Казақ тілі терминдерінің салалық гылыми түсіндірме создіктерінің топтамасы Қазақстан
ТАҚ -------------------------- 5
жүктеу/скачать 13,68 Mb. Pdf көрінісі
|
ТАҚ -------------------------- 5 Т А Н Ы П - А Й Ы Р У Б Е Л Г ІЛ Е Р І о б ъ ек тін ің қаси еттер ін ің жинағы- бүлап д ы ң н е п зін д е о б ъ ект белгілі бір сынытіка қ аты сты д еп ай ы р ы п танылады. Таньш ай ы ру белгілерін адам үғы ны п не үгынбай с а р а л а п , е с е п к е алуы м үм кін. Перцеп- т и в т ік п р о ц е с т е р д ің онтогенездік жоне ф у н к ц и я л ы қ д а м у ы б ар ы сы н д а үнемі ж а ң а т а н ы п -а й ы р у белгілері сараланып о ты р ад ы . О сы а р қ ы л ы бүрын психоло- г и я л ы қ тү тас түзіл ім болы п көрінбеген күрделі объектілерді түтастай тану қамта- м асы з етіледі. Т А Ң Б А — э р б ір о тб асы н ы ң , өрбір р у д ы ң м алға, ж ер бөліске қояты н белгісі Қ а з а қ х а л қ ы н ы ң аталы қ, рулық, үлтгық таң б ал ары б о л ған , малға таңба салу осы у а қ ы т қ а д е й ін қолдан ы лы п келеді. Т А Р Т У -Т А Р А Л Ғ Ы — сы йлы адамға арнайы берілетін сы й лы қ. Таріу, көбінесе х а л ы қ қ а ж а қ с ы л ы қ істеген, олеуметке о с е р л і іс - о р е к с т ім е н к ө р ін г е н адамға беріледі. * Т А Т У Л Ы Қ (Д руж ность) — адамдар- д ы ң б ір -б ір ін е сы й л а сты қ қарым-қаты- н а с ы . Т а т у л ы қ о тб асы н ан , ерлі-зайып- ты ларды ң , ағайы ңды адамдардың бір-бірі- м ен қ ар ы м -қ аты н асы н ан басталып, ел мен е д д ің а р а с ы н д а ғы , м ем лекетаралы қ қа- р ы м -қ а т ы н а с қ а д ей ін өрбиді. Татулық - б ер ек е-б ір л ік тің негізі. ТАХПЛАЛ И Я — одеттен тыс жылдам сөйлеу. Т А Х И С Т О С К О П (грек. Іасһй — тез, ж ы л д ам , зкорео — қ ар ай м ы н ) — қысқа у ақы тга кө р у стимулдары н көрсете алатын аспап. Т ахистоскопты ң механикалық турін н е м іс п си х о л о гы В. Вундт (1832-1920) ж асады . Т ахи стаскоп ты ң электронды түрі д е бар. П р о е к ц и я л ы тахистоскоп арнайы д и а п р о е к т о р л а р м е н ж ү м ы с жасайды, о н ы ң к ан ал д ар ы ақпаратгарды береді. Ес, қ аб ьш д ау п р о ц е с т е р ін зерттеуде қолда- н ы лады . ' ' д я М ^ Н Т А Х И Ф А З И Я — өте тез жоне көп сөйлеу./*, ТАЯ-САЧ АУРУЫ (Тая-Сача болезнь) — т ү қ ы м қ у а л а й т ы н ауру; неврологиялык то зу м е н , а қ ы л -о й д ы ң ж он е физикалық д ам у д ы ң т о қ т а п қал у ы м ен сипатталады. Т Ә Ж ІМ , Т А Ғ ЗЫ М — үлкен адамга, қүрм етті түлғаға бас ию , оулиеге сыйыну белгісі. Т ож ім ету дін ге ж ән е үлылықты қүрм еттеуге бай лан ы сты болады. Т Ә К А П П А Р — ө зін басқадан артық к ө р іп , кеудесін котеріп , жагымсыз қүлық корсететін адам . Т о кап п ар болу — ақы- м а қ т ы қ т ы ң белгісі. ' Т Ә К А П П А РЛ А Н У — ж еке түлғаның м е н м е н д іг і а с ы п , ә з ін б асқ ад ан артык санауы . •: і --." Щ 211 ТӘЛІМГЕР (Наставник) — жскс жэне топтык косібн оқытуды тікслей жүмыс орныноа іске асырушы адам. Т. жүмысын- да практнкалык біліктер мен дағдылардыі калыптасгыруға баса коңіл болінеді. ■ ТӘЛІМГЕРЛІК (Наставничество) —] педагогикалык тожірибені үйретудің бір нысаны. Жас педагог косіби тосілдердіі тікелей шебер педагог-маман жетекші-І лігімен тожірибе барысында игереді. | ТӘРБИЕ — жеке түлғаның адамдык бейнесін калыптастырып, омірге бейімдеу үшін жүргізілетін игі орекет. Халық тор- биені бала қүрсакта жатқаннан бастайды. Бесік торбиесі, балдырған торбиесі, орен торбнесі, жасөспірім торбиесі, жастар торбнссі бір-бірім ен ж алғасы п , оз ерекшеліктерімен іске асырылады. ТӘРБИЕ ӘДІСТЕРІ (Метод воспи- ташія) — ересектер мен балалар арасын- дагы қогамдық қарым-қатынастардан туындаган торбиелік орекеттестік тосілде- рінін жиынтығы. Ол балалардың тіршілік, орекет, карым-қатынастарын үйымдас- тырып, белсенділігін артгырып, тортіпке келтіруді көздейді. Торбие одістерінде торбиешінің түлғалық ерекшслігі, косіптік күзыр деңгейі айқындалады. Торбие одістеріне бақылау, өзін-өзі бақылау, өзін- өзі торбиелеу, орекетгерді үйымдастыру жоне т.б. жатады. ТӘРБИЕ ӘСЕРІНІҢ ДАҒДАРЫСЫ (Крнзнс воснитательного воздействия) — тэрбие орекеттестігінде пайда болатын қиыншылық, моселелер. Түрлері: орекет дагдарысы (тым кедергісіз болғаңдықтан | даму процесі тоқталады), орта дағдарысы (бала айналасы оң осер туғызудан қала- ды), зат дағдарысы, соз дағдарысы, т.б. ТӘРБИЕ ЖҮЙЕСІ (Воспнтательная снстема) — жеке адамды идеялық, саяси, адамгершілік, экономикалық, т.б. жағы- нан калыптастырудағы жүйелі процесс. ТӘРБИЕ ЗАҢЫ (қогамдагы қүбшыс ретінде) (Закон воспитания, как обще- ственного явления) — жас үрпакқа аға үрпактың олеуметгік тожірибесін берудің шндетгілігі мен қажеттілігі. Т.з. оларды когамдык омірге қосып, үрпақ жалгас- тыгын, когам гіршілігін қамтамасыз етуде жеке адам қуатын дамытуга жагдай тугызады. ТӘРБИЕ П РО Ц ЕС ІН ІҢ ҚОЗҒАУ- ШЫ КҮШТЕРІ (Движущие силы процес- са воспитания) — торбиеші қажеттілік- тершщ жаңаруы мен оны қанағаттанды ру мүмкіндікгері арасындагы шынайы қара- ма-қайшылықтар, оны талімгердің реттеу ^екеті. Бүл кайшылықтарды баланың оелсенділш арқылы шешу оның өзін да -1 мьпуга бағьпталады ТӘР ТӘРБИЕ ПСИХОЛОГИЯСЫ (Пси- холопія воспитания) - балалар үжымы- ның, баланың іс-орекетін мақсатгылық үйымдастыру жағдайьпша жеке адамның дамуын зерттейтін педагогикалық психо- логияны ң болімі. Түлганың мотнва- циялық саласының маэмүнын, оның оағыттылыгын, қүндық багдарлануын сондай-ақ ор түрлі жагдайда торбиелешгі жщкдн балалардьщ өзіңдік сана-сезімде- рщдеп айырм ашылықты, балалар үжымы мен бозбалалар үжымының қүрылымын. олардың жеке түлғаның калыптасуындагы рөліи , пси хи калы қ депривацияны ң жағдайы мен салдарын зертгейді. ТӘРБИЕ ТЕХНОЛОГИЯСЫ (Техно- логия воспитания) — процестегі жекелеген педагогикалық міндеттерді орындауга багытталган одістер жүйесі; үжымдық жоспарлардыи орындалуын үйымдастыру тәсші; оқушылармен байланыс орнату тосілі; педагогикалық диагностика тосілі. ™ 2 5 Р£ ИЕГЕ КЕШЕНДІ ТҮРҒЫДА И-ЬЛУ (Комплексный подход к воспита- нию) — торбие ісін жан-жақты білім беру жоне оған қатысты барлық салаларды қамтып, қатыстырып жүргізу. ТӘРБИЕДЕГІ ӨЗІН-ӨЗІ БАСҚАРУ ӘДІСІ (Метод самоуправления в воспи- тании) — торбие үжымының жүмысқа қабілетгі үйытқысын қүруды қамтамасыз етіп, окушылардың қоғамдық белсенді- лігін артгырады, озара жолдастық қаты- насын дамытады. . ТӘРБИЕДЕГІ СЕНІМ (Доверие в воспитанин) — торбиеші мен торбиеле- нушінің коміл сыйластыққа, шьш сенімге негізделген қарым-қатьшасы. Оз торбие- ленушілерінде жағымды белгі болғанда торбисші сенім білдірсе, олар сеңімді ақтауга тьгрысып, озін-озі торбиелеуте үмтылады. ТӘ РБИ ЕЛЕЙ ОҚЫ ТУ (Воспиты- ваюшсе обучение) — 1 ) оқушыньщ білімі, білігі жоне дағдысымен бірге оның дүниеге көзқарасын, мінез-қүлқын, еркін, таным қабілеттерін жоне басқа да касиеттерін қалыптастыру; 2 ) оқушылардьщ қоршаган ортаға, бір-біріне деген эмоциялық қаты- настарын калыптастыру. Окыту прин- циптерінің бірі. Бүл терминді педаго- гикаға неміс фнлософы, психологы жоне педагогі И. Ф. Гербарт (1776—1841) енгізді. ТӘРБИЕЛІК ӘЛЕУМЕТТАНУ (Со- циология воспитания) — қоғам ны ң торбиелік күшін, адамды олеуметтендіру процесін, әлеуметтік институт ретінде торбиені зерттейтін ғылым саласы. ТӘРБИЕЛІК ЖАҒДАЯТ (Воспиты- ваюш ая ситуация) — оқуш ы ларды ң окудағы жоне окудан тыс іс-әрекетгерінің корінісі. Т.ж. оқушылардың оқудан тыс орекетгерінің арнайы үйымдастырылуьш да қамтиды. ТӘР — -------------------- ------------ Т Ә Р Б И Е Л ІК Қ А Р Ы М -Қ А Т Ы Н А С (Воспитательное отношение) — баланы дамытуға, яғн и о н ы н ө зін -ө зі төрбие- леуіне, ө зд ігін ен білім ін ж етілдіруіне бағытгалган қары м -қаты нас. Т .қ .-қ . — адамзат тәжірибесінің алмасуы, берілуі, меңгерілуі жоне пайдаланылуы. Т Ә РБ И Е Л ІК СИПАТГАҒЫ ШАРА- ЛА РДЫ Т ІР К Е У Ж У РН А Л Ы (Журнал для записи мероприятий воспятательного х а р а к т е р а ) — о қ у ш ы н ы тә р б и е л е у ге байланысты туьшдаган моселелер мен оны шешу жолдары, оқушылар, олардьщ ата- ан ал ар ы м ен сы н ы п үж ы м ы туралы толы қ, маңызды моліметтер тіркелетін журнал. Торбие барысыңдағы тәжірибені жинақтаудың бір жолы. Т Ә Р Б И Е Н І Ң Н Ә Т И Ж Е Л ІГ І — торбиелік шараларды үйымдастырылуы мен атқарылуы арқы лы алға қойылған мақсаттың орьщдалуы. Т Ә РБИ ЕШ І — оқу-торбие мекемеле- р ін д е б а л а л а р м е н т о р б и е ж ү м ы с ы н жүргізуші. Мектепке дейінгі мекемелерде, балалар үйінде, м ектеп-интернаттарда, косіптік-техникалық о қу орындарында, балиғатқа толмаған тортіп бүзушылардың еңбек колонияларында Т. тағайындалады. Т. торбиеленуш ілердің күнделікті оқу- то р б и е ж ү м ы сы н , д е м ал ы с у а қ ы т ы н үйы мдасты рады , көпш ілік-м одени жү- мыстарын жүргізеді. Т. педагогикалық оқу орындарында даярланады. ТӘРТІП (Дисщшлина; лат. дізсірііпа — окыту, торбиелеу) — адамдардьщ белгілі бір қауымдастығындағы, тіршілік қарекеті саласындағы ретгіліктің, жон-жосықтыльпс, пен үйы м ш ы лды кты ң сап ал ы қ сипат- там асы ; адам дарды ң м ін е з-қ ү л қ ы н ы ң қоғам да қ ал ы п тасқ ан қ ү қ ы қ , м ораль н о р м ал ар ы н а не қ а й с ы б ір ү й ы м н ы ң ж а р гы л ы қ т а л а п т а р ы н а со й к ес т іл ігін бейнелейді. Тортіп адамньщ мөдениетінің ең маңызды қүрауыштарының бірі ретінде оны ң ор түрлі салаларындагы қогамдық м ін ез-қ ү л қ ы н сипаттайды . Тортіптілік түлғаньщ устамдылығын, іштей үйымдас- қандығын, жауапкершілігін, өз мақсатга- рына багыну (өзіндік төртіп) мен қогам- ды қ нүсқауларға (заңцар, нормалар, прин- циптер) багынуға озірлігі мен дагдысын қамтиды. Қөғамдық тортіп адамдардьщ мінез-қүлқы мен жүріс-түрысына үйле- сімді, жон-жосықты сипат береді, үжым- ды қ іс-орекетгің енімді болуының, олеу- м еттік ин сти туттар м ен ү й ы м д ард ы ң қалыпты қызмет атқаруының, түлғаара- л ы қ қарым-қатынастардың дүрыс бөлуы- ның алгы шарты болып табылады. Т Ә Р Т ІП Т ІЛ ІК (Д исциплинирован- ность) — адамның адамғершілік багытты- лыгын, оз тортібін ойша жобалау қабілетін жоне озіндік күңделікгі орекетін қамтитын 212 төртіпке, үйымшылдыққа одеттенуі. Т - адамдардың қоғамдық ортада белгілі біо тортіп жүйесін сақтауын жоне олардың игеруге міндетгі нормаларды (қүқықтык м о р а л ь д ы қ , с а я с и -э т н о с т ы қ ) берік сақтауын талап ететін жүйе. Осы жүйені оры н дау арқы лы адам ны ң қоғамдагы қарым-қатынасы, еңбекке қатысы айқын- далады. Т. нормалары өдет-ғүрып, достүр қ ө ғ а м д ы қ д а ғд ы л а р арқы лы көрініс табады. Ол қөғамдық өрындар мен жеке төптарда, өтбасы бірлестіктерінде іске асырылады. Төртіпсіз ешбір қоғамның нотижелерге қол жеткізуі мүмкін емес. Төртіпті сақтау саналы түрде іске асырыл- ғанда ғана іс нөтижелі, жемісті болады. З о р л а у , к ү ш т е у ар қ ы л ы орнатылгаіі тортіп іштей ыза, кек тугызып, жүмыста т и іс т і н о ти ж е берм ей ді. Ол онімнің сапасына да кері өсер етуі мүмкін. Т Ә С ІЛ Д ІК -К Е Ш Е Н Д ІК ЖҮЙЕ (Операционно-комплексная снстема) — кеш еннің аяқталуын бейнелейтін тосілдер жиынтығы. Бүл жүйе бойынша тосілдердің топталуы м ен бірізділігі, объектілерді іріктеу мен оларды орналастыру реті эр уақыт өзара байланысты болады. Т Ә У Б Е — т а ғ д ы р ғ а ризашылық біддіріп шүкіршілік ету, жіберген қатесіне өкіну, түзеуге талпыныс жасау. Тоубеге келу — адам ны ң шүғыл орекеті. Діни уағыз бойы нш а, қандай жаманшылық істесең де, бір Аллага сыйынып, ксшірім сүрау, іштей күносына күйіну, мойындау. Т Ә У Е К Е Л — қ ал а й аяқталатыны а н ы қ е м е с ж о н е таб ы сты болмаган жағдайда жағымсыз салдары болуы мүмкін іс-о р ек еттің ж ағдаятты қ сипаттамасы. Гісихологияда “ Т .” терминіне озара байланы сты негізгі үш мағына сойкес келеді: 1) Т. іс-орекет табысты болмаганда к ү т іл е т ін қ о л а й с ы з д ы қ т ы ң өлшемі ретінде; ол сотсіздіктің ықтималдыгы мен бүл жағдайдагы қөлайсы з салдарының үштасуымен анықталады; 2) Т. қайсыбір т ү р ғ ы д а с у б ъ е к т іг е ш ы ғы н қатерін төндіретін (үтылыс, жарақат, нүқсан) іс- өрекет ретінде; 3) Т. іс-өрекетгщ мүмкін бөлаты н екі варианты ны ң арасындагы таңдау ж ағдаяты ретінде: біреуі онша тартымды емес, бірақ сенімдірек жоне е к ін ш іс і н е ғү р л ы м тарты м ды , бірак сенімділігі кем ірек екі нүсканың бірін т а ң д а у т о у е к е л і. П сихологияда “Т. термині негізінен төуекелге бару түрғы- сынан, ягни субъектінің қауіпсізінен горі іс-орекетгің қауіпті вариантын белсенді түрде арты қ санауы түрғысынан қарасты- ры лады . Зерттеуш ілер іс-орекетті топ болып талқылау жагдайында тоуекелдін аз не көп болатын жағына ден кою күбы- лысын зертгейді. 213 ТӘУЕКЕЛ ТОБЫ (Группа риска) — аоаласкан ортасы ны ң норм асы мен талаптарьпіа сойкестене апмаған түрлі психикалык жоне олеуметтік бейімсіз балалар тобы. ТӘУЕЛСІЗ М ІН Е ЗД Е М Е Л Е Р Д І ЖИНАҚТАУ ӘДІСІ (Метод обобщения иезависимых характеристик) — зерделе- иггін индивидум туралы оның карекетінің мүмкінлігінше кебірек түрлерін мүмкін- дігінше көбірек бакы лауш ы лардан алынган мүмкіндігінше көбірек молімет- терді корытуга негізделетін зертгеулер; бір-біріне тоуелсіз ор түрлі сарапшы- лардын түлганын не окиғаның сипатта- масын күрастыруы. ТЕЖЁЛУ — белсенді, қозумен ажы- рагысыз байланысты, жүйке орталықтары немесе жүмысшы органдары қызметін кідіртуге апарып согатын процесс. Жүйке оргалыктарына қатыстылары ортальпс, Т., екіншілсрі перифериялық Т. деп аталады. Перифериялык тежелуді кезбе жүйкені ыргақты тітіркендіру кезінде жүректің жиырылуы кідіртілетінін аны қтаган агайынды Эр. жоне Эд. Веберлер 1840 жылы ашты. Орталык тежелуді 1863 жылы И. М. Сеченов ашты. Бүл ашылыс нейро- дшіамиканы зерггеуге ғана емес, соішмен қатар психикалық процестердің ретгелуіне де терең ықпал ж асады . Теж елудің табигаты үзақ уақыт анықталмады. Бас- тапқыда физиологгар оны тиісті клетка- лардың енжар жагдайымен немесе сарқы- луымен тендестірді. Қ азіргі уақы тта клеткалык белсенділіктің тежелуінін эр түрлі екі одісі анықталды; тежелу не ерекше тежеу күрылышарының белсенді- лігі артуының нәтижесі болуы мүмкін, не Т. клеткасының алдын ала қозуының салдары ретінде пайда болуы ықтимал. ТЕКТІ — аргы тегі атақты, оулеттік болмысы қадірлі түлға. Текті адам ата- тегінің қадір-қасиетіне кір келтірмейді, ата-текгің абыройын қоргайды. ТЕКТІЛІК — жеке түлғаның тегіне тартып парасаттылық, салауаттылық көрсетуі. Текгі адам үлтының, ата-тегінің үлылық қасиеттерін бойына сақтайды. ТЕОРИЯ — практика мен тожірибені корыта келіп, ә р алуан қ о гам д ы к қүбылыстар мен фактілерді түсіндіретін жоне оларга осер ете алаты н жалпы гылымн принщіптерді білдіретін ілім. ТЕОРИЯЛЫҚ К О Н Ф Е Р Е Н Ц И Я (Теоретическая конференшія) — ғылыми тақырыпқа негізделіп жоспарланған, сол ғылыми-зерттеу жүмысьтның теориялық негізін ашатын гылыми жиьш. ТЕОРИЯЛЫҚ ОЙЛАУ - ойлау түрлерінің бірі, одетге, оны практикалык ойлаудан саралайды. Теорнялық ойлау обьектіле рдің заңдарын, қасиеттерін ашуга багытталады. Теориялық ойлауға ғылым- дағы іргелі зерттеулер мысал бола алады Т ЕРИ О М О РФ И ЗМ - адамдарда адами емес сипаттар, сапалар мен белгілер оар деп бшу. Әдстте, жаңуарларга жасалған эксперименттер мен оларды бақылау- лардан шығарылган түсіндірмелік меха- низмдер мен приншштердің адам мінез- қүлқы ның теориялық сипаттамалары үшін қолданылуына қатысты пайдаланы- лаоы. Антропоморфизмге қарсы мағынада қодданьшады. Сішонимі — зооморфизм. ТЕРМАЛГЕЗИЯ — температураға аса сезімталдық күй; мүндайда температурасы онша жогары емес, жылы стимулдардың озі ауыртатындай болып сезіледі, ва- рианты — термоалгезия. ТЕРМАНЕСТЕЗИЯ - температу- раның езгерісін сезінбеу; қалыпты жылу мен суықты сезбеу. Вариаіггы — термо- анестезия. ТЕСГ ТИПІНДЕГІ ТАПСЫРМАЛАР (Задания тестового типа) — тест жүйесі бойынша жауап беруге негізделген тап- сырмалар. Т ЕС Т ІҢ СӘЙКЕСТІЛІГІ - тест сапасынын негізгі критерийлерінің бірі. Т.с. проблемасы тестің та;щап-белгіленуі мен іс жүзінде қолданылуы процесінде түлғаның ден қойыльш отырган қасиетінің біліну дорежесі мен оны өлшеу одісі арасындағы сойкестікті анықтау міндеті койыл ган кезде туындайды. Тест негүрлым жарамды болса, өзі соны өлшеу үшін жасалған қасиет оңда соғүрлым аиык білінеді. Мыс., зиятгы олшеудің сойкес- тілігі мына корсеткіштерге тоуедді: бүл феноменнің белгілі бір авторлык түжы- рымдамасын білдіретін “зият үғымының анықтамасына тоуелді, осы түжырым- дамаға сойкестеңдіріліп қүрастырылатын тестік тапсырмалардың қүрамына тоуелді, эмпириялық критерийлерге төуедш. Әр түрлі түжырымдамалар тестік тапсырма- лардың өр түрлі қүрамда болуын талап етеді, осы себепті тесгің түжырылшамалық сойкестілігі моселесі өте ма жүктеу/скачать 13,68 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|