір мүмкіндіктеріне ие; кейбір қарапаііым 
еңбек дагдыларын  атқаруға  бейім.  Әйтсе 
де  қабы лдауды ң,  ж адты ң,  ойлаудың, 
сездің байланыс функциясыныц, мотори- 
ка мен эмоциялық-еріктік саланың терең 
ақаулығы бүл балалардың іс жүзінде, тіпті 
қосалқы мектептерде оқуына да мумкіндік 
бермейді.  Қ үқы қты қ  жагынан  бүлар  да 
нақүрыстар  торізді  саналы  іс-орекетке 
қабілетсіз  жоне  олар  арнайы  мскемслер 
тарапынан  қамқорлыққа  алынады.  Кем 
ақылдылық ақыл-ой  мешеулігінің нсгүр- 
лым жеңіл  (нақүрыстық пен туа бітгі  ксм 
ақылдылықпсн салыстырганда) түрі. Бірак 
том сн  ақ ы л   мен  э м о ц и я л ы қ -е р ік т ік  
ж ү й сн ің   ср ск ш сл ік тер і  кем  акы лды  
балалардын жалпы білім бсрстін мсктептс 
окуына  кедергі  кслтірсді.  Психнкалык 
дамуы  кідірген  балалар  —  жалпы  білім 
бсрстін  бастауыш  мектептің  бағдарлама- 
ларын  мсңгеруі  аса  қиыидық  келтірстін 
балалар.  Бірақ оларды  ақьіл-ойы  мсшсу- 
лерге  ж атқы зуга  болм ай ды ,  о й тксн і 
П.д.к.6.  өздсрі алган білімдерінің шсгіндс 
жалпы  талдап-қорытуға  бейімдік  таны- 
тады.  Сойте  түра,  зиянды  факторлардың 
бала организмінс осер етуі мсрзімінс жоне 
олардың шыгу тегіне байланысты  пснхн- 
калық  дакіудың  кідіруі  (ПДК)  эмоция- 
л ы қ -ер ік тік   жүйе  мен  таны м ды к  іс- 
орскеттс  ор түрлі  нүсқада корінеді.  Бірақ 
П Д К -ны ң  барлы гына  ортақ  мынадай 
сипаттамалар  бар:  жогары  дорсжедегі 
олсіздік натижесііше пайда болатын жүмыс 
қабшетінің  томендеуі;  эмоция  мсн  ерік 
күшінің дамымауы жоне жетілмеуі; жалпы 
молімстгер мсн үгым-тусініктср қорынын 
шсктсулігі;  жүтаң  сөздік  қор;  интсллск- 
ту ал д ы қ   д а гд ы л ар ы н ы ң ,  с о н д а й -а қ  
ойыіщық  іс-өрсксггсрініц толык  қалып- 
таспауы .  П .д.к.б.  о зін -о зі  бақы лауға 
бейжайлық  танытады.  Бүл  олардыц  оқу 
бағдарламасын  игеруге  ксрі  ықпалын 
типзеді. Жалпы білім беретіи мектептерде  | 
психикалык дамуы кідірген балалар сабақ  I 
үлгсрімі нашарлардыц санатына қосылады 
жоне  осы  жагдай  олардың  пснхикасына 
одан  ормен  закым  кслтіріп,  оқуга,  білім 
алуға  дсген  жагымсыз  карым-катынасын 
арггыра  түседі.  П л.к.б.  арнайы  мектепте
оқытуды  қажет  етеді.  Сойлеу  кабілетінде 
ауы ткуы  бар  балалар  —  со з  сойлеу 
монерін бүзып айтатын балалар. Сонымсн 
қатар  олар  сөйлеу  ксзінде  сөздін  жатық 
жонс  ырғақты,  сазды  антылуынан  ауыт- 
қуга (мыс.,  кекештену ксзінде) жоне жазу 
мен  оку  зандылықтарын  бүз)та  (дисгра- 
фия мен дислекшія барысында) жол бере- 
ді.  Логопедияда  сөз  сөйлеудің  бүзылуы: 
фөнетикалык,  фонстикалык-фонемати- 
калы қ  ауы ткулар  сойлеу  қабілетін ің  
жалпы дамымауы, ксксштеиу деп аталатын 
педагоппсалық жікгеу қарастырылган. Соз 
сөйлеудеп  ауытқуы  бар  балаларға  дер 
ксзіндс  білікті  диапю стика  жасау  созді 
дам ы туды ң  көптеген  ки ы н ды қтары н  
болдырмауға  мүмкіндік  бсрсді.  Мсктеп 
жасына  дсйінгі  балалар  арнаулы  логопс- 
д и я л ы қ   балабақш алар  мен  топтарда 
(со й лсу   қ а б іл е т і  ж алпы   д ам ы м аган  
балалар  3 - 4   жастан,  ал  ксксштснстін 
балалар  2—3  ж асы нан)  торбнслснсді. 
Мектсп  жасына  жстксн  балалар  сойлеу 
ақауынан  толык  арылған  кезде,  оқуын 
одан  орі  жалғастыру  үшін,  жалпы  білім 
бсретін  мсктсптсргс,  ал  тіл  дамуынын 
арылуы қиын ауытқуы жагдайында тілдік 
ауыр  ауытқуға  душар  болган  балаларға 
арналган арнаулы мектепкс барады. Тірек- 
козгалыс  апларатгары  бүзылган  бапалар  — 
еркін қозгалыс-қнмылы жарым-жартылай 
немссе  толық  шектслген  балалар.  Ауру- 
дың сипаты мен ақаудың аиқындылыгына 
қарай  мүндай  балаларды  шартты  түрдс  3 
топқа  боледі.  Біріншісіне  пернфериялык 
сал жоне шала сал (парез) ауруына душар 
болган, табанының немесе қол білезігінін 
оқшауланган ақауы бар, омырткасы аздап 
қисайған (сколиоз) балалар жатады. Мүн- 
дай  ауытқулар,  одетге,  бапаның  жалпы 
білім  бсретін  мсктепте  окуы на  богет 
болмайды. Екінші топка, негізінен, сүйек- 
бүлшык ст жүйесінің бастапқы  зақымда- 
нуынаи  орталы к  жоне  псрифериялы к 
жүйкс  жүйссінін  сақталуы  кезіндс  пайда 
болаты н  о р то п сд и я л ы к   ауруларм ен, 
со н д ай -ақ   сколиозды н  ауыр  түрімен 
сы рқаттан ған   балаларды  ж атқы зады . 
Мүндай  балаларлыц  мсктсп  багдарлама- 
сын  игсрудсгі  олсуегпк  мүмкіішіктсрінщ 
сақталуына қарамастан, қимыл-козгалыс- 
тарыішагы ауытқулар (мыс., аяқ-колдары 
мен олардыц боліктерініц туабітгі дамып- 
жстілмеуі  ксзінде)  оқы п ,  білім  алуын 
қныішата  түссді.  Сол  себспті  оларды  ар- 
наулы мектсітгердо окыткан жон. Орталық 
жүйкс жүйесі (ОЖЖ) қозгалыс мсхаіпізм- 
лерініц  патологиялық  дамуына  немесе 
зақымдануына байланысты тірек-қозгалыс 
аппараттары бүзылып, полиомисліп жоне 
исрсбралдық  сал  (дамып-жетілмеген  бас 
миыныц  закымдануы)  ауруына  шалдық- 
қан балалар срскше топ күрайды.  Полно-

АНО  --------------------------------  22
миелнтпеи ауыратын балалар жалпы білім 
бсрстін  мсктсп  багдарламасын  табысты 
мснгеруі мумкіи. Әнтсс де сы рқат салдары 
ксйбір жагдайларда баланыц  психикдлык 
дам уы на  ы кпал  етіп,  м ін еэ-қ ү л к ы н ы н  
т ү й ы қ т ы г ы н а ,  э м о ц и я л ы қ   т ү р а к с ы з - 
д ы қ қ а .  о з  күш іне  сенбеуге,  срік-жігсрі 
ж ү й с с ін ін   д а м ы п -ж е т іл м е у ін е   о к ел іп  
соқтыруы мүмкін.  Балага дүрыс псдагогн- 
калы қ ыкпал еткен жагдайда оны  мүндай 
рсактивтік көңіл-күйден арылтуга болады. 
Баламыц  церебралдық  сал  (церсбралдык 
паралнч)  ауруы  ксзіндс  козгалыс  функ- 
цияларыныц  бүзылуы  психикалы к даму- 
ды ц  озііш ік дамуымсп  үйлссім  табатыны 
байқалады; создіи бүзылуы мен танымдык 
функцнялардын калыптасуынан ксцістік- 
уакыт  үгым-түсінікіерінің,  практикалык 
д агд ы л ар д ы н   дам уы   кідіруі  ж иі  козге 
түссді.  Церебралдык сал ауруъіна шалдық- 
қ а н   б а л а л а р д ы н   к л и н и к а л ы к   ж о и с 
педагогикалы к-психологиялы к  сипатта- 
м асы   да  ай тар л ы қ тай   о р   түрлі  болы п 
кслсді.  М ыс., олардын козгалыс функіш я- 
сы ны ц бүзылуы ор түрлі сипатта корінеді: 
ауруды ц   к е й б ір   т ү р ін д е   —  қ о л ,  енді 
бірінде  —  ая к   катты  зардап  шегеді;  тіпті 
бүкіл  аяқ-колды ң қозгалысы  бүзылуы да 
мүмкін.  Кейбір  балаларда  қим ы л-қозга- 
лы с к а іс м і  жсткілікті балв түра,  апраксия 
(мақсатгы багыттагы іс-қимылды орыішай 
алмау)  деп  аталатын  сы рқат  белгі  береді. 1 
Біркатар  жагдайларда  қи м ы л-қоэгалы с 
жетіспеушшігі  тепе-теңдікті  сақтау  жоне 
қозгалыс  үйлссімінін  бүэылуъшан  пайда 
б о л ад ы .  А у р у д ы н   к с й б ір   т ү р л е р ін д е  
барлык еркін қозгалыстардын орындалуы, 
негізінен,  күштеп аткарылатын, гиперки- 
і іездер деп аталатын еріктен тыс козгалыс- 
ты ң  оссрінен  қиындай  түседі.  Церебрал- 
ды к  сал  сыркатымсн  ауырған  балаларды 
окыт>' мсн торбиелеу жүмыстары арнаулы 
мектептердс жүзеге асырылады. А>ъпқ>иыц 
(бүзьшуі  ауыр  түрлерімен  сыркаттанатын 
балалар. Күрдслі кемістігі (қүрамалы) бар 
балаларга  сен со р лы к  ф уи кцнялары ны н 
дамуы   (есту,  кору  кабіл еті)  и н тел л ек - 
туалдық тапш ылықпен үйлесетін ауытқу- 
ларға душар  болган  балалар жатады.  Осы 
санатгағы балалар тобы  ішінен:  ақш -ойы  
мешеу саңырау жоне наиіар еститін; а қьи- 
ой 
ы мешеу загип жоне нашар көретін; есту 
қабиет і  нашар  орі  нашар  коретін,  нашар 
көретін орі саңырау, соқыр-мылкру-саңырау 
балалар  тобын  айры кш а  бөліп  көрсетугс 
болады. С ондай-ак көптеген акаулары бар 
балалар  да  кездеседі.  Күрделі  кемістік  — 
екі  нсмссе  одан  да  көп  ақаудың  қосы н- 
дысы  гана  емес,  сонымен  бірге  сапалы қ 
түргыдан озіндік ерекшелікке ие; оз күра- 
мы іш агы   ауы тқулардан  озгеш с  өзіндік 
қүрылымдары  бар.  Ақаулардын  үйлесімі, 
баска  санаттагы   аном алды   балаларды ң 
б о й ы н д а ғ ы   а у ы т қ у л а р ғ а   қ а р а г а н д а .
б а л а л а р д ы ң   д а м у ы н   ед о у ір   дореж едс 
тсжсйді.  Күрделі  кемістігі  бар  балаларды 
оқы ту мен торбиелеу жүмысы  кемістіктін 
айкы н  білінуі дорежесіне  каран,  медици- 
н а л ы қ -п е д а г о г н к а л ы к   к о м н с с и я н ы н  
коры ты нды сы   негізш дегі  арнаулы  оқу- 
торбие  мсксмелсрінде  жүзсге асырылады.
А Н О М А Л И Я   ( г р е к .  а п о т а ііа   — 
ау ы тқ у )  —  к ал ы п ты   ж ағд ай д ан   ж эн е 
жалпы  заңдылыктаи  ауытқу.  бүрыстык. 
А.  балалар  арасында  жиі  ксздеседі.  Оған 
есту,  керу,  сойлеу  ж үиесінін  бүзылуы, 
ак ы л -о й   меш еулігі  сн якты   кемістіктер 
жатады.  А.  туа  біткен  жоне  ж үре  пайда 
болган  дегсн  екі  түрі  ажыратылады.  Туа 
болган  А.  түкы м   қуалаиты н  ауруларга 
байланысты  нсмесе  хим иялы қ,  мсхани- 
калы к,  радиациялы қ,  т.б.  эсерлерден,  ал 
ж үрс  пайда  б о л ган   А.  ж ү к п ал ы   ауру- 
лардын  (полиомиелит,  қызылш а,  менин- 
гит, т.б.) салдарынан болады.  Балалардын 
с а к а у ,  с о к ы р ,  м ы л қ а у ,  к ек еш   болуы  
немесс  ак ы л-ой лары н дагы   кем істік  А. 
күбы лы сы на жатады.
АНОМ ИЯ  (франц.  апотіа)  —  1)  есім- 
дерді  ескс  түсіру  қабілетінін  іш інара  не 
толык жоғалуы. Термин бүл магынасында 
аф ази ял ы к   ж эне  ам незнялы к  синдром - 
дарды  белгілеу  үшін  гана  қолданылады. 
барш ага  молім  одетгегі  жағдаилар  үшін 
пайдалан ылхіайды;  2)  коғам да  не  топта 
шіеуметтік  күрылым  күйреп,  олеуметтік 
қүндылыктар мсн мәдегаі нормалар жога- 
[  латы н  кездегі  ж ай-күй .  А номияда  жон- 
і  ж осықсы здык,  бей-берекстгік,  үжымдык  
қ ау іп сш ік к е  қатер  орын  алады,  мүндай 
жагдай  мыс., зілзала,  согыс сиякты  апат- 
I  тардан  ксйін  болуы  мүмкін;  3)  сырттай 
ж аксы   үйымдаскан  қогамнын  мүшелері 
тым  мамандалган,  аралас-қүтраластыкты 
шсктсйтіішсй  аіеум етгік күрылым салда- 
рынан оздерін окшаулаіпган халде  сезіне- 
тін  ж ай-күй.  Ж огары  дамыган,  техноло- 
гиялык, қалалы к қогамдарда омір сүретш  
коптеген адамдардың психолопіялык ж аг- 
дайын  сипатгауда  да  осы  магына  қ атд а- 
нылады.
АНТИПАТИЯ  (грек. апііраіһеіа: апіі — 
жауластық  магынасын  беретін  қосы мш а 
ж эне  раіһоз  —  сезім)  —  педагогика  мен 
психаю гняда қатданылатын термнн; жак- 
тырмау,  біреуді  немесе  бірдемені  суканы 
сүймеу сезімі. А. іш тарту, үнатуға карама- 
қарсы   мондегі  сезім  атауы.  Я. Л .  М орено 
(1892-1974)  түлғааралы к  қаты настарды  
зертгейтін  социометрия  одісіне  “симпа- 
т и я"  ж оне  “ант ипат ия"  терм индерін 
түңғыш  рет  қолданды.  А.  коп  жагынан, 
симпатия  си якты ,  кісінің  еркіне  байла- 
нысты  қажет  санауынан  пайда  болатын 
сезім емес. Әйтсе де ол саналы түрде, қүл- 
қы  бүзык, қатыгез, т.б. адамдарға қатысты 
м о р ал ь д ы қ   б ағам д ау д ы ң   н о тн ж есін д е 
пайда  болуы  да  мүмкін.

АНТИПЕДАГОГИКА  —  Батыс  Еуро- 
па  елдері  мен  А Қ Ш -та  XX  гасырдың 
екінші  жартысында  педагогикада  пайда 
болган,  торбиеден  бас  тартуды  түлганы 
калыптастырудың мақсатқа лайық амалы 
деп  білетін  ағым.  А.  70-жылдары  АҚШ - 
та  пайда  болы п,  одан  Батыс  Еуропа 
слдеріне  тарады.  А нтипедагогиканы ң 
окілдері  торбиені  жақсарту  мақсатьпша 
псдагогикалық  реформа  жасау  мүмкін 
емес деп  санайды,  дескудизация  теория- 
сын жақтаушыларды қостап, анархиялык- 
ішдивидуалистік  үстанымда  болады.  6 0 - 
80-жылдардагы еркін торбие беру достүр- 
лері  рухында  п ед аго ги к ал ы қ   ы кпал 
одістерін  озгеріу туралы  моссле  көтерген 
либсралдык түжырымдамалардай емес, А. 
педагогикалық  тургыныц  озін  кемсітуге 
тырысады. А. қазіргі замангы өркенистгің 
дауасыз  ауруы  ретіндегі  үрпақтарды ң 
бастары  бірікпейтіні  туралы  модсни- 
антропологиялы қ  түсініктерді  негізге 
алады.  “Әкслер”  мен  балалар”  арасында 
түңпіы қ пайда болады,  өйтксңі  олеумет- 
тік-модени  озгерістердің  жеделдігінсн 
ересектер балаларына жас үрпаққа омірде 
нақты тірек боларлықтай модениет типін 
бере  алмайды.  А.  окітдсрі  торбие  инсти- 
туты озін ақтамайды, соңдыктан одан бас 
тарту  керек  деген  қорытыіщы  жасайды. 
“Оркеннет  жас  үрпакқа  шамадан  артык 
талаптар қоятыңоықтан, — дейді олар,  — 
торбие  түлганың  өзін-өзі  үгынуы  үшін 
патогенді процестер тугызады, жас үрпақ- 
тыц психикалық денсаулыгын бүзады”. А. 
соц иум ны ң ,  м оденисттің  индивидке 
невроздаушы  ықпалы  туралы  психоана- 
лнтикалы к  түж ырымдамаға  сүйенеді, 
өскслең  түлғаның  тікелей  эмоцияларын, 
бір соттік қажетсінулерін созсіз қолдайды. 
Баланың  үғынылмаған  ниетгері  нағыз 
игілік  делініп,  ерессктер  баланы  одан 
қағы п  осіреді  деп  жазғырады.  Толім- 
торбиені — түлғаны зақымдайтьш бақылау 
жүйесі деп есептейтін А. окілдері адамның 
оздігінен қалыптасуы адамгершіпік үстем 
қоғамға  жеткізеді  деп  пайыкшайды.  А. 
балалық  шақта  басынан  кешкендерінен 
болған  жоне  ересектер  өз  балаларымен 
қарым-қатынаста,  одетте,  үғынбайтын 
невроздар туралы фрейдистік ілімді негізге 
алады.  Үғынылмайтын  нистте  торбие 
процесінде  пайда  болаты н  жағымсыз 
эмоциялар тожірибесі сақталатындықтан, 
ересектер  өткендегі  корген  жобірлерін 
балаларына қайтарады делінеді. А. окілдері 
балалар психотравм ати з м інің алдын алуға 
срекше  коңіл  боліп,  психотерапевтік 
практикамен  шүғылданады  (кобінс  оз 
ем х ан ал ар ы н д а).  А н ти п ед аго ги к ан ы  
жүмысы  өнбеген  не  жүмысбасты  болып 
жүрген  мүғаліадер  де  қолдайды.  “Анти- 
педагогикалық” коніл-ауанға берілушілер
АНТ
балаларын  торбиелеуді  машақат  шешіл- 
мейтін проблема деп есептейтін ата-аналар 
арасында да болады.
АНТРОПОГЕНЕЗ  (грек. 
апіһгороз  — 
адам  жоне 
%епе$і5 
—  туу)  —  адамнын 
( Н о т о   заріелк)  шығу  процесі.  Ежелгі 
адамдар  тортінш і  кезсн н ің   басы нда, 
бірнеш е  м иллион  жыл  бүрын  пайда 
болды. Антропогенездің нсгізгі алғышарт- 
тары  кызметін:  маймылдардьш  қозғалыс 
белсенділігінің  екі  негізгі  көрінісінін 
жоғары дорежеде дамуы сияқты ерекшелік 
белгілері;  жануарлар  олеміндегі  алақан- 
дарыньш, осіресе алдыңғы аяқтары саусақ- 
тарының  барынша  қозғалғыштығы  мен 
мейлінше  қиы н  қармап  үстау  кимыл- 
дарын  орындауға  қабілетгілік;  иіскеуден 
басым  түскен  орі  алдыңғы  аяқтарынын 
үстау  кимылымен  жоне  олардың  тері- 
бүлшық  ет  сезімталдығымсн  үйлесімді 
қызмет  атқаратын  бинокулярлық  көруі, 
мүның  озі  тосілді  қимылдар  нысанда- 
рының физикалық касиеттерімен жақсы- 
рақ  танысуды  қамтамасыз  етті;  топтык 
мінез-қүлықтың жоғары дамыған форма- 
лары  мен  коммуникацияларын  атқарды. 
Приматтар —  адамның түп-түқияны жер 
бетіндегі  өмір  қалпына  жоне  екі  аяқпен 
ж үруге  кө ш ті.  С о н ы ң   н о ти ж есін д е 
алдыңғы аяқтары жүру қызметінен босап, 
үстау амалдары олардың негізгі қызметіне 
айналды,  мүның  өзі  қүралды  (заттарды) 
пайдалану амал-тосілдерінің қатгы дамуы 
мен психикалық қызметі деңгейінің одан 
орі  артуын  қамтамасыз  етгі.  Осы  негізде 
енді  ал ғаш қы ,  қ ар ад ү р сін   болса  да, 
адамды қ  —  арнайы  озірленгсн  еңбек 
қүралдарын  қолданумен  снпатталатын 
еңбек  оркеттері  келіп  шықты.  Бірлескен 
еңбек  алғашқы  қогамдық  қатынастарды, 
одан  кейін анық сөйлеу мен  өз кезегінде 
қазіргі  адамны ң  қалыптасу  процесіне 
ү л к ен   осер  етк ен   сан ан ы   туды рды . 
Т үтастай  алған да,  ан тр о п о ген ез  тек 
морфологиялық жаңғыруларымен  (адам- 
ның  тікелей  түп  аталары  қүрылымынын 
өзгерісімен)  гана  емес,  мінез-қүлқы  мен 
психикасының  да  сонш алық  өте  терен 
өзгерістерімен  жоне  қорш аған  ортаға 
мүлде  жаңа  қатынастардың  орнауымен 
сн п аттал ад ы .  А.  о р г а н и к а л ы қ   олем 
тарихы ндагы   дам уды ң   б и о л о ги я л ы к  
саласынан  олеумеггік  саласына  сапалы 
секіріс болып табылады. А. туралы ілім — 
антропологияның  бөлімі.
АНТРОПОЛОГИЯ  (грек.  апіһгороз  — 
адам жоне  Іо&о$ — ілім,  ғылым)  —  1)  сөз- 
бе-сөз  аударганда  —  адамзатты  зерттеу. 
Анықтаманы  кімнің  беріп  отырғанына 
қ а р а й   а н т р о п о л о ги я ға   ар х со л о ги я , 
лингвистика,  психология,  олеуметтану, 
сондай-ақ  биологияның,  анатомияның, 
генстиканың  кейбір  салалары  қамтылуы

АНТ  --------------------------------   24  ------------------------------------------
м ү м к ін .  Б ір сы п ы р а  зер ттеу ш іл ер   бүл  I  ад ам н ы ң   ал гаш к ы   ш ы қ қ а н   ж ері  бола 
пәнді  модени  А.  жоне  ф изикалы қ  А   деп  I  алмайды.  Азия  мен  Еуропаның солтүстік 
саралауға  бейім;  2)  адам ны ң  шығу  тегі  жағалауларьш ан  адам  торіздес  маймыл- 
жоне  эволю циясы  туралы  ғылым.  Ж еке  дарды ң  немесе  өте  ертедегі  адамдардың 
ғылым  ретінде  XIX  ғасырдың  ортасында  қазбадан табылған сүйектері, тіпті түрпайы 
қалы п тасты .  А н тр оп о л о ги ян ы ң   негізгі  жасалған заттардың қалдықтары кездеспе- 
бөлімдері;  адам  морфологиясы,  антропо-  гендікген, алғаш қы адам бул аймақган да 
генез, носілтану туралы ілім. XX ғасырдың  ш ы қпаған деп есептеледі.  Коне тас қүрал- 
о р тасы н ан   бастап   “адам   б и о л о ги я сы ”  дарды ң  коп  табы лған  жері  —  Оңтүстік 
деген атаумен біріктірілген пондер кешені  Азия,  Африка  мен  Еуропа.  Бірақ  солар- 
қ ар қ ы н д ы   дамы ды   (адам  орган и зм ін ің   ды ң ең Конесі қайСысы екені ғылымға олі 
дамуы м ен қүрылысының түрленуіне осер  белгісіз.
ететін   ф и з и о л о г и я л ы қ ,  б и о х и м и я л ы қ  
А Н Ы Қ Т А М А   (Д еф и н и ц и я)  —  сол 
жоне  генетикалық  факторларды  зертгеу).  I  арқы лы   үғы м н ы ң   м азм үны   аш ылатын,
А Н Т РО П О М О РФ И ЗМ   (грек.  апіһго-  бүл  үғымда  бейнеленген  объектілердің 
ро

жүктеу/скачать 13,68 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: