Казақ тілі терминдерінің салалық гылыми түсіндірме создіктерінің топтамасы Қазақстан

я кезіндс  аз  мөлшерде  қысымды  жоне 
хурек  қағу  жиілігін  тем ен д ету  үшін
колданы лады .
РЕЗОНАНСТЫҚ  Қ А РЫ М -Қ А Т Ы - 
НАС  (Резонансное  обшснне;  франц. 
гезо- 
мпсе
 лат. 
га о п а к
 -  жангырық) — дыбыс 
толкынынын  таралу  ж ы лдамды гы ның 
сышкы ықпалдың жиілігімен теңесу кезеңі 
немесе сыргқы жагдайга үйлесерлік уақыт- 
ша, 
іүрақсыз қагынасты орнықтыру.  Р.қ.-қ. 
шап,ш топтын аз уақыт аралыгында отпе- 
пі күйге бейімделу тосілі жоне қоздыргыш 
фактордың ықпалына сойкестену багдары.
РЕЛАКСАЦНЯ  (лат. 
геіахаііо  —
  күш 
салулын 
кемуі) -  қатты қобалжудан нсме^ 
се ісүшкс түскен  орекетген  кейін  субъекн 
тінін 
босаңсып  олсіреген,  тыныштанғам 
күйі  Релаксацняны:  1) 
эмоцнялық  дең-І 
геііі (осіресе, 
дабыл, қорқыныш, ашу, 
ыза 
*оне т.б. сиякты теріс қысаңның) төмен- 
деген, 
олсіз  күш  салу 
күйі; 
2)  теріс  эмо- 
циялы  күйді  қоздыруга  қолданылатын 
процесс; 
3)  жиырылган  бүлш ы қ  еттің 
қалыпты 
босаңсыган  күйге  қайтып  келуі 
деп 
түсіндіреді.  Р. спорттық жоне аугогснч 
дікжатшғудың, 
логопедиялық 
ж ү м ы с т ы н  
косымша 
қуралы   бол ы п   тао ы л ад ы . 
Релаксацияның 
тиімді  одістсріне  орга-^ 
низмнің 
биоэлектрлік  белсенділігі  мен 
арнайы  күрал-жаодықтар  аркы лы   кері 
байланысты  орнатуды,  сондаіі  күш  салуі 
арқылы  денені  тыныш талган  қалпына 
келгіруді 
жаткызады.
РЕМИНИСЦЕНЦИЯ  (лат. 
гетіпііА 
сепііа —
 еске алу, жаңгыру)  — алгаш есте 
қалдырган  матсриалды  нсгүрлым  толық 
жоне дүрыс түрде қайта еске түсіру. Р. тер- 
минін 1907 жылы  ссрб ғалымы  В.  Урбан- 
чич үсынган. Р. сойлеу мен бақылау бары- 
сында адамға эмоцнялық осер етстін түрлі 
материалдарды  есте  сақтауда,  сондаи-ақ 
сенсомоторлық  дагдыны  орнықтыруда 
байқалады.  Р. жасөспірімгс жақын қүбы- 
лыс. Р. туралы екі болжам бар: материалды 
түсінбей жаттауда адам тсз шаршайды да, 
оны  бірден  дүрыс  қайталай  алмайды. 
Тыныққан  кезде  функциялық  теңдестік 
іштс калыптасады да,  матерналды  қайта- 
лау  қабілеті  артады;  материалды  жатгау 
жүмысын толастатқан  кездің озінде,  оны 
іштсй  жасырын  қайталау  тоқтамайды. 
Тыныққаннан  кейін  матсрналды  еске 
түсіру артады да, ол ссті қоздыратын басқа 
ақпаратгық  толқынды  басады.  Бул  екі 
болжамда  реминисцснцияның  табигатыи 
толық қдмтымайды.
РЕМИССИЯ  —  ауру  немесс  бүэылу 
нышандарыиың  жойылуы.
РЕОБАЗА  —  нейропсихологияда  — 
хүйке 
үлпасының  қозу  шсгі.
РЕПРЕЗЕНТАЦИЯ  (фраіш. 
ггргезеп
- 
іаііоп
  —  окілдік)  —  ту п н ү сқ а  туралы 
түсінікті  білдіретін  теңестіру  мен  осйне.
РЕФ
П си х и к а л ы к   Р.  зат  пен  о б ъ ек тін ің  
маңыэын  жеткізетін  қабылдау  психика- 
сындагы  озара  келісімділікті  ыңгайлап 
жаңартады. Репрезентацияда озімшілдіктің 
психофиэиологиялық  турлері  түтастана 
бейнсленіп,  нндивіштің  окілдікп  дүнис- 
сіне  айналады.  Р.  “Мен"  түжырышама- 
сьпіың  қүрамдас  болімі  жоне  оның  маз- 
мүнын қүрайтын көріністердіңбірі. “Мен" 
тужырымдамасының динамикалық күші- 
нщ  қосылуы мен азаюына орай, Р. көбейіп 
ауқымданады  немссе  аэайып  комескі-
_____ 
"М сн ”  түжырымдамасындагы
окілділік бейнесін ің теңесуі орбір адамның 
талант қабілеті, урей, шектсулік, өдеп иор- 
малар туралы озіішік түсінігінс жоне оның 
оэін  үгынбақ  қүмарлықтың  қарқынына, 
икемділігінс,  бейімшілдігіне,  қысқасы, 
озгсрудің  озіншс  дайындыгына  байла-
нысты.
РЕСМИ  ТОП  —  эаңдық  түргыдагы 
статусы  бар,  мүшелері  қоғамдық  еңбек 
болінісі  жагдайыіша  олардың  сңбегін 
уйымдастыратын  олеумстгік тапсырысты 
іс-орекстпен  біріккен  нақты  нс  шартты 
олеуметтік  қаушшастық.  Ресми  топтың 
орқашан белгілі бір норматігепсн бскітіл- 
гсн қүрылымы, тагайындалган нс сайлан- 
ган  басшылыгы,  мүшелерінің  норматив- 
пен бекпілгсн күқыктары  мен міішетгері 
болады (өішірістік брипша).  Шартты ресми 
топтың мысалдары ор түрлі комиссиялар, 
рефсренттер,  консультанттар  топтары 
жонс  т.б. болады.
РЕТА РДА Ц И Я  (лат. 
геіагсіаііо
  — 
баяулату,  ксшіктіру)  —  көркем  одебнстте, 
л н р и к а л ы қ   ш е п н іс   ж асау,  таб и га т | 
коріністсрін  сипатгау арқылы  оқиганың, 
моссленің  мон-жайын  созынкырап,  баяу 
жеткіэу;  лннгвнстикада  —  алдынгы  ды- 
бы старды ң   ф о н ети к ал ы қ   бслгілерін 
ксйінгі дыбыста қайталап, соган үйлсстірс 
сіңістіру;  биолопіяда  —  мүшснің  кештеу 
қалыптасып, оның озгелсрмсн салыстыр- 
гаида  біршама  баяу дамуы.
РЕТТА  С И ІІД Р О М Ы   —  дамудың 
бүзылуы;  алгашкы  алты  айда  қалыпты 
дамып,  кейінгі  айларда  біртіішеп  қолды 
сркін коэгалта алмаумсн, дсне мсн бастың 
калы пты   оспеуімен,  қимыл  үйлесім- 
сіздігімсн. сөйлсудін дамуының бүзылуы- 
мен жоне едоуір токтап  қалуьшси сипат-
талады.
РЕФЕРАТ  (лат. 
ге/егге
  —  баяндау, 
хабарлау)  —  гылыми  сңбсктің  маэмүнын 
жаэбаша  кысқаша  жазу  нсмссс  ауыэша 
баяішау. Оқушыларды реферат жаэуга орта 
сыныптан  бастап үйрете бастау қажст.
РЕФ ЕРЕНТПК  ТОИ  (лат. 
ге/егепз  -  
х а б а р л а й т ы н )  -   н ақ ты   не  иіартты 
олсумстгік  қауымдастык;  иішивіш  оны- 
мсн озі н эталон ретіішс китыстырады жонс 
озіпін  мінез-қүлкы  мсн  озін-озі  багам-
191
лснеді

РЕФ  ----------------- ------------------- I
дауында оны ң пікірлерін,  қүнды лы қтары  
м е н   б а ғ а л а у л а р ы н   б а ғ д а р ғ а   а л а д ы . 
Реф еренттік  топ   негізінен  норм ативтік 
ж о н е   с а л ы с т ы р м а л ы қ   е к і  ф у к н ц н я  
атқарады.  Р.  топты ң  нормативтік  ф унк- 
циясы  м отнвацнялы қ  процестерде  көрі- 
неді:  бүл  орайда,  Р.т.  ннднвндтің  мінез- 
қүлы қ нормалары ны ң алеуметгік нүсқау- 
л ар ы   м ен   қ ү н д ы л ы к   б а ғ д а р л а р ы н ы ң  
бастау негізі ретінде көрінеді. Референтгік 
топты ң   салыстырмалы  ф ункциясы   пер- 
цептивтік процестерде көрінеді: Р.т. мүнда 
индивид сол арқылы өзін ж әне басқаларды 
бағамдайтын  эталон  сапасы нда  болады. 
Осыган орай референтгік топтар норматив- 
т ік   ж ә н е   с а л ы с т ы р м а л ы   Р .т .  б о л ы п  
болінсді.  Н орм ативтік  ж оне  салы сты р- 
м алы қ функцияларды сол бір гана т о ш ы ң  
өзі  атқаруы  мүмкін.  С он дай -ақ  “жағым- 
д ы ”  жөне  “ж ағы м сы з”  Р.т.  сараланады. 
Ж агымдыларына индивид өзін идентифи- 
к ац и я л ай т ы н   ж э н е   ө зі  с о н ы ң   м ү ш есі 
б о л гы с ы   к е л е т ін   т о п т а р   ж а т а д ы ,  ал 
жағымсыздарына индивид жақтырмайтын 
референтгік  топтар  жатады.  Әрбір  инди- 
видте,  одетте,  қ а р ы м -қ а т ы н а с т а р   мен 
қы зметгің оркилы   түрлеріне  байланысты 
саны  едоуір  референтгік  топтар  болады 
(мыс.,  отбасы,  қайсы бір  клуб  не  спорт 
секциясы,  аула  компаниясы ,  музыкалық 
ансамблъ жоне  т.б.).  Референтгік  топты ң 
белгілі  бір  индивид  үш ін  өзінің  монділі- 
гінен  бейхабар  болатьш ы  ж иі  кездеседі. 
М үндайда  индивид,  әдетте,  референтгік 
топтьщ   ол  туралы  пікірі  жайында  немесе 
егер эталон ретінде шартты топ  болса бүл 
п ік ір   қ а н д а й   б о л а т ы н ы   (м ы с .,  к іт а п  
кейіпкері,  откен  зам андарды ң  ж азуш ы - 
лары не галымдары ж оне т.б.) оз болжам- 
д ар ы н   ж асай   б астай д ы .  С ол  б ір  ган а 
и н д и ви д  үш ін  р еф ер ен ттік   то п тар д ы ң  
карама-қарсы бағытталған қүіщ ылықтары 
б о л аты н   ж ағд аяттар   к езд есу і  м ү м к ін . 
М үны ң  озі  түлға  ішілік  ауыр  қақты ғы с- 
тарға  ап ары п   соғаты н дай   ж агдайларда 
сы рттан  о д сп п ен   к о м е к   берілуі  қ аж ет 
болады. 
*
РЁФ Л ЕК С   (лат. 
геДехш  —
  бейнелен- 
ген)  —  организмнің тітіркендіргіш  ы қпа- 
лы на  ж үйкесі  арқы лы   табиги  ф и зи оло- 
ги ялы қ  реакц и ясы .  П айда  болған  қ о зу  
орталық жүйке жүйесіне беріліп, бүған ол 
да қозу арқы лы  жауап береді,  қозу эф ф е- 
рентгік (қозгағыш , секреторлық жоне т.б.) 
ж үйкелер  ар к ы л ы   ор  түрлі  органдарга 
(б ү л ш ы қ   еттерге,  б езд ер ге  ж онс  т.б .) 
бсріледі. Р. терминінің гылыми мағьшасьш 
ағы л ш ы н   гал ы м ы   Т.  В иллис  п е н   чех 
галымы  И.  П рохазки   ен гізген ім ен ,  ми 
қ ы з м е т ін ің   р е ф л е к т о р л ы қ   қ а г и д а с ы н  
олардан  бүры н   ф р ан ц у з  ф и л о с о ф ы   Р. 
Декарт анықтады.  Р.  шартсыз (туа біткен) 
ж әне  шартты  (организм нің ж еке  тірщілі-
1 9 2
гіңде қалыптастырған)  түрлерге  белінеді 
И.  П.  Павлов ш ар тга рефлекстіңжойыла-
т ы н ы н   ж о н е   к а й т а   қалыптасатынын
эксперим ентгік  түрғыдан  долелдеді.
РЕФЛЕКС ДОҒАСЫ (Дуга рефлекса) — 
белгілі бір рефлекстің атқаруын қамтама- 
сы з  ететін  қүрылымдардың  функциялық 
қ ы зм етін ің   ж олы.  Бүлш ы қ  етгің,  жеке 
м үш ен ің   ж оне  бүқіл  организмнің  реф- 
лекстік  әрекеті  қарапайым  жэне  күрделі 
корініске бөлініп, оңда шартты (туа пайда 
б о л ғ а н )  ж о н е   ш а р т с ы з  (жүре  пайда 
б о л ған )  эр ек еттер д ің ,  сондаи-ақ  жеке 
тітіркёндіргіш   пен  бірнеше  рефлекстің 
нэтиж есінде атқарылатын қимыл-орекет- 
тің  қабаттасқан  айрықш а  көрінісі.
РЕФ Л ЕКСИ Я (лат. 
ге/іехіо
 — бейнелеп 
көрсету)  —  субъекгінің психикалық акты 
м ен   күйлерді  өзінш е  талдау  жоне  тану 
процесі.  Р.  индивидгің  өз  санасындагы 
озгерістер  туралы  ойлану  процесі  деген 
түеінік философияда қальштасты. Р. бірде 
и н д и в и д т ің   о з  ой лары н ы ң   мазмүнына 
шоғырландыратын қабілетпен теңестірілді 
(Р. Д екарт),  бірде  оны  ішкі тэжірибемсн, 
б іл ім н ің   е р е к щ е   к ө зім ен   теңестіріп, 
түй сіктен ,  сы ртқы   дүниеден  болс-жара 
(Дж.  Л о к к )  қарасты рды .  Р.  олеуметтік 
психологияда  орекетгегі  субъектіні  басқа 
и н д и в и д т е р   м ен   қау ы м д асты қ   қалай 
қабылдайтынын, бағалайтьшын үғыиудыд 
түрі іспеттес.  Р.  адамның озі туралы білім 
ж эне  түсін ік  кан а  емес,  өзгелердің өэіне 
деген  көзқарастары ны ң қандай екенін де 
аңы қтау.  Бірлескен  қызметтің  маэмүны 
туралы   тү сін ік тер   үйлесіп  жатса,  онда 
р е ф л е к с и я н ы ң   ерекш е  түрі  —  затгық- 
реф лексиялы қ  қатынастар  қалыптасады. 
Соңгы  күрделі жагдайда рефлексиянын б 
белгісі  білінсді:  субъскті  кім  деген  нақты 
с и п а т ;  с у б ъ е к т ін ің   ө з ің -е з і  байқауы; 
субъекгінің  біреулерге  көрінуі.
РЕ Ф Л Е К С О К О Л О ГИ Я   -   психоло- 
гиядагы   жаратылыстану-ғылыми  баіъіт, 
қ а н д а й   д а   б о л с ы н   ой лау  процесінін 
объективтік корінісі болады дсп есептеледі, 
негізінен  В.  М .  Бехтеревтің  қыэметімен 
байланысты.  Рефлексологиянын  окілдері 
бас  м и ы н ы ң  қатысуымен отетін рефлекс- 
тердің  борін  зерттеді.  Психикалык  про- 
цестерді  үгындырудағы  механистік  шск- 
телуш іліп  откен  гасырдың  20-жылдары- 
н ы ң   аягьша  қатты   сынга  үшырады.
Р Е Ц Е П Т О Р Л А Р   (Рецепторы ;  лат. 
гесіреге
 — алу) — жүйкенің қозу барысында 
э н е р г и я н ы ң   қ у а т ы н   тасымалдайтын 
тал д агы ш ,  сезім тал  ж үй ке  үштары.  Р. 
сезімтал  ж үйке  үштары  ретіндс  сырттаи 
о с е р   е т е т ін   э н е р г и я н ы   қабылдайтын, 
түрлендіретін жоне оны жүйке орталыіына 
б а г ы т т а й т ы н   д и н а м и к а л ы қ ,  икемді 
ф у н к ц и я л ы к   күры лы м .  Рецепторларды 
к ү р ы л ы м ы н ы н   күрделілену  дорежесіне

193
«оне  өзінін  ф у н к ц и ясы н а  бейім делу 
ленгейіне  ы нгайлап  ор  тү р гс  болугсі 
йолады  Тітіркендіргіштердіц қуат күшшс 
опай  рецепторлар  м еханорсцспторлар 
немесе тікелей  сезімтал  (қүлактагы,  ссту 
апларатыішагы, бүлшық стгегі  жонс т.б.)
ж онсхем орецепторлар н е  с а т ы л ы  
сеэінетін
піістік,  домдік  ссзім талды ққа  қы эм ет 
стстін)  деп  сараланады.  О рганиэмдегі 
аткаратын функшіясына қарай  Р. экстеро-і 
иепторлар.  интсроцепторлар,  пропрно- 
цепторлар  деп  жіктслсді.  Жскс  Р.  озара | 
байлаиыста  болады   д а ,  р с ц с п т о р л ы  
клетканы  жонс  рец еп тивті  кен істікті
күраііды .
РЕЦЕПЦИЯ 
(лат. 
гесерііо  —
  қабыл- 
дау)  _   сыртқы  дүниснін  энсргиясынын 
қозудың  таралуынын  ж үйкс  орталы қ-І 
тарына  тиІсті  тітірксндіргіш тіц  орскеті 
туралы  акпаратгы  жсткіэстсн  жүйкслік 
происсінс айналуы.  Р.  түйсіктің тггіркен- 
діргіш  денслердін  ы қп ал   қ а р қ ы н ы н а  
пснхофиэиологиялық  тоуслділіктс  бола-1 
тыныіі бітдірсді.  Рсцспторлар 
фуіІКШ ІЯСЫ  
орталык жүйкс  жүйесінік,  я п ш   ми  қыз- 
метінің  бақылауында  озгеріскс  үшырап, 
ретгслсді.
РИГОРИЗМ  (лат. 
гідог
  —  қаттылық, 
катандық) — кобінс адамгсршілік моссле- 
лерінде қайсыбір қапшаларды, срсжслсрді 
бүлжытпай,  мүлтіксіэ,  қатац сақтау.
РОМ БЕРГ  С ІІМ П Т О М Ы   -   ек і 
аяқпсн  түэу  түрып,  козді  жүмган  кезде 
дененіц  тспс-тсңшгін  сактай  апмау.  Бүл 
невролопіялык  кіиораттын  нышаны.
РӨЛДЕР  (Р о л и ;  ф р а н ц . 
г о ів
)  — | 
адамныц  салт  росімінс  сэй к сс  кслстін 
элеумстпк  кызмсті,  қогамдагы  орнына 
жэне  олсумстпсн  қар ы м -қаты н астагы  
жүйесіне  орай  мінсз-күлықты  бсйіхідсуі. 
Д.  Мид  ролді  олсумстпк  психолопіяиын 
мы  ретіндс  алгаш  қолдаіш ы .  Адам 
ілімі  мсн  кабілетінс  орай  ролге  снсді, 
ортанын  үмітін  ақтаган  сай ы н   ролдін 
манызына  коңіл  боледі.  Ролдердің  саны 
мен  аумагы  адам  араласатын  олсумсттік 
топтын, қызмст түрінін 
КОПТІГІІІС 
дс 
ЖОІІС 
озінін кабілст-қажстіис де кдтысты. Содан 
ратдерлі аіеуметгік, косіптік, олсумстгік- 
демографиялык  ж онс  к іс іа р а л ы қ   дсп 
жіктейді.  Ксйдс  р о л д ср д і  б с л с с н д і, 
уақытша  нсмссс  рссми,  кслістіруші  дсп 
те  боледі.  Р.  адам ны ң  сы рткы   м інсз- 
қүлкынан  туындайды  д а ,  о н ы ң   іш кі 
руханн дүннссін  түтас  білдірс  бсрмсйді.
РУХ (Дух) — ой мсн сананың шоқты- 
гы,  аламныц  пснхикалық  бслссіщілігінің 
корінісі, адамның сана-ссэімі 
мсіі 
кимыл- 
орекстінің  оэы к  б олж ам п азы ,  тарихи 
тэжірнбснің  ндеалды  түрі.  Р.  адамнын 
омірі мен 
о э і і і д і к
 
қүндылыгын субілктігаті 
түргыдан салыстыруга, багалауга  мүмкін-
үгы
біліі
Дік  ашады.  Рух  ксйде  санамсн,  жанмен 
үішестіріледі.  Р.  танымга  дсгсн  ішсалды 
қажсттілікті,  оміргс  дсгсн  қүмарлықты 
білдірсді.  Рухы  жогары  адам  тірліктің 
қиынш ылыгымен  түйықталып  калмай, 
озгенің  адамгсршілігін  қүрмеггеп,  оган 
ілтнпатпен  қ ар ап ,  комектесуге  бейім 
түрады. Ол жагымды істен қанагат табады 
Р.  адамды  ш ындық  пен  оділеттіліктің 
бірлестігіне, оркснисттің үлгісіне жақын- 
датады,  үлы  күдіретгі  күшпен  сырласар- 
лык ссэім  шебін кснейтсді.  Рухты. рухаші 
қабілстті  қалы птасты ру  —  торбиеніц 
түбсгейлі мақсаты.
РУХАНІІ  ҚАЖЕТТІЛІКТЕР  (Духов- 
иые  п отребн ости )  —  ад ам н ы ң   жеке 
түлгалық  шыгармашылық-толімдік  жоне 
м одсн и -олсум сттік  қаж стін   кан агат- 
тандыратыи  қүндылыктарга  ынталылық. 
Р .қ.  —  идсяның,  түсініктін,  үгымнын 
ө м ір л ік  м агы н асы н   ж үйелсугс  деген 
қүштарлык,  ақылдын,  сеэімніц,  еріктіц 
қы зм спн   рсттеугс  жонс  игеруге  багыт- 
талган жске адам мен үйымдасқан топтың 
багдарлы  кыэмстінін  корінісі,  сананы 
ондірмек  жоне  өркениетті  жалгастырмақ 
рухани  омірдсгі  мүқтаждық.  Р.қ.  жскс 
адамнын  оз  мақсат-мүратына  жеткіэстін 
саналы  іс-орсксггіц  багдары  мсн  жпын- 
тыгын корсстеді. адамнын омірін түтасты- 
ратын жоне эаман талабымсн  үштастыра- 
тын идсялык жонс атеумстгік орскетгсршн 
саналы, субъсктинті арнасы.  Р.к. кызмст- 
тін  объсктісі  мсн  субъсктісінс  орай  түрлі 
салаларга  болінсді,  түрлі  корініс  табады, 
қызмет атқдрады.
РУХАІІІІ  МҮДДЕ  (Духоаиые  іінтс- 
ресы)  —  субъсктінін  жскс  сркіішігі  мен 
онын  шыгармашылық  іздснісіне  үйытқы 
болаты н,  адамнын  кісілік  қасиетгерін 
қо л д ай   оты ры п ,  оган  қаж стті  багдар 
бсрстін  белгіді  бір  олеумсттік-тарихи 
топтын достүрлі қажетгілігі. Р.м. когамдық 
қатынаста  оэінлік  олсумсттік рол  атқара- 
тын  топ  пен  түлганын  практикалык  іс- 
орскстінің  багытын  білдіреді,  адамиыц 
олем м ен  ж оне  бір-бірім ен   жақынлау 
денгейін  жсткіэеді.  Р.м.  рухы  күштілерді, 
оэ  м үраты н  ү к к а н   кайраткерлер  мсн 
мсксмелсрді  түтас  бірлсстікке  топтас- 
тыратык  модсни  омірдін  олшемі.  Әрбір 
тарнхи  кеэең  мсн  халыктың  рухаіпі  мүд- 
десінін  озіішік  күішылыгы  адамдар  мен 
үрпақтар  арасында  килы-қилы  қарым- 
қатынастар қалыптастыралы.  Р.м. адамды 
торб и сл суд ін   о р есі  мсн  м үм кіндігін 
арпырады.
РУХАНИ  СӘУЛЕТ  (Духовный  иас- 
трой)  — достүр. салт-сана сиякты модени 
к о р сстк іш тср д ін   ж иы нты гы .  Ү лтты қ 
модсни  ксмслдігін  корсстстін  достүр, 
омірлік эанды с;шт-сана.
---------------------------- -  РУХ
13-2003

СДБ
С
САБАҚ (Урок)  —  1)  бір п он ді окы туға 
арналган о қ у  сағаты; 2) оқуш ы ға берілетін 
тапсьф м а.  С аб ак  —  ж алпы   білім  беретін 
о р т а   м е к т е п т е р д е ,  к о с іб н -т е х н и к а л ы қ  
ж он е  ар н ай ы   о р та  о қ у   о р ы н д ар ы н д агы  
оқы туды ң сы н ы п ты қ -саб ақ ты қ  ж үііеспш е 
о қу   саб ақтары н   үйы м дасты руды ң  негізгі 
ны саны . О қу ж үм ы сьш ы ң нақты  белгілен- 
ген көлемімен ж оне он ы н  бслгілі бір уақы т 
іш ін д е   ( е д е т т е ,  45  м и н у т )  о р ы и д а л у  
ретімен  сипатгалады .  С аб ақ  саб ақ кестесі 
бой ы н ш а  арнаулы   сы н ы п   бөлм елеріиде, 
о к у   кабинеттері  м ен   л аб о р ато р н ял ар д а, 
оқу-тож ірибе  үлескілерінде  отеді.
С А Б А Қ   Б А Р Ы С Ы   (Х од  у р о к а )  -  
сабакты   ж үргізу тортібі.  С аб ақ  м азм үны н 
іске  асы раты н  эдіс-тосілдерді  қолдану.
САБАҚ  Ж О С П А Р Ы   (П лан   урока)  — 
о т к із іл е т ін   с а б а қ т ы ң   б с р іл у   ж ү й е с і. 
С абақты ң   тақы ры б ы ,  м аксат-м індеттері, 
саб акта  п ай д ал ан ы л аты и   к о р н ек іл ік тер  
мен техн и калы қ қүралдар,  оқуш ы ларды ң 
м е ң г е р е т іп   б іл ік ,  б іл ім ,  д а г д ы л а р ы , 
п а й д а л а н ы л а т ы н   о д е б и е т т е р   т із і м і , 
сабақты ң   м азмүны   қамты лады .
С А Б А Қ   М А З М Ү Н Ы   (С о д е р ж а н и е  
у р о к а )   —  ә р б і р   т а к ы р ы п   б о й ы н ш а  
қам ты латы н  материалдар,  он ы   оқьггудың 
о д іс т с р і,  с а б а қ т а г ы   ж е к е   д а р а   ж о н е  
уж ы м ды қ жүмыстар.
САБАҚ  ТАЛДАУ  (Аналнз  урока)  — 
м е к т е п т с г і  с а б а қ т ы   г а л д а й   о т ы р ы п  
багалауга арналгаи одістемелік ж үм ы сты ң 
бір түрі. С аб ақ талдауда мүгалім ж үм ы сы н 
мекгеп экімш ілігінің басқаруы барысыіща, 
м үгалім нің  тәж ірибссін  қоры ты п ,  білімі 
мен  біліктілігін  артгы ру  қүралы   ретііще 
жүргізіледі.  С аб ақ  талдауда  мүгалім  мсн 
окуш ы ларды ң  іс-орекеті  түтастай  ескері- 
леді-  С.т.  ж үм ы сы   бары сы нда  ескерілетін 
н егізгі  м осел елер:  о қ ы т у д ы ң   м азм ү н ы  
(оқу  багдарламасы на  соіікестілігі,  оқы ту- 
д ы ң   бірізділігі,  то л ы қ ты гы ,  одістем елік 
дсңгені жонс т.б.); сабақ қүрьш ымы (сабақ 
мазмүнын камтуы. оны ң жске боліктерінің 
озара  үй лесім д і  б а й л а н ы с ы ,  у ақ ы тт ы ң  
тиімді  паіідаланылуы  ж онс  т.б.);  оқы ту 
эдістері  (сабақты ц  м азмүны   ж эн е  о н ы ң  
оқуш ьш арды ң  ж ас  ерекш елігінс  сой кес- 
т іл іп , 
о іл ім н ің
  с а н а л а л ы гы   м с н   б с р ік ті- 
лігін  қам туы , оқуш ьш арды ң озінділігі мсн 
оелсенділіп, оқуш ы п ы ц  ж ске ерекш елігін 
ескеруі ж эн е т.б.); оқуш ы ларды ц тэртіпті- 
ЛІП, 
м үгалім   ж ү м ы с ы н ы ц   стилі;  с а б а қ  
нотижесі  (жоспардың орындалуы,  мақсат- 
к е р л ігі,  у а қ ы т т ы   ү н см д і  п а й д а л а н у ы . 
сабақтьің торбислік жоие білімдік эссрлсрі 
ж ° не  т-6 -)*  Тэжірнбесі  аз,  ж ас  м ам ан н ы ң  
саоақ  оарысындағы  эрбір  жстістігіп  баса 
к о р с с т у   л а з ы м .  П с д а г о г и к а л ы қ   о қ у
П   о р ы н д ар ы н д а  с а б а қ   талдау  с т у д е н т т ^
коспгпк ш еберлікке үйрегу қ ү р а к , 
қ о л д а н ы л а д ы . 
С . т .  
г ы л ы І ш - з ^ !  
м ақсаты н д а д а  (оқьп уды ң  жаңа адістепін* 
саб ақ   үиыьщ астырудың  жаңа 
тосіддсп н 
о қ ы т у д ы ң   т е х н и к а л ы қ   қүралдары ,, 
бш ім ді тексерудің ж аңа түрлерін 
жонс т 
б 
іс  ж үзінде  б аи қ ау   үш ін)  пайдаланылады! 
С .т.  саб ақ ты   түтастай  немесе  онын  жсгг 
ж а қ т а р ы н   ғ а н а   қ ар асты р аты н   арнайы 
м ақсатта  жүргізілуі  мүмкін.
С А БА Қ Т А   Б І Л І М Д І   ПАЙДАЛАНА
Ы Л У  — оқуш ьш арды ң алдыңғы сабақтао- 
д а  
м ең гер ген   білілщерін  сабақ  үстіцдс 
пайдалану (математикада есеп шыгару  тіл 
м ен  эдебиетге ш ы ғарм а, мазмүндама жаіү 
ж о н е т.б.). 
3
САБАҚТАН  Т Ы С   О Қ У   САБАҚГАРЫ 
(Внеурочные  учебные  занятие)  —  окушы- 
лардьщ  саб ақта алған білімдерін жетілдіру 
үш ін   н ем есе  өздігінен  білімін  жетілдіру 
ү ш ін   ж ү р гізіл е т ін   қ о сы м ш а  факульта- 
тивтік,  сем инар  ж оне  т.б.  сабақтар.
САБАҚТЫ  ТАЛДАУ  (Анализ >рока)  — 
с а б а қ қ а   қ а т ы с у   б а р ы с ы н д а   сабаққа 
қ о й ы л аты н   талаптарға  сай  мүғалімдсрдің 
с а б а қ т ы   о т у   б а р ы с ы н а   талдау  жасау 
I қоры ты н ды лау. 
.»
| 
С А Б А Қ Т Ы   Ж И Н А Қ Т А У   ЖӘНЕ 
О Қ Ы Ғ А Н Д Ы   Ж Ү Й Е Л Е У   -   сабақта 
б е р іл г е н   б іл ім д і  с ү р а қ   б ер е  отырып 
пы сы қтау,  ж и н ақтау,  жүйелеу.
С А Б Ь ІР Л Ы Л Ы Қ   —  әр   істегі  шыдам- 
[дылық,  байсалдьш ы қ  корінісі.
С А Қ Т А М Ж А З Б А   (Депоннровашіая
рукошісь)  —  тар  колемді  мамандықтарга 
■арналган т ү п н ү с қ ан ы ң ,  диссертацияныц 
қы сқ аж азб асы н ы ң  кітапшасы. С. қызыгу- 
ш ы л ы қ   б іл д ір ген   м ам ан д ар  меи  тиісті 
оры ндарға тан ы су үш ін беріледі.  С. кітап- 
х а н а л а р   м е н   а қ п а р а т   орталықтарында 
сақталады .  С.  ж арияланған  күжаттар  мсн 
зертгсу  материалдары иа теңестіріледі.
САЛАУАТТЫ ЛЫ Қ (Трезвость)  — жан 
т а з а л ы ғ ы ,  т о н   т а з а л ы г ы ,  іш кілік  псн 
ссірткіден  аулақ  болу. 
*
С А Л Т   (О б р яд )  —  х ал ы қ ты ң   косіп, 
с е н ім ,  т ір ш іл ігін с   бай лан ы сты   қалып- 
тасы п ,  ү р п ақ т ан -ү р п ақ қ а  ауысып  отыра- 
ты н   достүрдің   бір  түрі.  С.  оз  уақытыпа 
о р ай   ж аң ар ы п ,  қо гам д ы қ   болмыс  үста- 
ны м дары на бсйімделіп отырады. Сондық- 
тан  салтгы ң бслгілі бір доуірге тон сипаты 
басым. Әдеби тілде салт пен достүрдің ішкі 
айырмасы есксрілмей, кобінссе салт-достур 
турінде  бір  үғы мда  колданылып  жүр.
С А Л Ь ІС Т Ы Р М А Л Ы   ГЕН ЕТИ КА -
|Л Ы Қ   Ә Д ІС   (Сравііительно-геііетическпЙ 
метод)  —  ж азба  ж үм ы стары н,  эпистоляр- 
|л ы қ   м е м у а р л а р д ы ,  а д а м н ы ң   басынаи 
откізген оқиғалары н, естсліктерін  зсртгсп, 
о н ы ц   ор  түрлі  п си хологи ялы қ  срскшс-
1 9 4

195
лікгерін (өзгешеліктерін) білу. Балалардың 
немесе үлкендердің психикалық орекетте- 
рін  зерттеу  кезінде  оларды  бір-бірімен 
салыстьфып,  үқсастықтары  мен  айырма- 
шьілықтарын  аньпстайды.
САЛЫСТЫРМАЛЫ-ПАТОЛОГИЯ- 
ЛЫҚ  ӘДІС  (Сравшггельно-патологичес- 
вій  метод)  —  психология  гылымындагы 
адамды  зерттеу  одістердің  бірі.  С.-п.о. 
арқылы  зертгегенде  ақыл-ой  орекеттері 
закымйалған  ауру  адамдардың  психоло- 
піясы дені  сау  адамның  жан  дүниесімен 
салыстырылып, олардың арасы ндагы айыр- 
машылықтар  мен  өзгешеліктер  қарас- 
тырылады.  Мыс.,  сөйлеудің  бүзылуын, 
кимыл әрекетгеріне зақым келуін, естің бү- 
зылуын, үмытшақтықты жоне т.б.  қалып-
ты психикалық өрекетгермен салыстырып 
талдаудың  гылыми  моні  зор.  С .-п.  о. 
физиолопіяда,  психология  мен  медици- 
нада көп қолданылады.
САЛЫСІЫРМАЛЫ ПСИХОЛОГИЯ — 
адам  психикасы ны ң  ш ы ғу  тегі  мен 
дамуының, адам санасының қалыптасуы- 
нын  биопсихологиялық  алғышарттары 
мен  зандылыктарын,  адам  мен  жануар- 
лардын  психологиялық  қарекетіндегі 
жалпылық  пен  айырмашъшықты,  (адам- 
нын  мінез-қүлқындағы  олеуметтік  пен 
бнологиялық  проблемасы)  зерттейтін 
психолопія  саласы.  Бүл  проблемаларды 
зертгеу адам психологиясы мен зоопсихо- 
логияның  (жануарлардың  психикасы, 
шығу  тегі,  эволюция  барысында  дамуы 
жоне психикал ык процестердің онтогенез- 
де  қалыптасуы  туралы  ғылым)  молімет- 
терін  салғастыру  арқылы  жүзеге  асыры- 
лады.  Бүл  орай да,  ж ан у ар л ар   мен 
адамның психикалық қарекетінің гомоло- 
піялық жөне аналогиялық  (ақнқат үқсас 
жэне сыртгай  гана  үқсас)  компонентгері 
мен детерминанттары анықталады;  бүлар 
олардың  шығу  тегінің  ортақтыгын  жоне 
адамның аргы жануар тегінен алынғанын, 
сондай-ақ  адамның  м ін ез-қү л қы   мен 
пснхикасынын олеуметгік-тарихи фактор- 
лардың орекеті нэтижесінде пайда болып, 
дамыған  түбегейлі  сапалық  айырмашы- 
лықтарын көрсетеді.  Осыған байланысты 
қазіргі  уақыттагы  маймылдардың  амал- 
дау, күралдармен орекет жасау, табындық 
іс-орекеті жоне т.б. психикалық функция- 
ларын  зерделеу  негізінде  адамның  еңбск 
қарекетінің, адамзат қоғамының, сойлеуі- 
НІҢ шығуының  биопсихологиялық  алғы- 
шарттарын  аны қтауга  срекш е  назар 
аударылады.  Адамның  мінез-қүлқының 
оиологиялық  детерминанттары  (жануар- 
лардың мінез-қүлқымен ортақгары немесе 
тікелей  содан  ш ы ққаны )  этологиялық
зерттеулер-одістері  м ен   н оти ж елері 
карастырылып  зерттеледі.  Адам  мен 
^инуарлар психикаларьшың ара қатынасы,
САН
олардың  психикалық  функциялары  мен 
ерекш еліктері  туралы  моселе  ежелгі 
оишылдардан  бастап  зертгеліп,  барлық 
д ін д ерд е  д үн и етан ы м дар  күресін ің  
объектісі  болды  (адамның  “мәңгі  олмей- 
тін  жаны  мен  жануарлардың  "өлетін” 
жаны  немесе  жануарларды  жан  болмай- 
тыны туралы түсініктер). XVIII ғ. аягында, 
А
і а
 
ғ
. 
басында бүл проблеманың ғылыми 
зерттелуі  Ж.  Б.  Ламарктың,  Ж.  Л.  Бьюф- 
фонның, бертініреюге Ч. Дарвиннің есім- 
дерімен  байланысты.  Салыстырмалы 
психология  мәліметгерінің  психолопш, 
философия,  антропология  жоне  басқа 
гылымдар  проблемаларын  шешу  үшін 
елеущ  мәні  бар.  Бала  психологиясы  мен 
мектепке  дейінгі  педагогика  үшін  адам- 
ның,  балалар  мен  жоғары  сатьщағы  сүт- 
қоректілер  балаларының  мінез-қүлық-
тарын  салыстырмалы-онтогенетикалық
зертгеу,  баланың  псюопсалық дамуының 
биологиялық  негіздері  мен  факторларьш 
талдау  маңызды.  Мүндай  салыстырмалы 
зерттеулердің енді бір аспектісі — балалар 
мен  жануарлар арасындағы  қарым-қаты- 
настар мен өзара түсіністіктің заңдылық- 
тарын танып-білу, ақыл-ой, адамгершілік 
торбиесі,  табиғат  қорғау  түрғысындағы 
торбие  мақсатында  бүл  заңдылықтарды 
пайдалану.  Салыстырмалы  психология 
мэліметтері  практикалық  негізде  нейро- 
психология  мен  медицинада  да  қолда- 
нылады.
САЛЫСТЫРУ  (Сравнение)  —  ойлау- 
дың логикалық амалдарының бірі. Адам- 
ны ң  ойлауы  орқашан  талдаудан  жоне 
синтезден басталады.  Ойлау — түйсік пен 
қабылдаудағы талдау  мен  синтездің жаңа 
мазмүнға ие болган түрі. Таддау дегеніміз — 
ой  арқылы  түрлі  заттар  мен  қүбылыс- 
тардың монді жақтарын жеке бол шектерге 
бөлу.  С интезде  ой  арқы лы   затты ң, 
қүбылыстың  барлық  элементтсрі  бірікті- 
ріледі.  Талдау  мен  синтез  бірімен-бірі 
тығыз  баііланысты  қүбылыстар.  Осылар- 
дың нсгізінде салыстыру деп аталатын  ой 
операциясы  пайда  болады.  Салыстыруда 
заттардың  үқсастыгы.  айырмашылығы 
айқы ндалады .  Заттарды,  бейнелерді, 
үгымдарды  салыстыру  түргысындагы 
тапсырмалар  ойлаудың дамуы  мен  оның 
кіноратгарын психологиялық зерттеулерде 
кең ін ен   қолданы лады .  Салыстыруда 
адамның  нені  негіз  етіп  алатыны,  бір 
объектіден екіншіс інс өтудің жеңілдігі және 
т.б. жагдайлар талданады.
САНА  (С ознанис)  —  олеум еттік 
тіршілік  иесі  ретіндегі  адамның  рухани 
белсенділігінің  ең  жоғары  деңгейі.  Бүл 
бслсснділіккс  тон  ерскшелік  —  шындық 
болмысты  сезімдік  жоне  ойша  бейнелер 
мысанында  бейнелеу  адамның  практи- 
калык  іс-орекетінен  бүрын  болады  жоне

САН
196

жүктеу/скачать 13,68 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: