Казахский национальный



Pdf көрінісі
бет27/43
Дата03.03.2017
өлшемі3,12 Mb.
#5534
1   ...   23   24   25   26   27   28   29   30   ...   43

Аннотация.  Аталған  мақалада  шығармалары  халық  жадында  сақталып  қалған  Төлеу  Көбдікөв 
шығармаларындағы  ұлттық-азаттық  мәселесі  сөз  етіледі.  Патша  жарлығына  қарсы  бағытта 
жазылған  өлеңдері  жан-жақты  талданады.  Ақынның  өз  заманының  саяси  жағдайына  қатысын 
анықтау мәселесі және  түрлі кезеңдерде жарық көрген нұсқаларын өзара салыстырып, табылған 
өзгерістердің  себебін  түсіндіріп,  ақын  шығармаларына  жаңа  қырынан  қарау  мәселесі  қа-
растырылған.  
  
Төлеу Көбдіков сөз өнерін ерекше қадір тұт-
қан.  Поэзияға  талғаммен,  таныммен  келген. 
Отан, халық тағдыры оның поэзиясының өзекті 
проблемалары  ретінде  көтерілді.  Жеңіл  тақы-
рыпқа желдей есіп, оңды-солды өлең жаза беру 
оның табиғатына жат болатын. Әлеуметтік мәсе-
лелерді  ақын  өз  поэзиясында  көтере  отырып, 
көркемдік  қуатына  да  ерекше  көңіл  бөлген. 
Мұның  өзі  ақынның  поэзияға  деген  көзқарас 
деңгейінің  биіктігін  байқатып,  қалам  қарымы-
ның қуатын танытады. 
Төлеу  Көбдіков  шығыстың  бай  әдеби  мұра-
ларымен де таныс болған. Сол кезде қазақ ара-
сына  кең  тараған  «Мың  бір  түн», «Шаһнама», 
«Ләйлі-Мәжнүн»,  тағы  басқа  осы  сияқты  асыл 
шығармаларды  оқып,  көңілге  тоқи  біледі.  Жа-
зушы  Жақан  Сыздықовтың  мына  бір  пікірі 
соны  нақтылай  түседі, «Төкеңнің  Шығыс  әде-
биетімен де таныстығы зор», «Мың бір түн хи-
каясы», «Қырық уәзір», «Шаһнама», «Тотынама», 
«Тоқсан  тараулы  аңыздар»  қарт  ақынның  жү-
регіне жатталып, бойына сіңген» /1/. 
Өзі де Шығыс ақындарына еліктеп, аңыз же-
лісі бойынша «Қырық уәзірді» жырлаған.  
Жас  кезінен  Абай  аулына  жақындығы  Тө-
леуге  ұлы  ақын  шығармалары  арқылы  орыс 
әдебиетімен  танысуға  мүмкіндік  берді.  Ау-
дарма  арқылы  Пушкин,  Лермонтов  өлеңдерін 
көп  оқып  ел  арасында  айтып  отырған. «Мать 
Толеу  Куандыка  была  одним  из  интимнейших 
друзей  Абай  и  юнного  сына  ввела  в  литера-
турную  среду,  центром  который  был  Абай. 
Толеу  Кобдиков  выделяется  из  акынов  своего 
поколения  высотой  поэтической  культуры  и 
юлизостью  ее  к  русским  и  европейским  об-
разцом,  а  так  же  широтой  своих  идейных  за-
мыслов» /2/. 
Абайдың  ұлылығын  дүниеге  келтірген  осы 
үш бұлақтан  мейірі қана сусындаған Төлеу де 
халықтың  бай  ауыз  әдебиетінен  қоректеніп, 
жазба әдебиетке жол тартқан. 
 
 
Төлеу ақын халық ауыз әдебиетіндегі мақал-
мателдерді  де  еркін  қолданады.  Мысалы, «Ерін-
шектің ертеңі тасылмайды», «Жақсы әке жаман 
ұлға қырық жыл азық», «Бірлік қыл-тірлік қыл-
саң», «Көпке ырыс-жақсы туса» т.б.  Ақын шы-
ғармашылығында  тыңнан  құрастырылған  бір 
топ қанатты сөздер ел ішінде кең таралып, ма-
қал-мәтел ретінде қолданылатыны байқалады: 
Ақымаққа адырайған көз бітеді,  
Мақаудың әңгімесі тез бітеді. 
Ақ көңіл, аты арымас ақ жарқыным. 
Керегі жоқ дедім ғой итке алтының. 
Басқа елдің ерен бақты сарайынан, 
Жұрты ртық көшіп кеткен өз халқымның. 
Жалпы, ақын өз атынан айтқанда онда лири-
калық  тұлға  «мен»  әрқашан  бой  көрсетеді. 
Төлеу  Көбдіков  лирикасындағы  «мен»  бейнесі 
қашан да елін, жерін, халқын сүйетін биік тұл-
ға.  Мәселен,  мына  өлеңдегі  «Басқа  елдің  ерен 
бақты  сарайынан,  Жұрты  артық  көшіп  кеткен 
өз халқымның» деген жолдарда туған жерге, өз 
халқына деген сүйіспеншілік ұтымды берілген.  
Ақынның төңкеріске дейінгі жазған өлеңде-
рінің ішіндегі мазмұндысы да көркемдік жағы-
нан  озығы – 1916 жыл  оқиғасына  байланысты 
туған жырлар. Оған «Сарыарқа» (немесе «Сары-
арқаның сарыны» деп аталатын) және «1916 жыл» 
жырлары жатады. Профессор Б.Кенжебаев  «Қа-
зақ  халқының» 1916 жылғы  ұлт  азаттық  көте-
рілісі  туралы  ауызша  шығарылған  және  жина-
лып басылып жүрген өлең-жырларды тақырып-
тарына,  мазмұнына  қарай  бірнеше  топтарға 
бөледі де, Төлеудің «Сарыарқа» толғауын мау-
сым  жарлығы  және  оны  халықтың  қалай  қа-
былдағаны  жайлы  жазылған  туындылардың 
көрнектісіне жатқызады /3,273/. 
Толғау 1916 жылдан  бері  ауызша  сақталып, 
кейін 1936 жылы «1916 жыл»  атты  жинаққа 
(құрастырушысы Б.Аманұлы) енген. Кейін «1916 
жыл»  аталған (1940) үлкен  жинаққа  ықшам-
далып басылған. Толғаудың тууына себеп бол-
ған жағдайларды жоғарыда айтып өттік. 
К. О. Таттимбетова  

163 
 
Вестник КазНУ. Серия филологическая. № 2(136). 2012 
 
 
Ақын жарлыққа байланысты ел басына түс-
кен  ауыртпашылық,  күйзелушілікті  терең  тол-
ғанып, тебірене жырға қосады: 
Июньде жиырма бесінші шықты жарлық, 
Жарлықты естіген соң естен тандық. 
Жыр қылды үш-ақ күнде жиналсын деп, 
Болады бұдан артық қандай тарлық. 
1916  жылғы  маусым  жарлығы  қаймана  қа-
зақтың азаматтарын жай түскендей есеңгіретіп, 
естен  тандырғандай  күйге  түсіргені  шындық. 
«Сонда әділеттік қайда?» деген сұраққа ақын: 
Әркіммен теңдес туған аталықпыз, 
Арғыдан келе жатқан қатар ақпыз: 
Қаршыға, тұрымтайды жем қылуға 
Біз қалай осыларға жапалақпыз? 
Деп жауап береді де, әлеуметтік теңсіздктің 
сырын  көрсетуге  талпынады.  Ақын 1916 жыл-
ғы  маусым  жарлығын  өз  халқына  қорлау  деп 
таниды. Бодан  халықтың көрер күніне налиды. 
«Әркіммен  қатар  туған  аталықпыз»  деп,  өз 
аталарының рухты, тәуелсіз, күшті ел болғанын 
аңғартады.  Адам  баласы  әуелден  қатар  жара-
тылған десе де, күшті мен әлсіздің арасындағы 
күрестің шеуңн таба алмайды. Мәселен: 
Жақсылар өзі білер нұсқаласа,  
Тоқтау жоқ өтірікке қысқаласа. 
Бұл жерде талай арман айтылмайды, 
Заман тар, тілді қысқа ұстамаса, - 
деп, «жақсылар  өздері  түсінеді»  деген  ишара 
білдіріп қояды.  
Төлеу  Көбдіков  заманның  тарлығын  айта 
отырып,  қайткенде  де  көнесің,  басқадай  шара 
жоқ, «ақтабан шұбырындыда» аштық көріп әб-
ден  азып-тозған  ел  енді  етек-жеңін  жиып,  ба-
сын  жаға  құрап  келе  жатқанда тағы  бір пәлеге 
кез болды ғой деп зар илейді, қамығады: 
Сары Арқа қаламысың туған жерім, 
Кір жуып, кіндігімді кескен жерім. 
Бұрынғы қан төгісіп атам қонған, 
Жетіжұрт бізден бұрын көшкен жерім! 
Айрылып, Сары Арқаның саласынан 
Болар ма қазақ аты өшкен жерің. 
Төлеу  Көбдіков  қазақ  тарихын  терең  білген 
ақын. Сарыарқаның қазақ халқының төрі екенін, 
оның  тарихы  тереңде  жатқанын  жырға  үнемі 
қосып  отырған.  Мысалы, «Бұрнғы  қан  төгісіп, 
атам  қонған,  жеті  жұрт  бізден  бұрын  көшкен 
жерім,  Айырылып  Сарыарқанын  саласынан, 
Болар ма қазақ аты өшкен жерің», - деген өлең 
жолдарының салмағы, айтар ойы қандай терең!  
Жер  тағдыры – ел  тағдыры  екенін  біліп  қана 
қоймай, оны халыққа сол кезеңде жеткізу үлкен 
ерлік. Елі, жері үшін басын бәйгеге тіккен тұл-
ға, қайсар ақын ғана осылай жырлар. Осы арада 
ақын  қазақтың  бүкіл  өмірін  қой  үстіне  боз-
торғай  жұмыртқалаған  шат-шадыман  тұрмыс 
түрінде  көрсетеді  де,  дал  болған  халыққа  ал-
дағы сапардың ауырлығын ескертіп өтеді: 
Қайран ел, қайран жерден кетеміз бе? 
Мұратқа ілде –алда жетеміз бе? 
Қауіпті су, қатерлі кезеңдер бар, 
Жол тауып, ман-есен өтеміз бе? 
Сары арқа ұйқыменен таң атырған. 
Осы  өлең  жолдарында  «Қазақ  әдебиеті  та-
рихында»  мынадай  талдау  жасалған: «Өскен 
жер, өлген моланы қимау, өз өлкесін сүю, таби-
ғатты  тамашалау  бір  басқа  да,  оның  байлығы 
кімнің  қолында,  қызығын  кім  көріп  жатыр, 
шәрбатынан  сусындаған  кім  деген  сауалға  ай-
тар  сөз  өзінше  болса  керек.  Атақты  қырғыз 
жазушысы  Шыңғыс  Айтматовтың  «Боранды 
бекет» романында арғы аталарымыз жерленген 
зираттың  полигон  қоршауында  қалып  қоюын 
қалың  қасірет  ретінде  суреттеп,  үлкен  фило-
софиялық  ой  айтқан.  Сол    арқылы  жаһандық 
мәселені  көтерген.  Ендеше,  Төлеу  Көбдіков 
поэзиясындағы  «өскен  жер,  ата-баба  моласын» 
қимау мәнін терең түсінбегендіктен емес, қайта 
үлкен  мәселені  көтере  білген  ақынның  терең 
танымы  деп  қабылдаймыз.  Біздің  бұл  пікіріміз 
тіра  болса  да,  жанамалай  болса  да  төмендегі 
берілген  тұжырым-түйінмен  де  үндеседі. «Ең-
бекші елдің арман-тілегін, азаттығын, қажырлы 
күресін  бұрыннан  жырлап,  жыр  арқауы  етіп 
келе  жатқан  халық  поэзиясы  өкілдері  өз  дәс-
түрлеріне  сай 1916 жылғы  ұлт-азаттық  күрес 
туралы жыр, толғау, дастандар тудырғаны бел-
гілі. Рас, ел ішіндегі кейбір ақындардың замана 
сырын терең түсіне алмай, сары уайымға түсіп, 
күйректік  танытқандары  да  болды  десек  те, 
негізінен  алғанда  ұлы  көтерілістің  мән-мағы-
насын дұрыс ұғынып, өз туындыларының өзегі 
еткенін көреміз» /4,18/. 
Туған-туысқанмен,  ел-жұртпен,  туған  жер-
мен,  ұшқан  ұямен  қоштасу 1916 жыл  поэзия-
сынан  өзекті  орын  алды.  Оның  кейбірінде  ел 
ішіндегі кейбір парақор би, жемқор болыстарға 
іштегі  ашу-ызасын  білдірсе  (мәселен,  Торғай 
уезінен  солдаттыққа  алынған  Қилыбайдың 
Төлегеннің Мұртазаұлы Науан хазіретке айтып 
келген  өлеңі).  Енді  бірде  аңыраған  ананың  көз  
жасы  (суқараңғы  Дәметкен  кемпірдің  жалғыз 
ұлы  Далабай  приемға  кетіп  бара  жатқандағы 
дауыс  айтуы)  көрсетіледі.  Төлеу  ақын  толғау-
ларында  басқа  түскенге  көнгендік  бар,  ал  пат-
шадан рақым күту - бос әурешілік. Сондықтан, 
халық  бекер  қырылып  қалмайы  керек.  Ақын 
«қара  жұмысқа»  алуға  көнгенде,  оған  кемді-
ҚазҰУ хабаршысы. Филология сериясы. № 2(136). 2012 
Төлеу Көбдіков лирикасындағы ұлт-азаттық сарын 

164 
 
 
 
ISSN 1563-0223                        Bulletin KazNU. Filology series. № 2(136). 2012
гінен көріп отыр деп айта алмасақ керек. Қайта 
оның  поэзиясынан  сол  тарихи  тар  кезеңнен 
халықты қалай аман алып шығу керек деген ой 
ұшығы  көрінеді.  Сондықтан,  бұрынғы  зерттеу-
шілер  айтқандай,  бұл  өлеңде  күйректік  сарын 
бар деп айта алмаймыз.  
Төлеу  Көбдіков  өзі  алдын  көрген  қазақтың 
ұлы  ақыны  Абай  Құнанбаевтың  өзі  де  ащы 
сатирамен  «сомородный,  сары  алтын»  деген 
сияқты  орыс  сөздерін  поэзияснда  колданушы 
еді ғой. Сол ізбен Төлеу Көбдіков те «Военное 
положение  оқылады»  деп  империяның  озбыр-
лығын ащы тілмен өткір тіліп өтеді. 
Әскерлік қара жұмыс болса-дағы, 
Бұл-дағы солдаттыққа таяуырақ. 
“Ұлық тұр айтқаныма көнесің” деп, 
“Кісіңді шапшаң жиып бересің” деп. 
“Ал!” деген падишаныі бұйрығы бар, 
Болмаса қан төкті боп өлесің деп. 
Енді бірде ақын: 
Көңілге тоқ, көрерге көркем едің, 
Аш белбеу алтын айдар еркем едің. 
Не деген кесапатқа ұшырадық, 
Арттағы  тұқым  болар  өркен  едің, - деп  на-
лиды,  мұң-налаға  бой  ұрады.  Ақынға  халықты 
осы  күйден  құтылудың  жолын  неге  көрсет-
педің,  оларды  қозғалысқа  неге  шақырмадың 
деп    кінә  қою  орынсыз  болар  еді.  Қолға  қару 
алып, атойлап бас көтеріп шығу халықты бекер 
қырғынға ұшыратып, үлкен нәубетке ұшыратар 
еді. Қалай болғанда да ақын халықтың өрімдей 
жастарына қаіп төнегенін ашып айтады. 
Қазаққа патша қысым салған жері, 
Мал түгіл басты тізіп алған жері. 
Қазақта жас бойдақтың бәрі кетіп, 
Түрленген бәйшешектің солғын жері. 
немесе 
…Ұлық тұр осы күнде алмақ болып,  
Мал түгіл басқа құрық салмақ болып, -  
деп  хан  мен  қараны,  ұлық  пен  кішікті,  патша 
мен  кедейді  де  ажырата  жырлайды.  Толғау 
түйінін  Төлеу  ақын  «Кемесі  тәуекелдің  суға 
кетпес», - деп үміт сезімімен түйеді.  
 
 
 
Төлеу  ақын  алған  тақырыбын,  көтерген  мә-
селесін  жырлағанда,  тек  хабаршы  емес,  яғни 
болған,  болып  жатқан  оқиғаны  баяндаумен 
ғана шектелмейді. Оның  болашақтағы  салдары 
одан да қиын, одан да зардапты болатынын ес-
кертеді. Мәселен, «Қазақта жас бойдақтың бәрі 
кетіп,  түрленген  бәйшешектің  солған  жері» 
деген  жолдар  қазақ  халқының  демографиялық 
зардап шегетінін, оның халық үшін үлкен қауіп 
екенін  көрсете  білгені  деп  танимыз.  Осы  тұр-
ғыдан  алғанда, «Сарыарқаның  сарыны»  әлеу-
меттік  мәселені  өткір  қойған  терең  танымды 
толғау.  
 
Әдебиеттер:
 
 
1.  Сыздықов Ж. Төлеу ақын // Екпінді. – 1946. 
– №149. 
2.   ҚР ҰҒА ОҚ ҚҚ. – № 1113; № 13. 
3.  Кенжебаев Б. Қазақ халқының ХХ басындағы 
демократ  жазушылары. – Алматы:  ҚМКӘБ, 
1958. – 308 б. 
4.   Д‰йсенов М., Сейдеханов К., Негімов С. Ха-
лық  ақындары  творчествосының  көркемдік 
сипаты. – Алматы: Ғылым, 1982. – 192 б. 
* * * 
В  данной  статье  рассматриваются  проблемы  нацио-
нально-освободительного  движения,  затронутые  в  произ-
ведениях казахского поэта Толеу Кобдикова. Всесторенне 
проанализированы  стихи,  направленные  против  царского 
приказа.  Автор  статьи  ставит  целью  определить  степень 
отношения поэта к политической обстановке своей эпохи 
и, пытаясь объяснить причины внесенных изменений, пу-
тем  сравнительного  анализа  различных  вариантов,  напи-
санных  в  разные  периоды,  поднимает  проблему  рассмо-
трения произведений поэта с новой точки зрения. 
* * * 
This article discusses the problems of the national 
liberation movement, expressed in the works of Kazakh poet 
Toleu Kobdikova. The analyzed verses against the imperial 
order. The author of the article seeks to: assess the relationship 
of the poet to the political climate of its era and trying to 
explain the reasons for the changes, through a comparative 
analysis of the various options that are written in different 
periods, raises the problem of the works of the poet from a 
new perspective, raises the problem of the works of the poet 
from a new perspective. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
К. О. Таттимбетова  

165 
 
Вестник КазНУ. Серия филологическая. № 2(136). 2012 
 
 
О грамматической адаптации казахских топонимов 
А. Ж. Акшолакова  
докторант PhD КазНУ имени аль-Фараби, Алматы, Казахстан 
 
Аннотация. При переходе из одного языка в другой, как любое заимствованное слово, топонимы 
приспосабливаются к грамматике принимающего языка. Место иноязычных топонимов в системе 
современного русского склонения еще недостаточно четко определилось. В склоняемости многих 
наименований наблюдается разнобой.  
Данная статья посвящается формам склонения казахских географических названий в сочетаниях с 
географическими терминами и грамматической вариативности при склонений топонимов на -ды, 
где -ы воспринимается как окончание множественного числа pluralia tantum. 
 
Язык может существовать, как правило, по-
стоянно  изменяясь  во  времени.  Особенно  на-
глядное  проявление  динамики  языка – измене-
ния литературных норм (Л.К. Граудина, О.Б. Си-
ротинина, В.Г. Костомаров, Ю.Н. Караулов). В 
связи  с  этим  различные  колебания,  варианты 
встречаются в любом языке: то, что  было нор-
мой  несколько  лет  назад,  сегодня  может  стать 
отклонением от нее.  
Изменения,  происшедшие  за  последнее  де-
сятилетие  в  русском  языке,  связаны  с  разви-
тием новых сфер его применения. Прежде всего, 
можно назвать активно и повсеместно внедрив-
шиеся  в  нашу  жизнь  язык  компьютерных  тех-
нологий и язык рынка, рыночных отношений.  
В быстром и сложном процессе развития со-
временного русского языка закономерно и естест-
венно возникают колебания, отрицательные яв-
ления  в  его  употреблении,  в  способах  исполь-
зования  разных  стилистических  средств,  в  прак-
тике  словопроизводства  и  словоупотребления, 
в отношении к литературно-языковым нормам. 
По  мнению  В.В.  Виноградова,  причин  та-
кого  рода  отклонений  от  чистоты  и  правиль-
ности  речи  очень  много:  неполное  усвоение 
норм  литературного  выражения,  недостаточно 
бережное отношение к языковой традиции, не-
умение  и  нежелание  разобраться  в  смысловых 
качествах  разных  слов,  влияние  «дурной  моды», 
разных  жаргонов,  желание  щегольнуть  словом 
или фразой, которые кажутся острыми и выра-
зительными,  и  многое  другое,  что  свидетель-
ствует  о  слабой  культуре  речи,  о  неразвитости 
«чутья языка [1, 119]. 
Именно поэтому большой интерес представ-
ляет предложение выделить особую лингвисти-
ческую дисциплину – ортологию – науку о пра-
вильной  речи,  о  языковых  нормах  и  их  изме-
нении.  Нормы  формируются  под  влиянием 
литературного  творчества  и  речевой  практики 
народа  и  являются  непременным  условием  
 
 
единства языка и кодифицированного функцио-
нирования  языковой  системы,  т.е.  они  описы-
ваются и закрепляются как образец в словарях, 
справочниках, учебниках. 
Термин  ортология  в  лингвистической  лите-
ратуре  последних  двух  десятилетий  исполь-
зуется  достаточно  активно.  Понятие,  стоящее 
за  этим  термином,  рассматривается  в  работах 
по  культуре  речи,  что  характерно,  прежде 
всего, для  русских  и  чешских лингвистов. Оно 
связано с овладением нормами устного и пись-
менного  литературного  языка,  т.е.  правилами 
произношения, ударения, грамматики, пунктуа-
ции,  словоупотребления  и  др.  Таким  образом, 
ортология  рассматривается  как  часть  науки  о 
культуре  речи,  как  «относительно  автономное 
направление  исследований,  объектом  которой 
является языковая норма», и как «раздел языко-
знания,  объектом  которого  является  теория 
правильной  речи».  В  задачи  ортологии  входит 
выявление  ошибок,  стандартизация,  кодифика-
ция  языка.  В  результате  развития  ортологии 
выявлены  основные  типы  нормативно-языко-
вых  ошибок:  а)  орфографические,  б)  пунктуа-
ционные,  в)  лексико-семантические,  г)  грам-
матические  (морфологические  и  синтакси-
ческие),  д)  фразеологические  (структурные  и 
семантические.  Основной  класс  речевых  оши-
бок составляют грамматические ошибки. 
В  данной  статье  рассматривается  и  анали-
зируется  вариативность  форм  географических 
названий – топонимов,  в  связи  с  чем  при-
обретают актуальность две проблемы:  
 родовая  отнесенность  и  родовое  варьиро-
вание казахских топонимов;  
 вариативность  падежных  флексий  топо-
нимов в русской письменной речи.  
Язык – это постоянно развивающаяся, совер-
шенствующаяся система. Поэтому те граммати-
ческие  формы,  которые  были  нормативными, 
скажем,  в XVIII и XIX вв.,  в  наши  дни  будут 
О грамматической адаптации казахских топонимов 

166 
 
 
 
ISSN 1563-0223                        Bulletin KazNU. Filology series. № 2(136). 2012
интерпретироваться  как  отклонения  от  совре-
менной нормы литературного языка. Например, 
в XIX в.  И.С.  Тургенев  назвал  свой  рассказ 
"Вечер в Сорренте" в связи с тем, что в тот пе-
риод  в  соответствии  с  нормативными  справоч-
никами строго требовалось изменение топонимов 
на -о по падежам, в современных же изданиях, 
напротив,  отмечается  тенденция  к  несклоняе-
мости географических наименований на –о. 
Прагматика 
Языковые  ошибки  и  нарушения  норм  куль-
туры  речи  совершаются  бессознательно,  пред-
ставляя  искажения  правильности,  обусловлен-
ные  не  только  незнанием,  но  и  законами  род-
ной  природы – языковой,  психологической  и 
социальной.  Одной  из  языковой  закономер-
ностей  является  аналогия,  которая  требует  от 
говорящего,  например,  выравнивания  форм, 
подтягивания  их  к  более  распространенным 
образцам,  в  нашем  случае,  выравнивания  ро-
довой  принадлежности  и  падежных  флексий 
при склонении.  
Склонение  топонимов  представляет  собой 
один  из  неустойчивых  фрагментов  граммати-
ческой  системы.  Как  известно,  топонимы  со-
ставляют  достаточно  крупный  пласт  наимено-
ваний.  В  последнем  справочнике  географи-
ческих  названий [2] представлены  географи-
ческие  и  административно-территориальные 
названия  Казахстана,  корпус  которого  соста-
вили практически все основные географические 
названия  Казахстана,  а  их  насчитывается  не 
менее 2,5 млн. Это связано с тем, что топонимы 
подвержены  различного  рода  изменениям  и 
возникает  необходимость  постоянного  их  об-
новления  в  различного  рода  словарях  и  спра-
вочниках. При подготовке «Инструкции по рус-
ской  передаче  казахских  и  казахской  передаче 
русских  географических  названий  Республики 
Казахстан» [3] был учтен тридцатилетний опыт 
использования  «Инструкции  по  русской  пере-
даче географических названий Казахской ССР» 
[4] в  практике передачи топонимов Казахстана 
с  казахского  языка  на  русский.  Однако  данная 
инструкция  не  решает  отдельные  вопросы,  ка-
сающиеся грамматических характеристик топо-
нимов,  поэтому  приходится  постоянно  стал-
киваться  с  одним  из  наиболее  спорных  во-
просов  о  склоняемости  или  несклоняемости 
топонимов  в  сочетаниях  с  географическими 
терминами  (из  города  Костаная  или  города 
Костанай,  в  районном  центре  Кашыр  или  в 
районном центре Кашыре). 
В  современных  изданиях  (респ.  газета  «Ка-
захстанская  Правда»  и  респ.  обществ.-полит. 
газета  «Мегаполис»)  в  свободном  употребле-
нии  функционируют  оба  варианта – склоняе-
мый и несклоняемый: 
Нынешним летом аким города Жанаозен, что 
в  Мангистауской  области,  запретил …/Мега-
полис, 26.12.2005; 
Из  них 25 установлены  в  сельских  насе-
ленных  пунктах, 74 – в  Актау  и  шесть – в  го-
роде Жанаозене. /Мегаполис, 22.05.2006; 
...  стал  самостоятельной  административ-
ной единицей с центром в селе ШаульдерКаз. 
Правда, 29.10.2005; 
Шымкентская областная филармония, улицы 
в  Шымкенте  и  Алматы,  музыкальная  школа  в 
его  родном  селе  Шаульдере … / Каз.  Правда, 
16.08.2005. 
Обращаясь  к  современным  справочникам  и 
словарям,  попробуем  разобраться  с  формами 
склонения  географических  названий    в  сочета-
ниях  с  географическими  терминами.  Норма 
склонения  зарегистрирована  в  справочнике  
"Грамматическая  правильность  русской  речи. 
Стилистический  словарь  вариантов",  авторы 
которого  считают,  что  целесообразно  соблю-
дать  два  основных  правила  по  употреблению 
согласуемых  и  несогласуемых  форм  (Граудина 
Л.К., Ицкович В.А., Катлинская Л.П.):  
1. Склоняются:  
а)  простые  (не  сложносоставные  и  не  выра-
женные  словосочетаниями)  русские,  славян-
ские  и  освоенные  названия  городов,  рек,  сел, 
деревень,  поселков,  хуторов,  усадеб,  станиц, 
кроме  оканчивающихся  на  гласные  -о, -е, -и, -
ы; 
б)  простые  иноязычные  названия  столиц, 
крупных  или  известных  городов,  рек,  кроме 
оканчивающихся на гласные -у, -о, -е, -и, -ы;  
2. Не склоняются:  
а)  названия  станций,  местечек,  курортов, 
аулов, кишлаков, застав;  
б)  названия  озер,  урочищ,  островов,  гор, 
пустынь;  
в)  иноязычные  наименования  княжеств,  ко-
ролевств,  герцогств,  штатов,  провинций,  мало-
известных городов, рек, населенных пунктов; 
г)  сложносоставные  названия-приложения  
и  топонимы,  выраженные  словосочетаниями 
/
www.gramma.ru

Ответ  на  вопрос,  нужно  ли  склонять  топо-
нимы  в  сочетании  с  географическими  тер-
минами,  мы  находим  и  у  Граудиной  Л.К.  и  
 
А. Ж. Акшолакова  

167 
 
Вестник КазНУ. Серия филологическая. № 2(136). 2012 
 
 
Ширяева  Е.Н.,  предпочитающие  употреблять 
топоним  в  несклоняемой  форме  (положение 
республики Хакасияпоездка в республику Каре-
лия;  на  территории  республики  Грузия  и  т.п.) 
«в деловых документах», а в разговорной речи 
считать  допустимыми  склоняемые  варианты: 
дружба с республикой Грузиейбратские отно-
шения с республикой Хакасией и т.д. [1,16]. 
На  наш  взгляд,  в  русской  письменной  речи 
для  соблюдения  точности  при  передаче    целесо-
образнее не склонять казахские топонимы (ино-
язычные  названия)  в  сочетании  с  географи-
ческими терминами. Чем меньше известен гео-
графический  объект,  тем  больше  вероятность 
использования топонима в неизменяемом виде.  
Второй аспект, который требует освещения, 
– это поведение казахских географических наз-
ваний с точки зрения вариативности падежных 
окончаний,  которая  характерна  для  системы 
склонения географических названий, имеющих 
аффиксы  -лы/-лі,-ды/-ді,-ты/-ті  со  значением 
обладания,  наличия,  характеризующиеся  частот-
ностью  в  казахском  языке  и  используемые  в 
образовании  тюркских  топонимов  (напр,  Кок-
пекты  –  означает  «место,  изобилующее  расте-
нием кокпек»).  
Суть  данной  проблемы  заключается  в  том, 
что  множество  географических  реалий  с  топо-
образующими формантами -лы/-лі,-ды/-ді,-ты/-
ті  бытуют  в  русском  языке  без  однозначной 
родовой  закрепленности  (в  языке-источнике, 
как  известно,  нет  грамматической  категории). 
Топонимы,  имеющие  флексию  -ы  как  маркер 
множественного  числа,  регулярно  склоняются 
как  существительные  женского  рода  и  окан-
чиваются  на  гласный  ,  хотя  в  исходных 
языках  подобные  топонимы  относятся  к  неиз-
меняемой основе. Эта особенность распростра-
няется  на  весьма  частотные  в  текстах  геогра-
фические  названия  Казахстана:  Буланда  (Бу-
ланды),  Алмата  (Алматы),  Уленда  (Оленды), 
Изенда  (Изенды),  Караганда  (Караганды), 
Джангала (Жангалы) и т.д.  
Колебания  такого  рода  встречаются  в  сред-
ствах массовой информации довольно часто: 
Фестиваль «Business Weekend-2007» длился 
в  Зеренде  два  дня. /Мегаполис, 34 ( 349 ), 
03.09.2007;Накануне у Тани сломалась машина, 
и она попросила меня отвезти ее из Астаны в 
Зеренду, так как ей срочно нужно было выдать 
зарплату строителям, которые работали там 
в ее доме./Мегаполис, 19 (431), 25.05.2009; 
Как и для любого отдаленного района, сооб-
щение  с  областным  центром  в  Джангале 
имеет  очень  важное  значение./  Каз.  Правда, 
13.08.2005. 
В настоящее время достаточно часто можно 
наблюдать  грамматическую  вариативность  при 
склонений  топонимов  на  -ы,  где  -ы  воспри-
нимается как окончание множественного числа 
pluralia tantum. По  этому  поводу  О.А.  Сул-
таньяев  отмечает,  что  казахские  географические 
названия, оканчивающиеся на ударные гласные 
ы,  і [5,5] подвергаются  фонетико-морфологи-
ческой  адаптации  в  русской  речи,  что  выра-
жается  отождествлением  их  с  существитель-
ными  русского  языка  типа  Альпа,  Мытищи  и 
другие, и они уже воспринимаются как сущест-
вительные  именительного  падежа  множествен-
ного  числа.  В  таких  случаях  они  имеют  пара-
дигму  изменений,  присущих  русским  сущест-
вительным  множественного  числа.  Согласно 
данным словаря ГПРР, наибольший разнобой в 
отношении  склоняемости  подобных  наимено-
ваний наблюдаются  в группе топонимов тюрк-
ского  происхождения [6,148]. Для  того,  чтобы 
нагляднее  проиллюстрировать  вариативность, 
приведем следующие примеры, извлеченные из 
страниц одной и той же газеты.  
…  массовые  собрания  нефтяников  в  Ас-
тане, Алматы, Атырау, Актау, Кульсарах, Жана-
озене, где ветераны отрасли были в центре вни-
мания./  Каз.  Правда, 12.01.2010; …  потерпев-
шая  продала  свою  квартиру  в  Кульсары  и 
передала ему… / Каз. Правда, 01.04.2011; 
В родных Жуалах Ерлан Манашев известная 
личность.  /Каз.  Правда 29.05.2009; В  Жуалы 
трое суток, не переставая ни на минуту, в пол-
ном безветрии валил густой снег./ Каз. Правда, 
19.03.2005; …  и вот снова счастливый выбор пал 
на жителя Жуалов./ Каз. Правда, 17.02.2005; 
Физкультурно-оздоровительный  комплекс  в 
Шарбактах стал не только эталоном для дру-
гих сельских районов /Каз. Правда, 10.12.2010/; 
… у новой автозаправочной станции, которую 
в  Шарбакты  соорудила  фирма  «Гелиос»,  уже 
начался  митинг./  Каз.  Правда, 17.10.2008; 
 
Сейчас  ремонтируем  участки  от  границы  Ак-
молинской  области  до  Шидертов./  Каз.  Прав-
да, 05.07.2006. 
По мнению М.А. Диаровой, тенденциия скло-
нять  подобные  наименования  связана  со  сте-
пенью  распростроненности  русской  речи  на 
описываемой  территории  и  степенью  извест-
ности  таких  топонимов  носителям  русского 
языка [7, 20]. Однако  следует  помнить,  что 
норма употребления казахских географических 
названий  на  -ы  в  несклоняемой  форме  заре-
О грамматической адаптации казахских топонимов

168 
 
 
 
ISSN 1563-0223                        Bulletin KazNU. Filology series. № 2(136). 2012
гистрирована  в  справочнике  по  топонимике: 
«казахские географические названия, имеющие 
в  конце  аффиксы  -лы/-лі,-ды/-ді,-ты/-ті,  кото-
рые  показывают  на  наличие  или  обилие  чего-
либо, но не на множественность самого объекта, 
на  русском  языке  не  склоняются  и  передаются 
в предложном падеже» [3, с.185].  

Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   23   24   25   26   27   28   29   30   ...   43




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет