Казақ тілі терминдерінің салалық гылыми түсіндірме создіктерінің топтамасы Қазақстан
жүктеу/скачать 13,68 Mb. Pdf көрінісі
|
Ә. торт түрлт кырымен: кайнар козі, мақсаты, нысаны жоне күшімен (куаты-| мен) — си п аттал ад ы Ф рейд о зін іц бүрыигы енбектерінде “ Меңдік” оуесте- нуді (нндивидтің о зіи -озі сақтауы на жордемдесетін) сексуалдык оуестснулерге (кейдс озін-озі сактауға нүксан келтірге- німен, түрдің сакталуына жәрдемдесеттн) карсы койган болатын. Омірге деген эүестіктер жалпы эуесгіктермеи диалек- ти калы к бірлік калпы нда бола түра, патодогиялык жагдайлврдагы оуестіктер, осірссе меланхоликтерде салистік бүзакы- лыктарга, озін-озі айыптауларга жоне т.б. үлаеуы мүмкін. Түлганың психолопіялык еміріндеп оуестенулердің, сонын ішінде сексуалдык оуестенулердін монін асыра багалаушылыққа карамай, онын ізбасар- лары кайсыбір жеке бастык күрылым- дарды, коргаиы с механизмдерін, т.б. калыпгастырудағы накты әуестенулердің маңызды рол атқаратынын атап көрсетісгі. ӘУЛЕКІЛІК — психаюгияда: адамның м ін е з-қ ү л қ ы н д а г ы ү н ам сы з си п ат; дар ақы льгқ, д а ң ғ о й л ы к , оум ессрлік I БАҒ сиякты кылыктарға үксас. Өулскілікке шалдыккан адам озіне-озі ие бола алмай. сол норсеге елігіп. кажетгі иорсені ескеріл, елеудсн қальш, даракыланып кетеді. Оган басканы ц созіне күлак аспау, көзка- расымен, ткірімен. багасымен санаспау, ойына бір келіп калганды гана күйгтеу тэн. Ә. адам торбиесінің жетімсізділнен жан дүниесінін жүтаңдыгы меи сезімде- рінін дорекілігімен болады. ӘУМЕСЕР — мінез-қылыгы үнамсыз адам: аланғасар, ш олж аң. моселенін байыбына бармай. кнмслегіш. Мүндай адамдар үнемі күлкі, мазакка қалып, соз естиді. Бірақ еодан корытынды шығар- майяы. БАҒА (О ценка) — оқуш ы ларды ң білш, білік, дагдыны меңгеру дорсжесін шартты белгшен — балмен аныктау жоне корссту. Багдарламамен бекітшгсн, оқу үлгерімі мен тортібінің децгейі. Ауызша жоне жазбаша жауап бсру, практикалык жоне графикалық жүмыстар. шебсрхана- лар мен ондірістегі жоне мектеп жанын- дағы үлескідегі жүмыстар да багаланады. Сонымен бірге окушынын окуға деген қ а р ы м -к а т ы н а с ы , о к у м е к е м е с ін іц оқушыларға арналган тортіп ерсжесін орындауы ескерілсді. БАҒАЛАУ БАЛДАРЫ (БАҒАЛАР) (Огаеіки, оиеночные баллы: франц. Ьаііе — ш ар) — окуш ылардыц білім денгеиін белгілейтін бага. С оз түрінде не сан түрінде бсшуы мүмкін. Мектептерде 5 бал- ды жүйе қалыптаскан. БАҒДАР (Устаноака) — субъектінің д а й ы н , п ей іл д і болуы ; б ел гіл і бір объектінің пайда болатынын күн ілгері білген кезінде пайда болады жоне осы объскгіге катысты іс-орекетгің оряыкты максаткерлік сипатта отуін камтамасыз етеді. Жалпы пснхологияда Б. жануарлар- ды ң м аксатка бағы тталған орекетін, организмнің аддын ала молім жағдаят- тарға бейімделуінің психофизиологиялык механизмдерін, психикалык процестершн таңдам алы лы ғы м ен бағы тты лы гы н, тү л ган ы ң іс - о р е к е т ін ің үгы н ы лм ай реггелуінің, мінез-қүлык калыптасуьпгьщ механизмдерін зертгеуде қолданылады. Ә леум еттік психологи яда Б. то п ты ң мүшесі ретіндегі түлганы ң бедгілі бір олеум еттік объектілерге каты н асы н , олеуметгік м ін ез-күлы кты ң оздігінен реттеяуі, орныктылыгы жоне үіЪтесімділігі механизмдерін, олеуметтену процесін, бағдардың мыс., насихат ыкпалымен озгерулерін зертгеу кезіндс. сондай-ак БАҒ 46 бслгілі бір жагдаятгарда түлғаны ц міиез- күлқы ны н ыктимал нысандарын болжам- дау кезінде пайдапанылады. Іс-орекеттегі бағдардыц негізгі фуикциялары: а) іс-оре- ксттіц орны қты , дойекті, м ақсатқа л ай ы қ сипатқа отуін анықтаііды; о) субъектіні стандартты, бүрын кезіккен жағдаятгарда ш с ш ім д с р қ а б ы л д а у қ а ж с т т іл іг ін е н босатады; б) іс-орсксттіц снжарлыгына, қ ы р сы зд ы гы н а себеп ш і болаты н жонс субъсктініц жаца жагдаятгарга бейімделуін қиындататын ф актор ретінде де корінуі мүмкін. Бағдардын мазмүны о іш туын- датқан объективті фактордыц іс-орекетгің қүрылымындагы орны на тоуслді болады. БАҒДАРЛАУ (Ориеіггашія) — алдагы орекеттін багытын, молшерін сезім жоне ой жүгірту арқы лы аныктау. БАҒДАРЛАУ РЕФ ЛЕКСІ (Ориентиро- вочішй рсфлекс) — ми жүмыс мүшслеріне хабар ж іберіп қ а н а қ о й м а й , ол о зін іц ж олдаган хабары нан мағлүмат алып та отырады. Осындай екі жақтан хабарлаудын а р қ а с ы н д а ғ а н а м и а и н а л а с ы н д а ғ ы қүбылыстар туралы дүры с молімст алып, нақты лы м үқтаж ы н отеуге е з орекетін бағытгай алады. И. П. Павлов бүл реф- лексті: “ Бүл не?” дсп атады. БА ҒЫ ТТЫ ЛЫ Қ (Направленность) — қ а ж е т т іл ік п ен д о й е к т іл ік ж и ы н ты ғы аркылы түлганын кызмстін бағытгайтын үгым. Ол адамнын дүнистанымын білдіретін м үдделерінен, бсйім ділік, сснім , мүрат сскілді ой нысандарымен сипатталады. Б А Й Қ А Ғ Ы Ш Т Ы Қ (Н а б л ю д а т е л ь - иость) — затты н , қ ү б ы л ы сты н егж ей- тегж ейін ац ғараты н адам қабілеті. Ол адам ны ц өм ір сүрген ортасы на, толім- то рб и есін е, м ам ан д ы ғы н а, косібін е де байланысты. Б. ғылыми жүмыста, шығар- м аш ы лы қ істе ерекш е орын алады. Б. — танымды к қүры лғы мен соган сай шын- д ы қ т ы кабы лдауд ы қ ал ы п тасты р аты н қасиет. ; м м р іі БАЙҚАУ — 1) теория жүзінде игерйі- ген әдіс-амалды іскс асыру максатында сы нап көру; 2) өнер саласындагы (кон- церт, спектакль, корме жонс т.б.) жетіс- тіктерді топтау түрінде ел назарына үсыну. Б. онсрпаздыц шыгармашылыгын жетіл- діріп, оны елге танытуда насихатгы қ қы з- мст атқарады. Б. көрсрмендердін тадғамын арттыратын эстетикалы қ торбие қүралы болып табылады. БАЙҚАУ ӘДІСІ (Мегод пробования) — белгілі ж осп ар б о й ы н ш а ж үйелі түрде біраз уақы т зерп елуш і адамны н психоло- п ія л ы қ ерекшеліктерін қадағалау. Банқау, одетте, зерттелуш і ад ам н ы ц орекетін е араласпай-ақ жүгізіледі. Осы одіс арқылы зерттелушінін мимикасын, соз реакция- л а р ы н , т ү р л і қ о з ғ а л ы с т а р ы н , м ін е з - қүлкы н банқауға болады. Б А Й С А Л Д Ы Л Ы Қ (В ы д е р ж к а ) - адамға тон жагымды касиет; синонимде- рі — тозімділік, шыдамдылық, табандыльпс БАКАЛАВР (л а т. Ь ассаіаигеиз) — б ір с ы п ы р а ел д ер д е а л га ш қ ы ғы лы м и дорсжс; терт жылдан томсн смес негізгі білім бағдарлам асы н ж етік м сцгерген, қорытынды аттестаттаудан откен адамдар үш ін жогары кәсіптік бітімнін алгашкы сатысы. БАҚТАЛАСТЫ Қ ( Конкуреншш; лат. сопсигго — қақтығысу) — жеке адамнын нс то п ты ц бслгілі бір м ақ сат жолында екінші бір адаммен не топпен босекелестік карым-катынасы. БАҚЫ ЛАУ ( Контроль; ф р ан ц . соп- ігоіе) — 1) кадагалау, тексеру жоне белгі- ленген максаттан ауыткулар мен олардын себ еп тер ін ан ы к тау м ақ саты н д ағы іс- орскст; 2) қабылданган шешімдсрдін іс жүзіндегі жагдайга сойкестік дорежесін аны қтайты н баскару функциясы. Педаго- гикада Б. окуш ы ны ң білім сапасын ан ы к- тау үшін қажет. Түрлері: тақырыптық Б. — оқу бағдарламасындагы белгілі тақы ры п- т а р б о й ы н ш а ж ү р г із іл е д і; т а р а у л ы қ (то ксан д ы қ) Б. — т о қ с а н н ы ң аягы нда откізіледі; қорытынды Б. — окушылардың жыл бойы алған теориялы қ жоне практи- к ал ы қ білім дсрін ан ы қ тау м аксаты нда қ о л д а н ы л а д ы . Е м ти хан м е н ж ы л д ы к ү л гс р ім б а г а л а р ы н а н п е д а г о г и к а л ы қ кеңестің шешімі бойынша корытынды бага шығарылады. БА Қ Ы Л А У Ә Д ІС І (М е т о д наблю - д е н н я ) — б е л гіл і б ір п с д а г о г и к а л ы қ қ ү б ы л ы с т а р д ы ң ө ту е р е к ш е л ік т е р ін , о л ар д а т ү л ға н ы ң , ү ж ы м н ы ң , ад ам дар т о п т а р ы н ы ң к ө р ін у ін ің , а л ы н а т ы н н оти ж елер д ін то н си п ат т ар ы н ж үй елі түрде мақсаткерлікпен тіркеп отыру. Б.о. түтас ж оне іріктем е, қосы лы м ды ж әне ж а й , б а қ ы л а н а т ы н ж о н е б а қ ы л а у г а келмейтін, далалы қ ж әне лабораториялық ж энс т.б. түрлерге белінеді. БАЛА П С И Х О Л О Г И Я С Ы (Д етская психологи я) — б а л а н ы ң п с и х и к а л ы к д ам у ы н ы ң заң д ы л ы к тар ы н зерттей тін психологняның саласы. Педагогикамен, жас ерекш елігі м орф олопіясы м сн жоне ф и з и о л о г и я с ы м е н , о с ір е с е б а л а н ы ң ж о ға р ы ж ү й к е қ ы з м е т ін ің ф и з и о л о - г и я с ы м е н т ы г ы з б а й л а н ы с т ы . Б .п . саласындагы зерттеулердің педагогикалық практикада оқу-торби е ж үм ы стары ны н одістері мен бағдарламаларын анықтауда, оқ>іиылармен дербес тіл табуда маңызы зор. П си хикан ы ң дам уы н ы ң ауы тқуын зерттеу д сф ек то л о ги яд а ж о н е балалар п си х и атр и я сы н д а қ о л д ан ы л а д ы . Б ала психатогиясы ны ң міндеті — психикалық процестердің (танымдық, еріктік, эмоция- л ы қ), сон дай-ақ баланың іс-орекстінің ор алуан түрлерінщ дамуын, жеке адамдық қасиетгердің, баланың жас жоне жеке пснхологнялық ерекшеліктерінін қалып- тасуын зерттеу. Жеке психикалық процес- тер оздігінен дамымайды, ол баланың түтас жеке адам ды қ қ аси еті ретінде дамиды. Бала психологнясында бақылау, онгімелесу, баланын іс-орекетінің (сурет салу, қүрастыру, еомдау, бала иіығарма- шылығы) нөтижесін талдау өдістері, сон- дай-ақ экспериментгің ор алуан түрлері қолданылады. Мүғалімдер мен торбие- шілер ж үм ы стары ны ң тож ірибелерін психологиялық зерттсу де маңызды рел атқарады. Б.п. пснхологііяның жеке саласы ретінде XIX ғасырдың ортасында бөлінді. БАЛА СҮ РА ҚТА РЫ - балан ы ң ай н ал ад ағы д ү н н е н і бслсен ді түрде игеруіне септесетін білмекке қүмарлы- ғының коріну нысаны. Б.с. осіресе олі жеткілікті тэжірнбесі жоқ, бірак білуге барынша қүлшынатын мектепке деііінгі жаста коп жоне қызгылықты болады. Дамудың мүның алдыішағы кезеңаеріне тэн заттық-практикалық қарекет балага айналасындағы заттардын карапайым касиетгерін нсгізінсн бағдарлауға мүмкін- дік берді. Алайда неғүрлы м жоғары деңгейдегі қүбылыстар мен қаснеттерді онын негізінде үғыну мүмкін емсс, олар: окн галарды н ссбеп -салдарлы к озара бай лан ы сты лы гы , б өл ш сктеп , кай та жинауга келмеіітін бүнымдардың күрделі қүрылымы, табиғат қүбылыстарынын, адамдардың қары м -қаты настары ны ң , қогамдық омір оқнғаларының ерекше- ліктері жоие т.б. Тілі жаттыкканнан кейін баланың білгісі келген мон-жайларды сүрақтар қойып біліп алуга мүмкіішігі бар. Бала сү р ак тар ы н ы ң коптігі мен сан алуандығы ата-аналарын таңдандырады, кейце тыгырыққа тірейді. Бала сүрақтары- н ы ң мсктеп ж асы на дейінгі баланың ойлауының бсйнссі скенін естс үстау керск, ол нақты, бейнелі жоне эмоциялы болады . М үн дай ж аста ол гы лы м и үғымдардың олі мсңгсрмсген белгілерін өз бстімои алып корытынды жасайлы. О к и гал ар д ы ң бір м езгілде болуы н олардың озара байланыстылыгынан деп білуі себепті салдарымен алмастыруы, косалкы белгілсрді нсгізгі деп санауы мүмкіи жоие т.б. Сондыктан баланың кейбір сүрақтары үлксндсрге оғаш орі аңғырт болып көрінеді. Алайаа ата-аналар мен торбиешілер бүған мсзі болганын білдірмей, бала күткен жауаптарын беруі керек. С үрақтар берудсн байкалатын білмсккс қүмарлыкты котсрмслсу, олар уғынатындай стіп түсіңдіру, оз бстімсн ойлап білуге ынталаішыру қажет. Қерісін- шс, мектепке дейінгі жастагы балалардың сүрақтар қоймайтынына алаіщаушылык білдірілуі тиіс; ол танымдық процестсрдің жсте дам ы ғанды гы ны ң белгісі болуы м үм кін. Баланы ң сүрақтары на жауап бсргенде үлкендер балаға айтылатын ақпараттың анықтығш іа сенімді болуы тиіс. Егср бала кейіннсн оның білмей- тініне көзі жететін болса, бсделі бірден төмендеуі мүмкін. Бала сүрағына берілугс тиіс жауапты білмеген жагдайда мүны білмеймін деп мойыішаған немесе жауап бсрудін м срзім ін кейінгс қалды рған ж ақсы. Әйтеуір бір жауап бсру үшін бірдсңс ай ты л ган н ан горі бала тура жауапты жақсы корсді. Осе келе баланың білмскке қүмарлығын озі дсн қойган моселелерді озі анықтайтындай стіп, оз бетімен ойлап табу қарсксті арнасына бағьптау қажет. БАЛА ІС-ӘРЕКЕТІ (Детская деятель- ность) — баланың жан-жақты дамуы мсн когамдық тожірнбсні үйрснуінс багыттал- ган іс-орскст. Кішкентай ксзпшс балага “Бүл н е/”, “Мүны қайтеді?" дейтін сүрак- тар маза бсрмсйді. Осы затгық іс-орексті негізіндс баланың ойындық іс-орексті, яғни сңбск іс-орекетінің нышаны пайда болішы. Ол затгық, релдік, создік жонс слсстік, снмволдық түрлсрмсн біртіндеп күрдслілсн с бсрсді. Е ң бск элсм ен ті түрмыста озіне-озі қызмст сту, шамасын- ша снбсктсну арқылы байқалады. Бала- н ы ң іс -о р ск с тін ің о н ім д іл ік сипаты танычшық процссс арқылы (сурет салуга, мүсіішеугс, т.б. талпыныстар) корінсді. М сктептік жас қарсаң ы н д а баланы н таныкшық іс-орсксті қалыптасады. БАЛАЛАР КІРПИЯЗДЫ ҒЫ (Капрн- зы детей) — баланың сресектерді тыңда- май, оз орскетін гана жон коретін сркслігі. К ір п н я зд ы қ ж ас б алалар д а к о б ір ск кеацсссді. Егер ондай баланы кезіңде дүрыс торбиелсмесс, қиқарлыққа үласуы мүмкін. БАЛАЛАР ҚОЗҒАЛЫ СЫ (Детское двнж ение) — б ал ал ар б ір л е с т ігін ің бірлсскен іс-орекеті. Б .қ. когамдагы балалар мсн жасоспірімлсрдің мортсбесінс, шамасына қарай когамдық омір мсн іс- орекеткс қосылу, олсуметтік шыгарма- шылык псн азаматгык озіндік сана, жасы толмапшдардың қүқықтары мсн мүдделс- рін қоргау мосслслерш котерсді. БАЛАЛАР О Р К Е С Т Р І (Д етский орксстр) — музы калы к білімі бар нс музыкага қабілетті, ор түрлі музыкалык аспапта ойнайтын балардың тобы. БАЛАЛАР ҮЙЛЕРІ - жстім балалар- га, ата-анасының ауруы, қайтыс болуы, ата-аналы к қүкы ктары нан айырылуы себспті жонс т.б. қараусыз калган бала- ларга арналган торбис мекемссі. Б.ү. балалардың омірі мсн денсаулыгын сақтау, торбислсу, окыту, оэ шщына омір сүруі мен сңбск қызметіне даярлау міішсттерін Б А Л --------------------------------- 48 орынлайды. Әрбір Б.ү. жанында қамкор- шылык кенес ж үм ы с іс т е й д і, оны ң күрамына жергілікті білім беру органда- рынын. қогамды к ж оне қамқорлы к үйымдарынын өкілдері кіреді. Кеңес балалар уйлёрін жөндеу жоне жаңадан салу. матерналдық-техникалык базасы. тэрбиеленушйіердің еңбегі мен демадысын ^йымдастыру, оларды кейін енбекке орналастыру, арнаулы орта жоне жоғары оку орындарына окуға жіберу мосел елерін шешеді. БАЛАЛАРДЫ Ң СУРЕТ САЛУЫ - баланың дамуының көріну нысаны жоне тэн сипатты корсстюші Балалар кішкен- тайынан-ақ с>рет сала бастайды. Үгыныл- ған бейнелеуш ілік қарекет мектепке дей інгі жаста, сом дау, жапсырмалау. қүрастыр>мен катарлас калыптасады. ойтсе де, бүлардан озгешелігі пайдаланы- латын материал көп болганды ктан, психиканың дамуына көп септігін тигізеді. Белгіи бір жастагы жетекші қарекет — о й ы н м ен катар сурет салу баланы н олеуметгік тожірибені игеруін камтамасыз етеді. 3 - 4 жастан бастап балалардың ен жиі салатын сүретгері үй, гүл, агаш жоне т.б. болады Мүндай жаттанды үлгілер қ ай та-к ай та салы ны п, бала оларды жетілдіруге орекет жасамайды. Графика- лык бейнелердің осы арқылы жаттанды- лыққа айналуы балалардың сурет салуы- мын дамуына көп кедергі жасайды. Нак осы кезеңде педагогикалык жетекшілік бслмасн. бала сол күйі шыгармашылык сур ет салуды ү й р ен б сг ен калпында калады. Балалардьт суреттерінін мазмүны бвстапкыда біртигггес болып, олар кобіне адам ды , одан с о н агаш , үй секілді үйреишікті объекгілерді салалы Балабак- шада алгашкы суреттер гүл, шырша, аккала жоне т.б суреттер оолады. Бүл балабақшадагы окыту мен торбиелеу багдарламасына сан. 5 жастан бастап үлкендердің қолдауымен бала озі ден койган іатгарды бейнелей бастайды. 5-тен 6-га дейінгі аралықта балалар суретті ерекше коп салады. бүл кезде салынган суреттер ол жаска дейінгі жоне одан кейінгі жастагы еуреттердін борінен эл деқ ай да коп болады С уреттердін маэмүны едэуір үлгаяды. Бала оэінің киялындагы бейнелерді сала бастайды. Үл балалар мен кыз балалардың салатын сурсттерінде бірсыпыра айырмашылык болады, үл балалар үйлер мен калаларды, автомобильдер, кемелер, үшактар жэне т.б. объектілерді бейнслейлі Кыз балалар — одемі кыюарлы, гүл, бакша, ор алуан о ю -о р н ек т ер д і коп салады . М үндай айырмашылык жеткішнек жаска жеткенгс дейін сақталады. Балалар отбасындапл адамдарды коп салалы. 5—6 жаста-ак бала отбасындағы қарым-қатынасты жақсы түсініп, оны суреттерінде бейнелейді. Бала жақсы көретін адамының суретін мүқият- тап салады, үқсатуга тырысып, эбден эдемілейді. Балага үнамаган адам отбасы м үш елерінің жалпы суретіне мүлдем кірмей де калуы мүмкін; отбасында жоқ, бірак болса екен дейтін адамдар да бейнеленуі мүмкін. Баланың осындай суреттеріне қарап отбасындағы карым- катынас жоне сггбасы тэрбиесінін жагдайы туралы бірсыпыра дерек алуга болады. Озін салган суреттерде үнамды киім кигізіп (одемі койлск не оскери киім) түрган жерін, жагдайын одемілсп бейнелейді. Баланың өзін-өзі багамдауының жайын осындай суреттерге қарап білуте болады. Бала өэін нашар, қодайсыз жерлерде бейнелейтін болса. эмоциялы к жай- күйінің төмендіпнің хабаршысы болуы мүмкін. Балалардын борі белгілі бір сюжетгі. кайсыбір гақырыпты кайталауга бейім. Мүіідай эуеспкке күрметпен қарап, олардын оздері үшін кымоат орі манызды карекетіие кедерп келтіруге болмаішы. Балалар өэ сурсттсрі аркылы ариайы көэдемсй-ақ когамнын идеологиялық жоне мадени багдарлануын бейнелсйді, үлкендердщ багамдауына еліггеп, бол- ; мысты багалауды үйреиеді. Айналасын- дагы адамдардыц багдарланушылыгыи игеріл, оз үстаиымын калыптастырады. Балалар салган сурсттердін маэмүны олардын үлкендердін оміріндегі окига- ларга сеэім тал ды к п ен қарайтынын көрсетеді. Балалардың олеуметпк реак- циялары когамдык коніл-ауанга жоие ересектсрдін мүдделсріне үндес болады. Сондықтан да балалардың салган суретте- рінің доуірдің шынайьт күжаттары деп багалануы обден орынды. БАЛАЛЫҚ ҚАТАЛДЫҚ — баланын адамдарга ие жануарларга аэап шсктіруі. Ү л к ен дср дін каталды гы ндай ем ес, балалык каталдык касты к нистпсн жасалмайды. Кішкентай бала басканы кинау не аэаптауды көэдсген саналы максаты болмай, катал кылык жасауы мүмкін — күстың үясын бүэу, ойиап жүріп жолдасын жаралау жонс т.б. Ол мүны эаттар мен қүбылыстардын касиет- терін білм егендіктен, вэ кылығынын эардаптарын үгынбагандыктан жасайды Кейістік білдіру, жылау секілді орскет- тердін монісін ажыпататындай тожірибесі болмагандыктан, бала басканы кандай жагдайга түсіргенін үгынбайды. Ол кобіне I ой л аи бай орекет ж асай ды , е э і н - о э і I бақылауы босан болады. Әйтсе де мүнын бэрі баланын кяггалдыгын ақтамайды жоие тиісінше торбиелік ықпал жасауды кажет етеді. Егер баланың бакылаусыэ орскет жасай беруіне жол берілсе. ол каталдык көріністерін үйреншікті нэрссдсй көріп, кейін жсткілікті бішмі де, озін-өзі бакылау кабілеті де каталдык эрекет жасауына токтам болмай қалады. Мүның салдары- нан балалық қаталдык түлғаның жагымсыз мінезіне үласып, қүкы ққа қарсы орекет түріңде көрінуі мүмкін. Абайламай не білмегендіктсн қаталдық жасаған балага оның қандай зиян келтіргенін үғынды- рып, жан ашу сезімін ояту, өз қылыгы мен оны ң зардабы жөнінде ойлануга мэжбүр ету қажет. Педагогикалық — осср- ықпалдың негізгі багдары ссзімталдық, сергекгік, жан-жануарга мейіріммсн қарау қасиетгерін дарытуды коздеііш. Отбасьпша өзара сүйіспеншілік пен қамқоршылдық, тошрсгіндсгілсргс ілтипатпен сергек қарау рухынын болуы ны ң ө зін ің -а к балага тэрбислік эсер-ықпалы болады. БАЛАЛЫҚ ШАҚ (Детство) — онтоге- нездің алгаш кы кезенін сипаттаіітын термин, ягни кэмелетке толмаган балгын шақ. Психолопія гылымында адамның даму процесі бірнеше ксзсңнсн түрады. Б аланы ң туганнан бастап , м сктспкс барганга дейінгі кезеңін төрт шаққа боліп караетырады: 1) бөбектік шақ (туғаннан 1 жасқа дейін); 2) сэбилік шақ (1 жастан 3 жасқа дейін); 3) мектсп жасыиа дейінгі кеэең (3 жастан 7 жасқа дсйін); 4) төменгі сынып жасындагы балалар (6—7. 10—11 жас). Психнкалық дамудың бірдсй жас шагы кезеніндегі балаларды біріктіретін негізгі психикалық белгілер — олардың қажетгі- ліктсрі мен мүдделері, осыдан туындайтын бала іс-орекеттерінің түрлері мен олардын қоршаган ортага козқарастары. Олардың дамуының ерекшеліктері іс-орсксттерінс байланысты болады. Мыс., нэрсстс үшін жетекші іс-эрекст үлкеңдермен эмоциялық қарым-катынас болса, собилік шақтагы бала үшін заттық іс-орекет, мектепкс дейінп балалык шақтагылар үшін ойын болып табылады. Б.ш. ксзеңіңдсгі қогам- ның олеумстгік-экономіпсалық, этномоде- т і жагдайьпіың осері баланың болашақга кабілетінің дамып, жеке түлга рстінде қалыптасуына үлкен осер стеді. БАЛАМА БІЛІМ БЕРУ (Альтерыатив- ное образованне) — дөстүрлі білімгс косы м ш а кейде оган карсы снпатта көрінетін білім түрі. Балама біпім бсруді жақтаушылар дэстүрлі білім бсру жүйссін өзгертуді үсынады. Косіптік білім бсру, нарық сүранысы мсн азаматгардың қажст- тілігі арасындагы озгсрістерді бсйнелейді. БАЛАМА М БК ТЕП ТЕР (Альтерна- тивные школы) — бір-бірімен білім, торбис жагынан салыстыра жоне жарыса отырып білім бсретін мсктсп. БАЛАМА ПҢДАГОГИКА (Альтерна- тивная педагопіка) — қогамдагы мсмлекст- тік тургьшагы педагогикага балама гылымн ------------------------------- БАЛ толімдік білікшер жүйесі. Б.п. модениетгің, білімнің жоне омір салтының балама- лылыгын калыптастыруға үмтылады. БА Л А Н Ы Ң М Ә Д Е Н И ОРТАСЫ (Культурная среда ребенка) — баланың оқуы мен омірлік қарекеті отетін орта. Бүл ортаны барлык оқу пондері мазмүнының мэдсни қүрауыштары, озіндік белсенді о қ у ж оне білім беру іс-эр скстін д сгі моденнет; оқу орнындагы ықшам мәдени кеңісгік; ересектермен, балалармен карым- қатынас модениегі; балалар бірлсстігі мен қо сы м ш а білім бсру орталары ндағы модснист қалыптастырады. БАЛАНЫҢ ЭСТЕТИКАЛЫҚ СЕЗІ- М1 — эстстикалық затқа қатынасынан туындаған жеке бастың лоззаттануы нсмссс жек корушілігі жэне сол заттың мазмүны мен түрі туралы бага беретін озіндік сезім күйі. Табигаттағы, қоршаган ортадагы әдемілікті айыра білудің алғашқы қадам- дары баланы ң эстетикалы к сезімінен басталады. БАЛАҢ ЖАС (Юность) — жасоспірім шақтан ересек кезеңге оту соті. Психо- логтар балан жастын хронологиялы к шскарасын түрлішс корсетеді. 15 пен 18 жас аралыгын ерте балаң жас ксзсңі деп, ал 18 бен 23 жас аралығын кеш балаң жас ксзеңі дел атайды. Б.ж. кезеңінің втуімен бірге адам н ы ң ф н зн к ал ы қ түрғы дан ж етілуі де аяк тал ал ы . Бүл к е зе ң н ін психологиялық маңыздылығы сананың дамуымен, омірге косіби дайындықпен келудің шешімін табумсн сипатталады. Б.ж. ксзеніндс танымдық, косіби кызыгу- ш ы лы ктар қалы п тасы п, енбек стугс, болашактың жоспарын қүруға, қогамдык омірге араласуга бслсеіщілігі артады. Б.ж. ксзсңііше аоамгершілік қасиетпң, түрақты коэкарастың, азаматгык мінез-күлықтың қалыптасуы қиын жагдайда отсді. БАЛДЫРҒАН — соби жасынан асқан ( 6 - 9 жастагы), ойын дамытуга, оқуға қүлшынган, мінез-күлкының өдептілік, имаіщылық коріністері сүйсіндірстін бала. Б. ксэінде баланы ң кы зы ғуш ы лы гы , о сср лсн гіш тігі ар ты к ш а болады д а, торби сні, білімді терен кабылдайды. Оқуга, ойнауга, ізденуге күмар болады, одептілігі калыптасады. БАЛИҒАТҚА ТОЛУ (Совершенно- летие) — жас организмде анатомиялық жоне фиэиологнялык оэгерістер паида болып, үрпақ бсру кабілетіне жстуі. Б.т. ер б ал ага к а р а га н д а к ы зд ар д а ертс басталып, ерте аякталады. Үл мен қыздың жастары қүрдас болганымен, сыртқы пішіні мен м інсз-күлкы іш а, даусында озгерістер байқалады. М ыс„ Б.т. ксэінде кыэдарда май клетіаткаларыньпі кыэмсті күшсйіп, терінін астына май жииалады, ал ср балаларда бүлшык ст кызмсгі артып. 4-2003 Б А Р --------------------------------- 50 ---------------------------- * ' ' > # вів денесі сомданады. Қыздар өзімен күрдас ер балалардан элдеқайда тез өседі. Б.т. I қыздарда 18—20 жаста, ер балаларда 19— I 25 ж а с т а а я қ т а л ғ а н к е з д е , о л а р д ы ң I бойы ны ң осуі де тоқталады. Балиғатқа I толуға баланы ң денсаулығы, күнделікгі ішетін тамақ түрлері, түрмыс жағдайы, ауа райы жөне т.б. осер етеді. БАРИГЛОССИЯ — баяу, ан ы қ емес сөйлеу. : БАРИЛАЛИЯ — күмілжіп, міңгірлеп сөйлеу, нашар артикуляция. БАСҚАРУ ПСИХОЛОГИЯСЬІ (Пси- хология управления) — басқару ісіндегі психологиялық заңдыльіқтарды зерттейтін п с и х о л о г и я н ы ң б ір с а л а с ы . Б а с қ а р у п с и х о л о г и я с ы н ы ң н е г із г і м ін д е т і — басқару жүйесіндегі жүмыстың тиім ділігі1 мен сапасын артгыру мақсатында басқару қы зм етінің психологияльпс жағдайлары м ен ерекш елік тер ін е талдау ж асайды . М ыс., басқару жүйесіндегі жағдай мен ө згерістерге д и агн о сти к а м ен болжам жасайды; алға қойған м а қ с а п ы орындау б а р ы с ы н д а б а ғы н ы ш т ы л а р д ы ң м ін е з ө з г е ш е л іг ін б а қ ы л а й д ы ; ш е ш ім н ің орындалуын қадағалайды. БА С Т А М А Ш Ы Л Д Ы Қ (И иициатив- ность; франц. іпіііит, лат. іпеіисііо — басы, басталуы) — іс-орекеттің ж аңа түріне ішкі түрткі, қандай да бір іске бастаушы рөл. Б. адамдардың ерікті өрекетінде, еңбекке деген шығармашылық көзқарасында және тортіптің қалыптасқан амалдарында көрі- ніс береді. М оральдық мағынада жалпы қ а б ы л д а н ға н н о р м алар д ы қ а р ап ай ы м сақтаудан гөрі өзіне зор жауапкершілік жүктейді. I БА С Т А П Қ Ы Ә Р Е К Е Т (Н ачальн ое действие) — іс-әрекеттің шағьш білігі. Ол адамның белгілі бір істі меңгеруге белсене к ір іс у і. Б .о . қ а ж е т т іл ік т е н , м а қ с а т қ а үмтылудан ж оне оны орындауға керекті білім мен дағдылардан қүралады. Білім, дағды, шеберлік бастапқы орекет үстінде пайда болып, кейіннен орекетгің жүзеге асуының негізгі ш артына айналады. БАСТАПҚЫ Д Е М Е Н Ц И Я - біртін- деп үлғая беретін деградациямен сипатта- латын деменция нысаны. Әдетге, ол жас үлғаюымен байланыстырылады (қ. Сенил- дік деменция) жоне 5 -1 0 жыл ішінде олім- ге апары п соғады. Бүл кінорат миды ң семуімен барьпшіа байланысты. Б А С Т А У Ы Ш М Е К Т Е П Ж А С Ы (Младшнн школьный возраст) — баланың бастауыш мекгепте оқыту кезеңіне сойкес келетін даму сатысы. Бастауыш мектеп жасының хронологиялық шектері ор түрлі елдер м ен н ақ ты тарихи ж ағдайларда орқилы; оқыта бастаудың белгілі бір елде ж оне белгілі бір уақы тга ресми қабы л- данған мерзімдеріне ораи ь.м.ж. шартгы түрде 6—7 ж астан 10-11 ж асқа дейінгі аралықта белгіленуі мүмкін. БА С Ш Ы — үжымды басқару ж әне оны ң қызметін үйымдастыру ф ункция- л ар ы р есм и ж ү к тел ген адам . Б. ө зін тағайындаған (сайлаған, бекіткен) инстан- ция алдында топтың (үжымның) өз функ- циясын атқаруы үшін зандылық жауапты- лы қта боладыэжЬне қатаң тиянақталған санкциялау — бағыныштылардың өндіріс- тік (ғылыми, ш ығармаш ылық жоне т.б.) б елсен ділігін е ы қп ал ету м ақ саты н д а жазалау жоне көтермелеу мүмкіндіктеріне ие. Ж етекшіден ерекшелігі — басшының ресми регламенттелген қүқы қтары мен міндеттері болады ж әне басқа үйымдарда т о п т ы ң (ү ж ы м н ы ң ) а т ы н а н ө к іл д ік жүргізеді. - ' • - ■■ 1 V 1 ] БА С Ш Ы Л Ы Қ ЦИКЛОГРАМ М АСЫ (Циклограмма управления) — м үғалім - дердің міндетгерін жоне мектсп басшыла- р ы н ы ң м ін д е т т е р і м е н қ ү қ ы қ т а р ы н белгілеу. Басқару істерін үжым мүшеле- ріне тапсыру арқылы басқаруды нығайту. Мекгептегі міндетгерді басшылар, мүға- лімдер, оқуш ы үйымдары мен белсенді оқушьшар жоне мектептегі жүмысшылар арасында бөлуді белгілейді. БА ТА ВИ Я Ж О С П А Р Ы (Б а т а в и я - план; Ваіаүіа Ріап) — ж еке-дара оқыту ж ү й есі. Б атав и я қ а л а с ы н ы ң (дүры сы Батейвия, Н ью -Й орк штаты, АҚШ ) атауы б о й ы н ш а а т ал ған . Б.ж . 1898 ж ы лдан бастап қолданылды. XX ғасырдың басында кең таралды. Батавия жоспарының авто- ры — қ ал а м ектеп терін ің инспекторы Дж. Кеннеди. Ол қабілеті орташа оқушы- ларға арналған үжымдық оқыту қабілеті т ө м е н , с о н д а й - а қ қ а б іл е т і ж о ға р ы оқушыларға қолайсы з деп есептеді. Б.ж. бойынш а бала саны көп сы ны ппен екі мүғалім жүмыс істеді. “ Негізгі” мүғалім сабақта сыныппен негізгі жүмыс жүргізе- ді, ассистенті — сабақтан кей ін өрбір өқуш ы мен жеке сабақ өткізеді. Осылай үжымдық өқытудың жеке-дара өқытумен бастауыш, сөндай-ақ орта мектепте үіілес- тірілуі барлы қ оқушьшардың материалды меңгеруін қамтамасыз етеді. БӘСЕКЕЛЕСТ1К (Соперничество) — өзара жарыс; біреуден өзу мақсатьі көздел- ген талас, тайталасу, ерегісу. Ондіріс қүрал- ж абды ғы ж ек е м е н ш ік к е н егізд ел ген қ ө ғ а м д а та у ар ө н д ір у ш іл е р д ің тау ар өндіруде жөне өткізуде негүрлым қөлайлы жағдай туғызу жөлындағы өзара күресі, неғүрлы м коп пайда табу ж олы ндағы күрес. Бөсекелестер өріптесін жеңіп шығу үшін Б. тартыстың сан алуан одістерін — демпинг, бөйкөт; бөсекелестерін шикізат- тан, несиеден, көлікгі пайдаланудан қағыс қалдьфу, тіпті босекелестерінің косіпөрын- |